78 гадоў таму – 19 красавіка 1943 году ў Варшаўскім гета ўспыхнула паўстанне на чале з габрэйскімі падпольнымі ўзброенымі фармаваннямі. Паўстанне стала адказам на распачатую гітлераўцамі акцыю канчатковай ліквідацыі Варшаўскага гета, што было элементам плану па поўным знішчэнні еўрапейскіх габрэяў.
У гадаваіну пачатку Паўстання ў Варшаўскім гета Музей гісторыі польскіх габрэяў «Полін» штогод праводзіць адукацыйна-сацыяльную акцыю «Нарцысы». Сёлета з-за эпідэміі акцыя будзе весціся ў асноўным у Інтэрнэце.
Таксама сёлета ўпершыню лейтматывам акцыі сталі гісторыі жанчын-паўстанцаў, іх роля ў буйнейшым габрэйскім паўстанні і ў першым гарадскім паўстанні супраць нямецкіх акупантаў у акупаванай Еўропе. Габрэйкі падчас паўстання распаўсюджвалі нелегальную прэсу, займаліся параненымі, былі сувязнымі і змагаліся са зброяй у руках, як у самым гета, так і за яго мурамі.
Калі 19 красавіка 1943 года нямецкія войскі ўвайшлі на тэрыторыю гета, яго жыхары абсалютна нечакана аказалі ўзброены супраціў, арганізаваны Габрэйскай баявой арганізацыяй і Габрэйскім ваенным саюзам. Няроўны бой доўжыўся чатыры тыдні. Паводле розных падлікаў, са зброяй у руках з акупантам змагаліся ад 700 ды 2000 тысяч габрэяў. Кожны дзень яны змагаліся супраць двух тысяч добра ўзброеных нямецкіх салдат з атрадаў СС, Вермахта, паліцыі бяспекі і дапаможных фармаванняў. Супраць паўстанцаў былі выкарыстаныя бронетэхніка і артылерыя.
Адзін з паўстанцаў гета Сімха Ратайзер-Ротэм праз шмат гадоў успамінаў, што выбух паўстання быў апошнім актам трагедыі габрэяў, якія вырашылі, што хочуць памерці ў баі, а не ў газавых камерах:
-Мы ведалі, што ва ўсіх будзе адзін і той жа канец. Жаданне паўстаць было прадыктавана нашай паслядоўнасцю. Мы самі абралі шлях сваёй смерці і гэта ўсё.
Варшаўскае гета было найбуйнейшым, яго атачалі шматлікія вуліцы кварталы польскай сталіцы.
Сімха Ратайзер-Ротэм прыгадваў, што падчас эвакуацыі з гета, ахопленага агнём і выбухамі, ён мог разлічваць на дапамогу варшавякаў:
-Яны рызыкавалі сваім жыццём, жыццём сваіх блізкіх. У гэтай частцы Еўропы за дапамогу габрэям пагражала смяротнае пакаранне. Я гэта вельмі цаню. Часта разважаю, ці я змог рызыкаваць сваім жыццём, жыццём маёй сям'і ў падобнай сітуацыі.
Жыхары Варшавы спачатку не ведалі, што за мурамі гета пачалося сапраўднае паўстанне, але яны чулі гукі баёў, – успамінаў Станіслаў Фібіх, якому ў 1943 годзе было 14 гадоў:
-Было чуваць стралы. Я разам з некалькімі хлопцамі пабег на Плошчу Карсіньскіх, якая межавала з гета. Бачылі нямецкую гарматку, дулам накіраваную на браму ў гета. Вакол круціліся падраздзяленні немцаў.
Крыстына Космаль, якой у 1943 годзе было 11 гадоў, успамінала, што, калі ў Варшаве распаўсюдзілася весткі пра пачатак паўстання ў гета, найгоршым было бяссілле. Габрэям за сценамі гета даводзілася жыць у нечалавечых умовах. Некаторым удавалася часам пераходзіць на так званы арыйскі бок. На панадворак камяніцы Крыстыны Космаль некаторы час прыходзіў габрэйскі хлопчык і прасіў ежы:
-Станавіўся на сярэдзіне падворка і прасіў кавалак хлеба, казаў, што ён вельмі галодны. Людзі нічога яму не давалі, баяліся. За дапамогу габрэям пагражала кара смерці. Мая матка наліла вялікую банку супу і вынесла яму. Доўга так не працягвалася. Праз некалькі дзён хлопчык перастаў прыходзіць. Нам было смутна, што мы ўжо нічым не можам дапамагчы. Праўдападобна, яго забілі, калі ён у чарговы раз намагаўся перайсці на наш бок.
Ханна Райбер была падлеткам падчас паўстання. Яна бачыла габрэйскага дзіцяці, якое спрабавала перасекчы мяжу гета, яго імкліва застрэліў немец:
-Памятаю дзяцей, якія ў свае кашулі напіхвалі ежу і перабраліся праз сцены гета. Нярэдка паліцэйскія не звярталі на гэта ўвагі. Але часам праз тое, што яны напіхвалі ў сваю вопратку розную гародніну, хлеб, яны загрузалі ў шчылінах мура, пад мурам. Бачыла, як аднаго такога хлопца, яму было гадоў дзесяць, застрэліў немец.
Падчас паўстання немцы метадычна знішчалі гета, палячы дом за домам. 11-гадовая Гена Кучар агню не бачыла, але адчувала яго ў бункеры, дзе хавалася яе сямʼя:
-Я праз скуру адчувала гэта пекла, бо вакол нас усё гарэла. Над намі гарыць будынак, а зямля над намі награваецца як печ.
Каб неяк ахалодзіць цела, пераадолець гэта невыносны сквар, сямʼя Крысціны Будніцкай акуналася ў каналізацыйным канале:
-Калі хтосьці ўцякаў праз каналізацыю, немцы іх адстрэльвалі, быццам бы качак. Па каналізацыі плынь несла чалавечыя целы.
Габрэі невялікімі і разрозненымі групамі працягвалі безнадзейнае паўстанне аж да сярэдзіны траўня. 16 траўня 1943 года немцы абвясцілі аб заканчэнні карнай аперацыі і – у знак канчатковага знішчэння Варшаўскага гета ўзарвалі Вялікую сінагогу.
З удзельнікаў Габрэйскай баявой арганізацыі паўстанне ў гета перажыло некалькі дзясяткаў чалавек. Аднак дачакаліся канца вайны толькі адзінкі. У баях на тэрыторыі гета былі забітыя таксама амаль усе салдаты Габрэйскага ваеннага саюза.
Знішчэннем Варшаўскага гета камандаваў генерал СС Юрген Штроп. Паводле яго дадзеных, узброенае паўстанне жыхароў гета пачалося, калі ў ім знаходзілася каля 56 тысяч габрэяў. Каля 6 тысяч загінулі ў баі і ў выніку пажараў. 7 тысяч былі забітыя немцамі на тэрыторыі гета падчас карных акцый, столькі ж было адпраўлена ў нямецкі канцлагер у Трэблінцы. Рэшта, каля 36 тысяч габрэяў, была вывезена ў Асвенцым-Біркенаў, Майданэк і іншыя нямецкія лагеры смерці.
Юрген Штроп пазней кіраваў карнікамі СС у Грэцыі. Яго напаткала справядлівасць ката Варшаўскага гета павесілі ў Варшаве ў 1952 годзе.
У панядзелак, 19 красавіка, у гадавіну пачатку паўстання перад помнікам героям гета ўскладаюцца кветкі. Таксама праходзіць Марш памяці. Апоўдні ў Варшаве прагучала сірэна.
Слухайце аўдыё!
эж