Слухайце размову ў далучаным файле!
Доктар Кшыштаф Вайцяхоўскі (Dr Krzysztof Wojciechowski) шмат гадоў быў дырэктарам Collegium Polonicum у Слубіцэ – гэта горад на самай мяжы з Германіяй. Доктар Вайцяхоўскі, філосаф і сацыёлаг, з'яўляецца ініцыятарам шматлікіх ініцыятыў, якія злучаюць супольнасці па абодва бакі ракі Одра. Адзін з такіх праектаў – Архіў чалавечых лёсаў у Collegium Polonicum.
Доктар Кшыштаф Вайцяхоўскі распавядае, што прыехаў у Слубіцэ на польска-нямецкае памежжа ў 1990-ыя гады, ён назіраў, як шмат непаразумення паміж людзьмі, найперш таму, што яны не ведалі хто чым жыве, шмат людзей у гэтай мясцовасці былі перасяленцамі з іншых рэгіёнаў. Праект Архіў чалавечых лёсаў акурат і мусіў паказваць жыццё людзей, іх досвед і погляды:
– Найбольш агульнае сцвярджэнне такое: мэтай асацыяцыі зʼяўляецца распаўсюджванне культуры біяграфічнага апавядання і яе ўспрымання. Я прыехаў сюды ў 1991 годзе і ўбачыў, што палякі і немцы спрабуюць наладзіць кантакты, размаўляць, вырашаць праблемы і г.д. Але гэта мела свае межы. Нават калі вы сядзіце за сталом і хочаце мець агульны назоўнік, агульныя погляды, вы ўсё роўна недзе дасягаеце мяжы. У немцаў іншы погляд, у палякаў іншы погляд, і пераадолець гэта цяжка. Прыкладам гэтага зʼяўляецца высылка немцаў.
Для немцаў вайна насамрэч доўжылася тры месяцы, можна нават сказаць 100 дзён, і гэта быў час высяленняў. Калі Чырвоная Армія набліжалася, яны пачалі ўцякаць, кідаць усё, скончваць жыццё самагубствам, засільвацца і г.д.. Чырвоная Армія іх не шкадавала, але ў дадатак да гэтага Гебельс сказаў ім, што іх усіх забʼюць. Таму людзей ахапіў жах. Быў студзень 1945 года, 40 градусаў ніжэй за нуль, і яны ішлі па рэках з маленькімі дзецьмі. Тут ёсць страшныя гісторыі.
Але для палякаў гэтая вайна доўжылася шэсць гадоў, з 1 верасня да канца 1945 года.
А цяпер, калі немцы кажуць пра высылку, то пачынаюць называць гэта нейкай гістарычнай несправядлівасцю. А палякі адказваюць: «Але пачакайце, на што вы скардзіцеся? Вы вінаватыя, вы ўсё гэта зрабілі, і чаго вы хацелі, каб сустрэлі кветкамі?» Акрамя таго, большасць уцякалі самі, не было так, быццам хтосьці прыставіў да іх пісталет і сказаў: «Уцякайце».
Такім чынам, ёсць барʼер, няма згоды па гэтым ці многіх іншых пытаннях. Я памятаю, што спачатку з абодвух бакоў была жудасны недахоп работнікаў. І немцам спатрэбілася шмат часу, каб дазволіць палякам працаваць на іх тэрыторыі, таму што пераважала меркаванне, што палякі скрадуць іх працу. Яны не маглі зразумець, што калі палякі прыйдуць і прынясуць дадатковую сацыяльную энергію і працоўную сілу, то пірог, які трэба будзе падзяліць, павялічыцца, як для іх, так і для палякаў будзе большы кавалак.
Палякі ж баяліся, што немцы скупяць іх зямлю. Я кажу пра агульную Еўропу пасля падзення камунізму ў 1990-х гадах і нават пасля ўступлення ў Еўрасаюз. Польшча стала членам Еўрапейскага Саюза ў 2004 годзе, але толькі ў 2011 годзе, праз сем гадоў, Германія дазволіла палякам працаваць, а Польшча немцам – купляць зямлю. Калі б яны зрабілі гэта на 20 гадоў раней, усе б выйгралі.
Фрагмент занатаванай гісторыі, якую распавяла ўраджэнка Гродзеншчыны.
Да слова, і цяпер у польскіх медыя вельмі шмат перасцярогаў наконт Германіі, доктар Кшыштаф Вайцяхоўскі кажа, што гэта асаблівасці калектыўнай псіхікі:
– Гэта страхі больш слабога грамадства. Яны заўсёды існуюць у нейкай меншай адзінцы супраць большай. У нас заўсёды ёсць ірацыянальныя страхі: нас скупяць, скрадуць... Ці, наадварот, маўляў, мы нічым не горшыя. У Польшчы цяпер хваля энтузіязму, звязанага з эканамічным развіццём краіны, і пастаянна чытаем пра тое, што апярэджваем немцаў. Так працуе калектыўная псіхіка.
Аднак я назіраў, як гэтыя барʼеры зніжаюцца або знікаюць. Калі выгнаны немец распавядае, як маці цягнула яго за руку, яму было чатыры гады, ён мёрз, ногі замерзлі, не было чаго есці, а яго маці трымала на руках паміраючага брата. То палякі слухаюць і плачуць. Ніхто не гаворыць «гэта ваша віна», і тое ж наадварот, калі вы расказваеце гісторыі палякаў.
Чалавечая эмпатыя настолькі моцная, што пераадольвае шмат што, вядома, не заўсёды, але яна пераўзыходзіць розныя стэрэатыпы, культурныя, палітычныя ўяўленні і г.д.
Вось чаму мы стварылі гэты Архіў. Бо спадзяваліся, што, па-першае, барʼер паміж народамі знікне, а таксама барʼер паміж пакаленнямі. Маладзейшае пакаленне не хацела слухаць, таму мы думалі, што старэйшыя людзі ім распавядуць: «Я ведаю, што такое голад, як гэта — есці бульбяное лушпінне, бо больш няма нічога». І яны ўжо самі задаюцца пытаннямі.
Літаратуразнаўца, прафесар, загадчык кафедры беларусістыкі Варшаўскага ўніверсітэта Андрэй Масквін (злева) і доктар Кшыштаф Вайцяхоўскі (справа), філосаф, сацыёлаг, аўтар праекту Архіў чалавечых лёсаў у Collegium Polonicum.
А трэцяе – рэгіянальная ідэнтычнасць. Абодва бакі маюць праблемы з рэгіянальнай ідэнтычнасцю. З польскага боку ёсць людзі, выгнаныя з усходу, з розных бакоў, але яны змяшаліся, і калі спытаць, хто яны, то ім цяжка адказаць. Больш за тое, як гэта часта бывае ў змешаных супольнасцях, адны высмейвалі іншых.
Напрыклад, у Слубіцах было дзве вуліцы, якія дагэтуль называюць “Маленькай Масквой”, бо людзі там размаўлялі на нейкай дзіўнай усходняй мове – сумесі польскай, беларускай, рускай і г.д. Нават незразумела, адкуль яны былі. У новых жыхароў не было супольнага мінулага.
Таксама ў гэтай мясцовасці было мноства людзей, якіх выгналі з усходняй Германіі, і ў іх таксама не было ўласнай ідэнтычнасці. Менталітэт прусаў з Калінінграда зусім адрозніваўся ад менталітэту берлінцаў ці баварцаў; гэтыя людзі жылі ў зусім іншых светах. Мы меркавалі, што калі людзі пачнуць расказваць свае гісторыі, знаходзіць агульныя назоўнікі, то рэгіянальная ідэнтычнасць пачне фармавацца. І гэта сапраўды працуе.
У памяшканні Архіва створаная інсталяцыя з нататак і фотаздымкаў людзей, якая нагадвае вадаспад.
Інсталяцыя ў Архіве.
— Гэта зрабіла дзяўчына-студэнтка, мастачка з Беларусі. Я аднойчы быў у Берліне ў Яўрэйскім музеі. А побач з гэтым музеем ёсць месцы для культурных майстар-класаў і г.д. Там убачыў коркавую дошку як арт-абʼект з прышпіленымі да яе ўсялякімі запіскамі, кшталту «Купі малака і хлеба», «цётка прыязджае ў аўторак», фота з адпачынку, паштоўка і г.д. Такіх запісак было так шмат, і ўсё гэта лілося каскадам, як філасофія жыцця. Мне гэта вельмі спадабалася. Таму звярнуўся да гэтай студэнткі, яе завуць Кацярына Філіз, яна з Беларусі. Прапанаваў ёй зрабіць нешта падобнае тут. Яна прагледзела нашы біяграфіі, адабрала фрагменты, якія там былі, адабрала фотаздымкі, надрукавала іх. І была створана такая кампазіцыя, якую я лічу вельмі выразнай. Больш за тое, яна выбрала фота маёй маці з 1920-х і 1930-х гадоў і маёй бабулі, але я не ведаў, што гэта будзе выкарыстана. Таму што мастачка выкарыстала шмат фотаздымкаў, мела доступ да базы дадзеных і выпадкова знайшла гэтае фота. Было вельмі прыемна. Як вада з кропляў, вялікая гісторыя складаецца з маленькіх гісторый. Дзякуючы выпадку і таленту гэтай маладой пані атрымалася так цудоўна.
Фрагмент інсталяцыі.
Доктар Кшыштаф Вайцяхоўскі распавядае пра сустрэчы герояў праекту, калі адзін у мінулым быў катам, а іншы – ахвяраю, але ў новым часе і новых умовах гэтыя людзі вымушаныя суіснаваць побач:
– Ва Франкфурце на Одры было шмат шпіёнаў, даносаў. Людзей саджалі ў турмы. Цяпер гэтыя людзі мусяць жыць побач. Сусед зрабіў так, што чалавек два гады правёў у турме, за нішто! Так, як у сучаснай Расіі Пуціна – прыходзіць паліцыя і кажа, збіраць рэчы. Пачалі мы рабіць вечары гісторый. Было каля 200 такіх вечароў. Людзі збіраюцца – пяцьдзясят, шэсцьдзесят, семдзесят чалавек у гарадской бібліятэцы – гэта вельмі важна, у атачэнні кніг зусім іншая атмасфера, чым у вялікай залі ці недзе яшчэ. І хтосьці распавядае гісторыю свайго жыцця. Вядома, чакаюць, што чалавек раскажа яе шчыра. Адзін адседзеў тры гады ў турме, таму што знайшлі ў яго нумар тэлефона чалавека, які ўцёк за мяжу, а гэты чалавек не хацеў уцякаць і ў выніку два гады ў турме. А другі быў генералам Штазі. І цяпер яны павінны расказаць гэта адзін аднаму. Вядома, я пазбягаю канфрантацыі, бо калі вы пасадзіце іх побач, то пёры будуць ляцець, як кажуць палякі. Таму мы запрашалі аднаго, а потым, другога, гэта не тэлевізійнае ток-шоў. Чалавек распавядае, але ўсе разумеюць, што адбываецца. І той, хто быў у турме, мае задавальненне ад таго, што распавядае пра сваё жыццё супрацоўніку Штазі. Канешне, усе ведаюць, хто і што рабіў. Чалавек пачынае ўнікаць некаторых момантаў, казаць, што насамрэч стараўся нікому не нашкодзіць і гэтак далей.
На адной сустрэчы афіцэр распавядаў пра сваё жыццё і дзейнасць. А жанчына з заходняй Германіі ўстала і кажа: «Спадар, вы гаворыце так, быццам вы пекар ці хтосьці іншы. Але вы знішчылі жыцці дзясяткаў людзей». Гэта яму было непрыемна чуць, бо цяпер трэба жыць з маральным цяжарам да канца жыцця.
Гэта не маральны суд, а сітуацыя, якая выраўноўвае самаацэнку, крыху зніжае ў аднаго чалавека і крыху падвышае ў іншага. І калі ў людзей прыкладна аднолькавая самаацэнка, яны паводзяць сябе зусім інакш.
Выдадзеныя матэрыялы Архіва чалавечых лёсаў.
Доктар Вайцяхоўскі звяртае ўвагу таксама, што для праектаў вуснай гісторыі важны момант супольнай і зразумелай мовы, на якой гавораць людзі. Бо пераклад падчас публічных сустрэч забірае ноты інтымнасці, даверу. У выпадку ж пісьмовай фіксацыі гэта ўжо не грае такой важнай ролі.
Архіў цяпер змяшчае прыблізна 1300 асабістых запісаў, з якіх каля 500 – поўныя біяграфіі на 20-30 старонак тэксту з фотаздымкамі, апублікаваныя ў выглядзе альбома фармату А4, пераплеценыя і сшытыя так, каб і праз гады захоўвацца. «Гэтыя копіі даюць людзям велізарны прыліў самаацэнкі», – кажа Кшыштаф Вайцяхоўскі. – Яны ганарацца тым, што іх жыццё было занатавана».
Матэрыял падрыхтаваны пры падтрымцы Кафедры беларусістыкі Варшаўскага ўніверсітэта
вх