7 maja 1977 roku w sieni jednej z kamienic krakowskich przy ul. Szewskiej znaleziono zwłoki studenta Stanisława Pyjasa, należącego do środowiska wspomagającego Komitet Obrony Robotników. Stanisław Pyjas urodził się 4 sierpnia 1953 roku. Przeżył zaledwie 24 lata.

Okoliczności śmierci Stanisława Pyjasa komentował prof. Andrzej Paczkowski w audycji Katarzyny Kobyleckiej z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po najnowszej historii Polski".

- Wiosną 1977 roku kontakty pomiędzy warszawskim KOR a wspomagającymi go studenckimi środowiskami Krakowa zaczynały przybierać charakter sformalizowany i były coraz częstsze - mówił historyk w programie nadanym 15 kwietnia 1997 roku. - Służba Bezpieczeństwa rozpoczęła intensywną inwigilację krakowskich studentów. Pojawienie się emisariuszy z Warszawy i zbieranie pieniędzy były dodatkowymi powodami, by wzmóc czujność - stwierdził prof. Paczkowski.

Studencki Komitet Solidarności - zobacz serwis historyczny

Zagadkowa śmierć

Krytycznego wieczoru Stanisław Pyjas był obserwowany przez funkcjonariuszy SB. Jego ciało znaleziono 7 maja 1977 roku. PRL-owska prokuratura umorzyła wówczas śledztwo, uznając, że zebrany materiał dowodowy "prowadzi do wniosku, iż wyłączną przyczyną śmierci Stanisława Pyjasa był nieszczęśliwy wypadek spowodowany przez niego samego". Zdaniem prokuratury najprawdopodobniej przyczynę tragedii stanowił fakt, że student znajdował się w stanie "poważnego stanu nietrzeźwości", i potknięcie się o nierówności posadzki.

Zupełnie inne zdanie mają przyjaciele Stanisława Pyjasa. Bogusław Sonik uważa, że do dziś próbuje się śmierć Stanisława Pyjasa przedstawić jako przypadek. - To mógł być wypadek, ale przy pracy esbeków, którzy być może chcieli go postraszyć. Ale być może chcieli go zabić... - komentował w audycji prof. Andrzej Paczkowski.

Posłuchaj, co o śmierci swojego przyjaciela opowiadał Bronisław Wildstein:

Czarny marsz

Tuż po śmierci Pyjasa KOR wydał komunikat informujący o tej tragedii i obarczający winą aparat bezpieczeństwa. W proteście studenci krakowscy podjęli bojkot juwenaliów. Pogrzeb Pyjasa zgromadził tłumy. - Po mszy żałobnej, która odbyła się 15 maja, w obecności kilku tysięcy osób odczytana została deklaracja założycielska Studenckiego Komitetu Solidarności - powiedział historyk. - SKS stał się formalnym, zorganizowanym pomocnikiem KOR.

Śledztwo IPN

Śledztwo w sprawie śmierci Stanisława Pyjasa, umorzone w czasach PRL, zostało wznowione w 1991 roku. Później było jeszcze kilkakrotnie podejmowane i umarzane z powodu niemożności wykrycia sprawców.

- Stanisław Pyjas był jedną z osób najaktywniej działających w studenckiej opozycji i tak też był postrzegany przez Służbę Bezpieczeństwa - mówił w rozmowie z portalem PolskieRadio.pl prezes IPN dr Jarosław Szarek. - Bezpieka mogła w tym czasie z człowiekiem robić wszystko. Stanisław Pyjas mógł się czuć zaszczuty i samotny - wyjaśniał dr Szarek.

Posłuchaj, co prezes IPN mówił m.in. o mataczeniu Służby Bezpieczeństwa w sprawie śmierci Stanisława Pyjasa:

Do tej pory zarzuty utrudniania śledztwa z lat 70. przedstawiono sześciu osobom. Według prokuratury w wyniku ich działalności zaprzepaszczono szanse na ustalenie okoliczności śmierci Pyjasa. Trzech z oskarżonych zmarło w toku postępowania, dwóch zostało prawomocnie skazanych, zaś proces przeciw b. wiceministrowi spraw wewnętrznych gen. Bogusławowi Stachurze, z powodu złego stanu zdrowia oskarżonego, został zawieszony, a po jego śmierci umorzony.

Krakowski IPN prowadzi już piąte śledztwo w sprawie wyjaśnienia okoliczności śmierci Stanisława Pyjasa.

Posłuchaj komentarza historyka, prof. Andrzeja Paczkowskiego.

bs/im

Grzegorz Przemyk zmarł 14 maja 1983 roku w szpitalu, pobity dwa dni wcześniej przez funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej w komisariacie przy ul. Jezuickiej na Starym Mieście w Warszawie.

Zeznania Barbary Sadowskiej

- Zobaczyłam Grzesia leżącego bokiem na kozetce, chronił brzuch - mówiła przed sądem matka Grzegorza Przemyka Barbara Sadowska. - Kucnęłam przy nim i zaczęłam pytać, co się stało. Zobaczyłam, że jest nieprzytomny, nie odpowiadał mi, nie poznawał mnie. W tym momencie poczułam, że stoi za mną mężczyzna, który wręczył mi jakiś papier. To było skierowanie do szpitala psychiatrycznego. Tekst, który widniał na tym skierowaniu, w niczym nie przypominał wywiadu lekarskiego. Zobaczyłam zdanie, że na komendzie milicji nie wykonywał poleceń. Nie wyraziłam zgody na zabranie syna do szpitala psychiatrycznego.

- Przełożono Grzesia na nosze. Jeszcze zobaczyłam, że z buzi wyciekała mu ślina z krwią, ale nie zdawałam sobie sprawy z tego, co tak naprawdę się stało i jak poważny jest stan mojego dziecka - zeznawała podczas rozprawy Barbara Sadowska.

Działalność opozycyjna

Barbara Sadowska, poetka, działaczka opozycji antykomunistycznej, była prześladowana przez Służbę Bezpieczeństwa. Działała w Prymasowskim Komitecie Pomocy Osobom Pozbawionym Wolności i ich Rodzinom. 3 maja 1983 roku, 11 dni przed śmiercią syna, maturzysty, ucznia LO im. A. Frycza-Modrzewskiego w Warszawie, została pobita w trakcie napadu "nieznanych sprawców" na komitet pomocy internowanym, który mieścił się przy kościele św. Marcina w Warszawie.

Zatrzymanie Grzegorza Przemyka

12 maja 1983 roku Grzegorz Przemyk wraz z kolegami świętował maturę. Z placu Zamkowego, gdzie został zatrzymany przez milicję, został odwieziony do komisariatu MO przy ul. Jezuickiej. Tam brutalnie go bito. Wezwana przez milicję karetka odwiozła go do Pogotowia Ratunkowego przy ul. Hożej. Świadkowie, którzy znajdowali się wówczas w stacji pogotowia, zeznawali, że Przemyk już wtedy sprawiał wrażenie nieprzytomnego, był wyciągany z windy za nogi.

Szukanie ratunku

Barbara Sadowska zabrała syna do domu. - Ułożyłam Grzesia na łóżku - zeznawała podczas rozprawy sądowej. - Po paru godzinach wróciła mu przytomność, zaczął się skarżyć i powiedział, że może by mu pomogła kąpiel w letniej wodzie. Wsadziliśmy go na chwilę do wanny, ale to niewiele ukoiło ból i z powrotem został położony na łóżko. Zadzwoniłam po pogotowie. Przyjechał lekarz chirurg, obejrzał Grzesia pobieżnie. Powiedziałam, że dziecko było pobite. Doktor dał mu środki przeciwbólowe i stwierdził, że nie widzi nic złego, zalecił jedynie okłady na nerki.

Pomoc przyszła za późno

Karetka pogotowia przyjechała raz jeszcze. Tym razem Przemyk został zabrany do szpitala. Stwierdzono ciężkie urazy jamy brzusznej. Mimo przeprowadzonej operacji Grzegorz zmarł.

19 maja biskup warszawski Władysław Miziołek odprawił mszę za Grzegorza Przemyka w kościele pw. św. Stanisława Kostki na warszawskim Żoliborzu. Pogrzeb na Powązkach zgromadził tysiące ludzi. Był pierwszą od czasu wprowadzenia stanu wojennego tak wielką manifestacją przeciwko władzy komunistycznej i brutalności milicji.

Na zdjęciu: tablica upamiętniająca Grzegorza Przemyka na budynku XVII LO im. A. Frycza Modrzewskiego w Warszawie. Tablicę odsłonięto w 20. rocznicę śmierci Przemyka. Na tablicy - jego wiersz "Gra w szczerość" z tomiku "Oko". Wikimedia Commons/cc

Rola gen. Kiszczaka

Śledztwo przeciwko winnym śmierci Grzegorza Przemyka od początku prowadzono tak, żeby nie wykazać żadnej winy funkcjonariuszy MO. Obciążano nią sanitariuszy i lekarzy z pogotowia. W aktach sprawy zachowała się notatka gen. Czesława Kiszczaka: "Ma być tylko jedna wersja śledztwa – sanitariusze". Tę tezę lansował w mediach ówczesny rzecznik rządu – Jerzy Urban.

Proces, który zakończył się w lipcu 1984 roku, był wyreżyserowany. Relacjonował go na antenie Polskiego Radia Marek Kassa. W  wypowiedziach świadków słychać wyraźnie, że wielu z nich było wcześniej nakłanianych do składania zeznań obciążających zupełnie inne osoby niż te, które były rzeczywistymi sprawcami śmiertelnego pobicia Grzegorza Przemyka.

Niesłusznie skazani

W 1984 roku gen. Czesław Kiszczak przyznał nagrody pieniężne funkcjonariuszom MSW za "ujawnienie wobec opinii publicznej rzeczywistej prawdy".

Sąd uwolnił wówczas od zarzutu pobicia Przemyka dwóch milicjantów: Ireneusza K. i Arkadiusza Denkiewicza - dyżurnego komisariatu MO z ul. Jezuickiej. Natomiast na 2 i 2,5 roku więzienia skazani zostali dwaj sanitariusze, którzy wieźli Przemyka z komisariatu do szpitala.
W sprawę śmierci Przemyka wplątano również lekarkę Barbarę Makowską-Witkowską, która - nie mając z tym tragicznym zdarzeniem nic wspólnego - przesiedziała w więzieniu 13 miesięcy.

Powrót do sprawy po 1989 roku

Sprawa śmiertelnego pobicia Grzegorza Przemyka wróciła do sądów po 1989 roku. Uchylono wyroki wydane pięć lat wcześniej. W 1997 roku Ireneusz K. został uniewinniony przez Sąd Wojewódzki w Warszawie, skazano natomiast oficera dyżurnego komisariatu – Denkiewicza. Do tej pory unika kary z powodów zdrowotnych. Zarzuty usłyszał również Kazimierz Otłowski, funkcjonariusz z byłej Komendy Głównej MO. Po ostatecznej decyzji Sądu Najwyższego w 1999 roku został on uniewinniony.

Przedawnienie

Sprawa Ireneusza K. wracała parokrotnie na wokandę w następnych latach. W 2008 roku Sąd Okręgowy uznał K. za winnego i skazał go na karę 8 lat więzienia, zmniejszoną o połowę na mocy amnestii. Był to pierwszy wyrok skazujący. Został on jednak uchylony w 2009 roku przez Sąd Apelacyjny, który prawomocnie uznał, że sprawa przedawniła się 1 stycznia 2005, a przepis, na który powoływał się Sąd Okręgowy i pełnomocnicy ojca Przemyka, nie ma tu zastosowania. W lipcu 2010 roku Sąd Najwyższy uznał za przedawnione śmiertelne pobicie Przemyka. I podkreślił, że sprawa śmiertelnego pobicia maturzysty jest porażką polskiego wymiaru sprawiedliwości.

Posłuchaj, jak propaganda komunistyczna relacjonowała jedną z najgłośniejszych zbrodni aparatu bezpieczeństwa PRL.

bs/im

Krótka historia jednego zdjęcia

Cmentarz Powązkowski w Warszawie. Słoneczny 19 dzień maja 1983 roku. Czarno-białe zdjęcie wykonane nad mogiłą zakatowanego przez ZOMO-wców Grzegorza Przemyka. Na nim wśród tłumu żałobników trzy osoby: matka maturzysty Barbara Sadowska i dwaj księża, Jerzy Popiełuszko i Stefan Niedzielak.

Barbara Sadowska – matka zamordowanego licealisty – była poetką i działaczką opozycji demokratycznej w PRL. Urodzona w Paryżu w roku 1940, debiutowała w wieku zaledwie siedemnastu lat na łamach warszawskiego tygodnika "Nowa Kultura". Dwa lata później wydała swój pierwszy poetycki tomik wierszy "Zerwane druty".

Od lat 70. działała aktywnie w strukturach opozycji demokratycznej PRL. Była inwigilowana, kilkakrotnie aresztowana i pobita przez nieznanych sprawców. W stanie wojennym aktywnie działała w Prymasowskim Komitecie Pomocy Osobom Pozbawionym Wolności i ich Rodzinom.

Śmierć syna

Śmierć jedynego syna Sadowskiej – niespełna 19-letniego Grzegorza Przemyka – była dla niej wstrząsem. Odbiła się też szerokim echem w PRL i poza jego granicami. Trwał, wprowadzony 13 grudnia 1981 roku, stan wojenny. Władza, jeszcze przed zgonem maturzysty, rozpoczęła metodyczne i zakrojone na szeroką skalę fałszowanie dokumentacji dotyczącej samego przebiegu zbrodni i rzuciła wszystkie siły na odcinek reżyserowanego procesu, w którym winnymi okazali się dwaj pracownicy warszawskiego pogotowia ratunkowego.

To jednak okazało się dopiero jakiś czas później, bo w połowie 1984 roku.

Teraz, w drugiej połowie maja 1983 roku, kiedy chłopak nie żył zaledwie od kilku dni, ustalono, że zostanie pochowany na jednym z największych stołecznych cmentarzy. Pozostało w tej sytuacji do spełnienia odpowiedzialne i godne upamiętnienie tragicznie zmarłego Grzegorza. Jego pogrzeb.

W organizację i przebieg uroczystości zaangażował się rezydent żoliborskiej parafii pod wezwaniem św. Stanisława Kostki ksiądz Jerzy Popiełuszko wraz z proboszczem, prałatem Teofilem Boguckim, warszawska kuria, uczniowie i nauczyciele stołecznego XVII Liceum Ogólnokształcącego oraz opozycjoniści. Działania te wspierał także proboszcz warszawskiej nekropolii – ksiądz prałat Stefan Niedzielak. 

Pogrzeb zakatowanego maturzysty na Cmentarzu Powązkowskim stał się jedną z największych pokojowych manifestacji podczas stanu wojennego.

Czytaj także:

• Niewyjaśniona śmierć ks. Stefana Niedzielaka
• Pogrzeb Grzegorza Przemyka - manifestacja przeciw komunistycznej zbrodni 

Bez epilogu

Po śmierci syna Barbara Sadowska napisała krótki wiersz bez tytułu:

na skrawku papieru
obrażam
prokuraturę
sąd
i rząd
dzieckiem
którego nigdy
nie uda
wam się zabić

Matka Grzegorza Przemyka zmarła 1 października 1986 roku w Otwocku. Pochowano ją obok syna na Cmentarzu Powązkowskim.

***
Znamienne, że w sprawach prowadzonych zarówno w związku ze śmiercią Grzegorza Przemyka, jak i księży: Popiełuszki i Niedzielaka, nie ukarano do dziś wszystkich winnych popełnionych wówczas zbrodni.
Znamienne, że w sprawie księdza Niedzielaka śledztwo toczy się już od 31 lat...

Piotr Litka

Zdjęcie odnalazłem w fotograficznym zasobie Instytutu Pamięci Narodowej. Podczas pisania tekstu korzystałem z materiałów archiwalnych IPN oraz wyboru wierszy Barbary Sadowskiej, „Otwarte niebo, wieczny sen”, oprac. Magdalena Koperska, wstęp ks. Jan Twardowski, Warszawa 1997.

Zeznania Barbary Sadowskiej

- Zobaczyłam Grzesia leżącego bokiem na kozetce, chronił brzuch - mówiła przed sądem matka Grzegorza Przemyka, Barbara Sadowska. - Kucnęłam przy nim i zaczęłam pytać, co się stało. Zobaczyłam, że jest nieprzytomny, nie odpowiadał mi, nie poznawał mnie. W tym momencie poczułam, że stoi za mną mężczyzna, który wręczył mi jakiś papier. To było skierowanie do szpitala psychiatrycznego. Tekst, który widniał na tym skierowaniu, w niczym nie przypominał wywiadu lekarskiego. Zobaczyłam zdanie, że na komendzie milicji nie wykonywał poleceń. Nie wyraziłam zgody na zabranie syna do szpitala psychiatrycznego.

- Przełożono Grzesia na nosze. Jeszcze zobaczyłam, że z buzi wyciekała mu ślina z krwią, ale nie zdawałam sobie sprawy z tego, co tak naprawdę się stało i jak poważny jest stan mojego dziecka - zeznawała podczas rozprawy Barbara Sadowska.

Działalność opozycyjna

Barbara Sadowska, poetka, działaczka opozycji antykomunistycznej była prześladowana przez Służbę Bezpieczeństwa. Działała w Prymasowskim Komitecie Pomocy Osobom Pozbawionym Wolności i ich Rodzinom. 3 maja 1983, jedenaście dni przed śmiercią syna, maturzysty, ucznia L.O. im. A. Frycza-Modrzewskiego w Warszawie, została pobita w trakcie napadu "nieznanych sprawców" na komitet pomocy internowanym, który mieścił się przy kościele św. Marcina w Warszawie.

Zatrzymanie Grzegorza Przemyka

12 maja 1983 Grzegorz Przemyk wraz z kolegami świętował maturę. Z placu Zamkowego, gdzie został zatrzymany przez milicję, został odwieziony na komisariat MO przy ul. Jezuickiej. Tam brutalnie go bito. Wezwana przez milicję karetka odwiozła go do Pogotowia Ratunkowego przy ul. Hożej. Świadkowie, którzy znajdowali się wówczas w stacji pogotowia, zeznawali, że Przemyk już wtedy sprawiał wrażenie nieprzytomnego, był wyciągany z windy za nogi.

Szukanie ratunku

Barbara Sadowska zabrała syna do domu. - Ułożyłam Grzesia na łóżku - zeznawała podczas rozprawy sądowej. - Po paru godzinach wróciła mu przytomność, zaczął się skarżyć i powiedział, że może by mu pomogła kąpiel w letniej wodzie. Wsadziliśmy go na chwilę do wanny, ale to niewiele ukoiło ból i z powrotem został położony na łóżko. Zadzwoniłam po pogotowie. Przyjechał lekarz chirurg, obejrzał Grzesia pobieżnie. Powiedziałam, że dziecko było pobite. Doktor dał mu środki przeciwbólowe i stwierdził, że nie widzi nic złego, zalecił jedynie okłady na nerki.

Pomoc przyszła za późno

Karetka pogotowia przyjechała raz jeszcze. Tym razem Przemyk został zabrany do szpitala. Stwierdzono ciężkie urazy jamy brzusznej. Mimo przeprowadzonej operacji Grzegorz zmarł.

19 maja biskup warszawski Władysław Miziołek odprawił mszę za Grzegorza Przemyka w kościele pw. św. Stanisława Kostki na warszawskim Żoliborzu. Pogrzeb na Powązkach zgromadził tysiące ludzi. Był pierwszą, od czasu wprowadzenia stanu wojennego, tak wielką manifestacją przeciwko władzy komunistycznej i brutalności milicji.

Rola gen. Kiszczaka

Śledztwo przeciwko winnym śmierci Grzegorza Przemyka od początku prowadzono tak, by nie wykazać jakiejkolwiek winy funkcjonariuszy MO. Obciążano nią sanitariuszy i lekarzy z pogotowia. W aktach sprawy zachowała się notatka gen. Czesława Kiszczaka: "Ma być tylko jedna wersja śledztwa – sanitariusze". Tę tezę lansował w mediach ówczesny rzecznik rządu – Jerzy Urban.

Proces, który zakończył się w lipcu 1984 roku, był wyreżyserowany. Relacjonował go na antenie Polskiego Radia Marek Kassa. Słuchając zeznań świadków, słychać wyraźnie, że wielu z nich było wcześniej nakłanianych do składania zeznań, które będą obciążać zupełnie inne osoby, nie te, które były rzeczywistymi sprawcami śmiertelnego pobicia Grzegorza Przemyka.

Niesłusznie skazani

W 1984 roku gen. Czesław Kiszczak przyznał nagrody pieniężne funkcjonariuszom MSW za "ujawnienie wobec opinii publicznej rzeczywistej prawdy".

Sąd uwolnił wówczas od zarzutu pobicia Przemyka dwóch milicjantów: Ireneusza K. i Arkadiusza Denkiewicza - dyżurnego komisariatu MO z ul. Jezuickiej. Natomiast na 2 i 2,5 roku więzienia skazani zostali dwaj sanitariusze, którzy wieźli Przemyka z komisariatu do szpitala.

W sprawę śmierci Przemyka wplątano również lekarkę Barbarę Makowską-Witkowską, która, nie mając z tym tragicznym zdarzeniem nic wspólnego, przesiedziała w więzieniu trzynaście miesięcy.

Powrót do sprawy po 1989 roku

Sprawa śmiertelnego pobicia Grzegorza Przemyka wróciła do sądów po 1989 roku. Uchylono wyroki wydane pięć lat wcześniej. W 1997 roku Ireneusz K. został uniewinniony przez Sąd Wojewódzki w Warszawie, skazano natomiast oficera dyżurnego komisariatu – Denkiewicza. Do tej pory unika kary z powodów zdrowotnych. Zarzuty usłyszał również Kazimierz Otłowski, funkcjonariusz z byłej Komendy Głównej MO. Po ostatecznej decyzji Sądu Najwyższego w 1999 roku został on uniewinniony.

Przedawnienie

Sprawa Ireneusza K. wracała parokrotnie na wokandę w następnych latach. W 2008 roku Sąd Okręgowy uznał K. za winnego i skazał na 8 lat więzienia, zmniejszone o połowę na mocy amnestii. Był to pierwszy wyrok skazujący. Został on jednak uchylony w 2009 r. przez Sąd Apelacyjny, który prawomocnie uznał, że sprawa przedawniła się 1 stycznia 2005, a przepis, na który powoływał się Sąd Okręgowy i pełnomocnicy ojca Przemyka, nie ma tu zastosowania. W lipcu 2010 roku Sąd Najwyższy uznał za przedawnione śmiertelne pobicie Przemyka. I podkreślił, że sprawa śmiertelnego pobicia Grzegorza Przemyka jest porażką polskiego wymiaru sprawiedliwości.

bs/im

Poza śledztwem, które nadzorowała stołeczna prokuratura i milicja, do akcji dyskredytowania świadków zdarzenia włączyła się aktywnie Służba Bezpieczeństwa (tu skupiono się m.in. na koledze Grzegorza Przemyka i bezpośrednim świadku jego pobicia – Cezarym F. oraz na mecenasie Macieju Bednarkiewiczu, który w postępowaniu reprezentował matkę pobitego maturzysty – Barbarę Sadowską).

Do akcji dezinformacyjnej włączono także ówczesnego rzecznika prasowego rządu – ministra Jerzego Urbana. Nie był to dla niego debiut w podobnej roli. Jego talent i gotowość zostały wykorzystane już w grudniu 1983 r., kiedy pod jednorazowym pseudonimem operacyjnym: Michał Ostrowski, opublikował na łamach "Ekspressu Wieczornego" paszkwilancki tekst zatytułowany: "Garsoniera ob. Popiełuszki", który następnie został przedrukowany we fragmentach m.in. przez "Trybunę Ludu" oraz odczytywany przez spikerów Polskiego Radia.

Więcej w tekście: Kulisy śmierci ks. Jerzego Popiełuszki. Co Jerzy Urban powiedzial prokuratorom z IPN?

Mówcie mi: Nowomiejski

W przypadku sprawy Grzegorza Przemyka, Urban informował społeczeństwo o postępach w śledztwie oraz o niewinności milicjantów i zomowców, na odbywających się co wtorek konferencjach prasowych. Z tekstem prasowym podpisanym ponownie pseudonimem operacyjnym, czekał aż do 1 marca 1984 roku.

Dlaczego tak długo?

To wówczas bowiem prowadzącym śledztwo w sprawie śmierci Grzegorza Przemyka udało się tak "nakierować" podejrzanych: kierowcę karetki pogotowia i sanitariusza, by wszelka odpowiedzialność funkcjonariuszy z komisariatu przy ulicy Jezuickiej w Warszawie za śmierć maturzysty, stawała się pomówieniem, pomyłką i nieprawdopodobieństwem.

Napisanie tekstu przez Urbana sprowokował jednak dodatkowo otwarty list, jaki skierował w połowie lutego 1984 r. do generała Wojciecha Jaruzelskiego – wówczas siedemdziesięcioletni - mecenas Władysław Siła-Nowicki. Pisał w nim m.in., że sprawa Przemyka jest "skręcana", że wywierane są naciski na świadków, na szeroką skalę stosowane są groźby i inwigilacja.

"Zycie Warszawy" z 1 marca 1984 r.

Ton listu uraził generała Kiszczaka, który o "pomoc" poprosił speca od propagandy – ministra Jerzego Urbana. Tym razem minister dostał prawie całą szpaltę w dziale: "Kraj" dziennika "Życie Warszawy". Tekst został zatytułowany niewinnie, wręcz można powiedzieć: nieatrakcyjnie dla czytelnika, bo "O środkach godnych celu". Być może była to metoda, by tym razem, pod takim właśnie tytułem, przemycić treści nie tylko wygodne dla władzy, ale też szczegóły związane z toczącym się jeszcze śledztwem. Tekst podpisał: Jerzy Nowomiejski. W liście do ówczesnego komendanta głównego Milicji Obywatelskiej Urban tłumaczył, że zrobił to „po swojemu, stroniąc od cytatów z [listu] Siły-Nowickiego, bo część opinii publicznej zaaprobowałaby jego sformułowania".

Jak napisał, tak też zrobił.

Tytuł artykułu w "Życiu Warszawy" Jerzego Nowomiejskiego (ps. Jerzego Urbana)

Zero odpowiedzialności

Po 1989 r. Urban nie był specjalnie niepokojony przez prokuraturę w związku ze swoją działalnością propagandową w sprawie śmierci Grzegorza Przemyka a wcześniej w sprawie skompromitowania ks. Jerzego Popiełuszki. Po latach, w jednym z wywiadów, przyznał się jedynie do napisania tekstu wymierzonego w kapelana Solidarności.

O tekście podpisanym pod pseudonimem w sprawie Przemyka do tej pory publicznie nie wspomniał ani słowa.

Piotr Litka

Podczas pisania tekstu korzystałem z materiałów archiwalnych IPN oraz artykułu Jerzego Nowomiejskiego (właśc. Jerzego Urbana) z "Życia Warszawy" z 1 marca 1984 r.

Zbrodnia i zacieranie śladów

Zabójstwo Grzegorza Przemyka, maturzysty warszawskiego liceum im. Frycza Modrzewskiego, jest jedną z najgłośniejszych zbrodni PRL z lat osiemdziesiątych XX wieku.

12 maja 1983 roku Grzegorz Przemyk wraz z kolegami świętował maturę. Z placu Zamkowego, gdzie został zatrzymany przez milicję za to, że nie miał przy sobie dokumentów, trafił na komisariat MO przy ul. Jezuickiej na Starówce. Tam brutalnie go bito. Wezwana przez milicję karetka odwiozła go do Pogotowia Ratunkowego przy ul. Hożej. Świadkowie zeznawali, że słyszeli krzyki Grzegorza, a potem widzieli, jak milicjanci wciągali go za nogi do windy, kopali po brzuchu. Grzegorz Przemyk już wtedy sprawiał wrażenie nieprzytomnego.

- Tytuł "Żeby nie było śladów", który odnosi się teoretycznie do momentu pobicia, do tego, co zostało powiedziane przez jednego z milicjantów, tak naprawdę odnosi się do tego, w jaki sposób, manipulując wszystkimi dostępnymi środkami, aparat państwowy może zdusić jednostkę i jakie jednostka ma szanse w takim starciu. Można powiedzieć, że w jakimś stopniu jest to także opowieść o tuszowaniu śladów po tej zbrodni - powiedział w Polskim Radiu producent filmu Leszek Bodzak.

Jedno z najważniejszych pytań w sprawie Grzegorza Przemyka brzmi: czy powodem jego pobicia był fakt, że był on synem opozycjonistki Barbary Sadowskiej?

- Przyjęliśmy taką zasadę - wydaje mi się, że to jest też wartość tego filmu - że różne strony konfliktu, które są przedstawione w produkcji, mają swoje subiektywne odczucia co do tego, jak traktować tę sprawę. My pewnych rzeczy nie przesądzamy, bo one nie zostały też do końca do dzisiaj wyjaśnione – zauważył Leszek Bodziak. - To nie jest kino z tezą, à la Oliver Stone, tylko raczej dokumentalnie zobiektywizowane w sposobie podchodzenia do różnych tematów. Ten wątek się pojawia, i domniemanie, że tak było, ale jednocześnie pojawia się argument za przypadkowością tej sytuacji. Być może to będzie prowadziło do jakiejś interpretacji ze strony widza, ale ta jest już poza nami - stwierdził producent.

Kafkowskie punkty zaczepienia

Z kolei reżyser filmu Jan P. Matuszyński w rozmowie z PAP powiedział: Żeby nie było śladów ma momentami sensacyjne, thrillerowe zacięcie. Myśląc teraz o tym filmie, mam poczucie, że powstała medytacja nad kwestią prawdy. A do tego jest tam rozbudowany wątek polityczny. I wiele szalenie istotnych postaci drugoplanowych, bo ten dramat nie sprowadzał się wyłącznie do jednej osoby. On się rozsiał na wszystkich aktorów tej historii".

I dodał: "Ta sprawa ma wiele wręcz kafkowskich punktów zaczepienia. Kiedy zastanawiałem się nad konwencją tego filmu, od razu rzuciły mi się skojarzenia z New Hollywood, czyli amerykańską nową falą z lat siedemdziesiątych. Głównie z Rozmową Francisa Forda Coppoli, Trzema dniami Kondora Sydneya Pollacka i Wszystkimi ludźmi prezydenta Alana J. Pakuli".

"Żeby nie było śladów" - główny zwiastun filmu, który do kin wchodzi 24 września:

Machina kłamstw i propagandy

Rekonstrukcja tragicznej historii śmierci Grzegorza Przemyka ujawnia kulisy działania komunistycznych władz. Pokazuje, jaki wpływ na tuszowanie sprawy mieli generałowie – Czesław Kiszczak (ówczesny minister spraw wewnętrznych) i Wojciech Jaruzelski (ówczesny premier i I sekretarz Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej) oraz Jerzy Urban (rzecznik rządu). Pokazuje machinę kłamstw, matactwa, zastraszeń, jakich dopuściła się ówczesna władza, w tym manipulujący faktami prokuratorzy. Dotyczyło to zarówno śledztwa, jak i ukartowanego procesu, kiedy to postanowiono odwrócić uwagę od prawdziwych morderców z milicji i przerzucić ją na sanitariuszy Pogotowia Ratunkowego i lekarzy.

Śledztwo przeciwko winnym śmierci Grzegorza Przemyka od początku prowadzono tak, by nie wykazać jakiejkolwiek winy funkcjonariuszy MO. W aktach sprawy zachowała się notatka gen. Czesława Kiszczaka: "Ma być tylko jedna wersja śledztwa – sanitariusze". Tę tezę lansował w mediach ówczesny rzecznik rządu – Jerzy Urban.

Proces, który zakończył się w lipcu 1984 roku, także był wyreżyserowany. W Archiwum Polskiego Radia zachowały się nagrania z tego procesu. Słuchając zeznań świadków, słychać wyraźnie, że wielu z nich było wcześniej nakłanianych do składania zeznań, które będą obciążać zupełnie inne osoby, nie te, które były rzeczywistymi sprawcami śmiertelnego pobicia Grzegorza Przemyka.

Twórcy

Reżyserem filmu jest Jan P. Matuszyński, autorką scenariusza Kaja Krawczyk-Wnuk, zdjęć Kacper Fertacz, a producentem Leszek Bodziak. W filmie występują m.in.: Mateusz Górski (jako Grzegorz Przemyk), Sandra Korzeniak (Barbara Sadowska, matka Grzegorza), Tomasz Ziętek (Jurek Popiel, fikcyjny przyjaciel Grzegorza).

9 września br. podczas 78. festiwalu w Wenecji odbyła się światowa premiera filmu. Rywalizował on o główną nagrodę m.in. z "Madres paralelas" Pedro Almodovara, "The Hand of God" Paolo Sorrentino czy z - ostatecznie zdobywcą tegorocznego Złotego Lwa - "Nomadland" Chloe Zhao.

Warto również dodać, że Komisja Oscarowa pod przewodnictwem Ewy Puszczyńskiej ogłosiła film Jana P. Matuszyńskiego polskim kandydatem do Oscara.

Film powstał na podstawie książki-reportażu Cezarego Łazarewicza "Żeby nie było śladów. Sprawa Grzegorza Przemyka" wydanej w 2016 roku. W 2017 roku książka została nagrodzona Nagrodą Literacką "Nike" oraz nominowana do Nagrody Historycznej im. Kazimierza Moczarskiego za rok 2017.

Jest czwartek, 7 czerwca 1984 r. Pierwsze dni procesu zomowców i m.in. fałszywie oskarżonych pracowników karetki pogotowia, która 12 maja 1983 r. zabierała Przemyka z komisariatu przy ulicy Jezuickiej 1/3. Sala Sądu Wojewódzkiego w Warszawie jest nabita. Na miejscach dla publiczności można rozpoznać m.in. reporterkę Hannę Krall. Sąd nie godzi się na uczestnictwo w procesie kapelana Solidarności i przyjaciela rodziny pobitego maturzysty – księdza Jerzego Popiełuszki.

Barbara Sadowska składa wyjaśnienia spokojnie i rzeczowo. Nie ukrywa emocji. Stara się dokładnie odtworzyć przebieg wydarzeń sprzed kilkunastu miesięcy. Kiedy czegoś nie pamięta, przyznaje to przed sądem.

Posłuchaj fragmentów przesłuchań:

Barbara – matka, poetka i opozycjonistka

Urodzona w Paryżu w roku 1940 do Polski przyjeżdża rok po wojnie. Z matką Jadwigą mieszka w Sopocie, do szkoły chodzi w Gdańsku-Oliwie. W 1949 r. przenosi się do Warszawy. Tu kończy Państwowe Liceum Sztuk Plastycznych. W 1957 r. debiutuje na łamach "Nowej Kultury". Dwa lata później ukazuje się jej pierwszy tomik wierszy zatytułowany "Zerwane druty". W roku 1963 poślubia Leopolda Przemyka. W maju 1964 r. rodzi się jej jedyny syn Grzegorz. W roku 1969 rozwodzi się i samodzielnie wychowuje Grzegorza. Utrzymuje się z dorywczych prac. Pisze reportaże, publikuje wiersze, pracuje społecznie.

Od lata 1976 r. jest rozpracowywana przez Służbę Bezpieczeństwa (sprawa nosiła kryptonim: "Paryżanka" i jej niewielki fragment ocalał w Archiwum IPN). Rozpracowanie Sadowskiej wszczęto po tym jak na Okęciu zatrzymano przy poetce powracającej z zagranicy kilkadziesiąt publikacji, wówczas w PRL nielegalnych i zakazanych. Były to wydawnictwa paryskiej "Kultury".

Z chwilą ogłoszenia stanu wojennego Sadowska zostaje wolontariuszką w powołanym przez kardynała Glempa Prymasowskim Komitecie Pomocy Osobom Pozbawionym Wolności i ich Rodzinom. Pracuje w sekcji zajmującej się m.in. odwiedzinami aresztowanych w zakładach karnych i ośrodkach internowania rozsianych po całym kraju. Wiosną 1982 r. zostaje zatrzymana. W areszcie przebywa około dwóch tygodni.

Zdjęcie sygnalityczne Barbary Sadowskiej z 1982 r. Fot. IPN

3 maja 1983 r. "nieznani sprawcy" dokonują napadu na siedzibę Komitetu.

***

Czytaj więcej:

•  40. rocznica napadu na siedzibę Komitetu Prymasowskiego. Zobacz niepublikowane dotąd zdjęcia z miejsca zdarzenia

***

Życie w cieniu

Po śmierci Grzegorza (14 maja 1983 r.) Barbara Sadowska publikuje tomik wierszy zatytułowany: "Jak słodko być dzieckiem Boga". To z niego pochodzi utwór bez tytułu:

dziurawe mam ręce
wypadają mi z nich
pierwsze drobne czereśnie
tego roku
nie doniosę ich chyba
do ciebie
syneczku

Przez ostatnie lata życia poetka zmaga się z ciężką chorobą. Umiera w Otwocku 1 października 1986 r. Pochowano ją obok syna na warszawskich Powązkach. Nie doczekała uczciwego procesu sprawców śmiertelnego pobicia jej syna.

Piotr Litka

Podczas pisania tekstu korzystałem z materiałów archiwalnych IPN i wyboru wierszy Barbary Sadowskiej, "Otwarte niebo, wieczny sen", Warszawa 1997