Магчымасці для стварэння незалежнай Польшчы шукаліся з самага пачатку падзелаў. Сведчаннем гэтага з'яўляюцца нацыянальныя паўстанні. Аднак Першая сусветная вайна нечакана адкрыла для палякаў акно магчымасцей. І пра гэта мы размаўляем з гісторыкам, прафесарам Янушам Адзямкоўскім.
- Пасля гэтых няўдалых паўстанняў ужо было відавочна, што мы не зможам дасягнуць незалежнасці самастойна. Нам спатрэбіліся б вялікія хваляванні ў Еўропе. Гэта страшна казаць, але многія з нашых патрыётаў маліліся за ўсеагульную вайну. Вайна пачалася ў 1914 годзе. Хоць першапачаткова яна задумвалася як еўрапейская, то ператварылася ў сусветную. Па меры развіцця вайны гэтыя першапачаткова слабыя надзеі пачалі ўсё больш выразна фармулявацца. Пасля першых поспехаў Расіі стала зразумела, што гэтая вялікая дзяржава слабее. Што гэтая вялікая дзяржава павінна пакінуць каралеўства ў 1915 годзе, страціць большую частку зямель былой Польшчы.
Гісторык кажа, што адкрыўся шанец на аўстрапольскае вырашэнне справы. Паявілася надзея, што магчымым з’яўляецца іншае, чым расійскае вырашэнне лёсу Польшчы.
- Магчыма, тагачасныя эліты не заходзілі так далёка, каб уявіць сабе поўную незалежнасць. Бо многім гэта ўсё яшчэ здавалася немагчымым. Меркавалася, што нам не дазволілі б быць незалежнымі нават, калі б аўстрыйцы і немцы перамаглі. Але, можа, было б магчымым нейкае рашэнне, акрамя расійскага, якое было настолькі разбуральным і прыгнятальным для нас. Мала хто верыў, што магчымая поўная незалежнасць. Пакуль не было зразумела, як, але яны верылі, што яна набліжаецца.
5 лістапада 1916 года імператары Германіі і Аўстра-Венгрыі абвясцілі аб стварэнні Каралеўства Польскага без выразна акрэсленых межаў і незалежнасці. Хутчэй, мэтай было рабаванне краіны, якое павінна было адбывацца рукамі палякаў. Але гэта выкарысталі ў шырокім прапагандаванні, што абвешчана стварэнне Польшчы. Гаворка ішла пра цалкам залежную краіну, але гэта не абмяркоўвалася падрабязна, гаворыць Януш Адзямкоўскі:
- Гэта вынесла польскую справу на міжнародны ўзровень. Гэта было вельмі важна, бо да акта 5 лістапада Захад цалкам перадаваў польскую справу Расіі. Акт 5 лістапада прымусіў цара Мікалая II – рэвалюцыя ў Расіі яшчэ не адбылася – абвясціць, што Расія ўступіла ў вайну менавіта для таго, каб прынесці палякам свабоду. Затым адбылася першая рэвалюцыя, так званая буржуазная, і новы ўрад у парыве энтузіязму, які пазней выклікаў вялікую незадаволенасць расійскіх палітыкаў, пайшоў яшчэ далей. Ён даў Польшчы права на незалежнасць. Праўда, пазней пачалі агаворваць, што абʼём гэтай незалежнасці павінен быць узгоднены з будучым расійскім Устаноўчым сходам, але свету было абвешчана, што Расія сказала: вось будзе незалежная Польшча.
Гэта адкрыла французскім уладам магчымасць стварыць польскую армію ў Францыі, дзе сімпатыі да палякаў былі моцныя, асабліва сярод французскай эліты. Гэта была будучая армія Юзэфа Халеры, да якой далучаліся добраахвотнікі з Амерыкі, Канады, Бразіліі, а нават з Сібіры і Кітая. Усё гэта падсілкоўвала надзею, кажа Януш Адзямкоўскі:
- Пра тое, што адбываецца ў Францыі можна было хутка даведацца ў Каралеўстве Польскім. Людзі слухалі і ўсё больш пераконваліся, так бы мовіць, што нешта сапраўды адбываецца. У рэшце рэшт, тыя вялікія патрыятычныя дэманстрацыі ў Варшаве, тыя святкаванні 3 мая, якія дазволілі немцы, былі выбухам патрыятызму і настрояў. Глеба была падрыхтаваная. Патрэбен быў толькі апошні імпульс паразы. Затым адбылося паражэнне цэнтральных дзяржаў у лістападзе 1918 года. У Цэнтральнай Еўропе ўтварыўся часовы вакуум. У Польшчы быў шанец узняцца. Захад даў сваю згоду. Захад не загадаў, што Польшча павінна быць такой ці іншай, а што палякі маюць права на незалежную дзяржаву. Якая б гэта была Польшча? Якімі будуць яе межы? Гэта залежала ад таго, ці зможам мы скарыстацца гэтай магчымасцю, бо ніхто не хацеў пасылаць ніводнага салдата ў Польшчу пасля такой крывавай вайны, каб той змагаўся за справы нейкіх палякаў дзесьці на ўскраіне Еўропы. Толькі ад нас залежала, якой будзе Польшча і ці выжыве яна ўвогуле.
Безумоўна, палякі скарысталіся гэтай магчымасцю, і Польшча выжыла. Януш Адзямкоўскі звяртае ўвагу: выказванні пра Польшчу паказвалі, што сітуацыя ў краіне была выкідам сумлення Еўропы. Польшча мела незалежнасць, але адначасова з самага пачатку, з лістапада 1918 года, дарма прасіла Захад дапамагчы.
- Бо як мы маглі стварыць дзяржаву, якой пагражала б уварванне Чырвонай Арміі, якая ўжо атрымала загад аб маршы на захад у лістападзе 1918 года? Бальшавікі хацелі акупаваць тэрыторыю ў межах царскай імперыі, а потым перанесці рэвалюцыю на захад. Таму нам увогуле патрэбна была армія, каб абараніць сябе. Таго, што мы атрымалі ў спадчыну ад акупацыйных уладаў, было дастаткова, каб узброіць, паводле сённяшніх ацэнак, 60 тысяч салдат і правесці адну буйную бітву. У Польшчы ў нас не было зброевай прамысловасці. Мы не выраблялі ніводнай вінтоўкі ці патрона, таму што акупацыйныя ўлады не будавалі тут ніякіх прамысловых або ўзброеных заводаў, каб палякі выпадкова не захапілі іх падчас паўстання. Нам давялося стварыць усё самім. І ў гэтым сэнсе мы выкарысталі свой шанец на 100%, нават больш. Таму што, калі паглядзець на тое, што мы рабілі ў кастрычніку, лістападзе, снежні, студзені і лютым, гэта здаецца абсалютна немагчымым. Мы стварылі з нічога армію колькасцю больш за 150 тысяч чалавек, армію, якая часта была камандзірскай, армію, якая змагалася ў ледзяным марозе, апранутая ў летняе адзенне, дзе салдаты літаральна мерзлі ў акопах.
Будаванне незалежнай дзяржавы не было простай справай. У польскім грамадстве існавала даволі вялікая група абыякавых людзей, што было спадчынай дэнацыяналізацыі, якую праводзілі захопніцкія ўлады. Незалежнасцю Польшчы не былі таксама зацікаўленыя суседзі, для якіх гэта часта абазначала адмову ад уласных тэрытарыяльных амбіцый. Нягледзячы на гэта на працягу не цэлай дэкады палякі здолелі збудаваць незалежную дзяржаву, якая адбудавала гаспадарку з нуля.
ав