26 лютага ў Варшаве прайшла прэзентацыя выдадзенай Нацыянальным інстытутам польскай культурнай спадчыны за мяжой Polonika кнігі Марыі Каламайскай-Саід Ostra Brama w Wilnie («Вострая брама ў Вільні»), спалучаная з вечарам памяці Каламайскай-Саід. Яна як ніхто ў Польшчы добра ведала Беларусь і Літву і іх гісторыка-культурную спадчыну перыяду ВКЛ.
Марцін Згліньскі, кіраўнік праекту Katalog Zabytków Sztuki w Polsce аддзела фундаментальных даследаванняў па гісторыі мастацтва Інстытута мастацтвазнаўства Польскай АН, аўтар многіх прац пра касцёлы і арганы ў Беларусі, якія даследаваў у экспедыцыях разам з Марыя Каламайскай-Саід, успамінае, што экспедыцыі пачыналіся а 8-й гадзіне раніцы. А заканчваліся вельмі позна.
Марцін Згліньскі: — У той час у нас была толькі асноўная інфармацыя: што дзесьці быў да Другой сусветнай вайны касцёл ці капліца. І калі мы туды ехалі, не ведалі, ці там нешта ацалела, у якім стылі цікавы нам аб’ект, ці драўляны, ці мураваны.
Дырэктар Нацыянальнага інстытута польскай культурнай спадчыны за мяжой Polonika Дарота Янішэўская-Якубяк успамінае, у сваю чаргу, як Міністэрства культуры Польшчы, у якім яна тады працавала, шукала варыянты падтрымкі даследчыцкіх праектаў Марыі Каламайскай-Саід і яе калегаў.
Дарота Янішэўская-Якубяк: — Першыя крокі мы рабілі ў бюро ўпаўнаважанага ўрада РП па справах польскай культурнай спадчыны за граніцай. Мы разважалі, як дапамагчы, дзе ўзяць сродкі. Сёння ўсё прасцей, бо існуе сістэма грантаў. А ў пачатку 1990-х гг. было цяжка пераканаць чыноўнікаў у тым, што варта выдаткаваць грошы на групу “трохі звар’яцелых студэнтаў і пані доктара”, як часам іх успрымалі, якія хацелі едзіць па Беларусі, Літве і Украіне, бо была таксама група з Кракава, якая “скакала” па Украіне. Але трэба было пераконваць чыноўнікаў у тым, што гэтыя людзі не проста кудысьці едуць штосьці паглядзець, а што яны сапраўды даследуюць гісторыю былой Рэчы Паспалітай і выцягваюць на дзённае святло тыя рэчы, пра якія мы нават не здагадваліся, але якія ляжаць у аснове разумення гісторыі польскага мастацтва, увогуле польскай гісторыі, спадчыны.
У пані прафесара быў вельмі шырокі погляд. Не было толькі так, што прыязджалі, рабілі здымак помніка гісторыі і культуры спераду, ззаду, збоку — і ехалі далей. Важны быў кантэкст. І не было так, што нейкі помнік лічыўся важнейшым, прыгажэйшым, але кожны меў сваю каштоўнасць.
Дарота Янішэўская-Якубяк напомніла, што з часам з’явілася магчымасць фінансавання Польшчай работ па рэстаўрацыі помнікаў гісторыі і культуры ў Беларусі. Да гэтай работы тады падключылася і Марыя Каламайскай-Саід.
Дарота Янішэўская-Якубяк: — Пані прафесар умела размаўляць з людзьмі, у т.л. з чыноўнікамі. І хаця яна часам гаварыла проста ў твар тое, што думае, і прымушала мяне ад гэтага хвалявацца, але ёй удавалася пераконваць, яна выклікала павагу. І дзякуючы гэтай павазе да яе мы маглі вельмі многа рабіць асабліва ў Беларусі.
Сярод такіх праектаў — аднаўленне часткова спаленага алтара фарнага касцёла ў Гродне.
Я таксама на ўласныя вочы пераканалася, якое пільнае вока мае пані прафесар. Гэта гісторыя, звязаная з укрыжаваннем, якое знаходзіцца ў прытворы былога бернардзінскага касцёла ў Гродне. Распяцце было падобна да манекена. А пані прафесар разгледзела ў ім цудоўны твор мастацтва, які, магчыма, старэйшы за галоўны алтар гэтага храма. І ў працэсе зняцця розных напластаванняў з гэтага распяцця аказалася, што гэта сапраўды скульптура, выкананая на добрым узроўні. А мяне ўразіла, што Марыя Каламайская-Саід магла пад мноствам слаёў як рэнтген разгледзець твор мастацтва.
Дарота Янішэўская-Якубяк адзначыла працу Марыі Каламайскай-Саід у дзвюх міжурадавых камісіях — польска-літоўскай і польска-беларускай.
Дарота Янішэўская-Якубяк: — Яна ездзіла па пасяджэнні гэтых камісій як мастацтвазнавец, знавец тэрыторый былога ВКЛ. І падчас пасяджэнняў камісій яны падказвала, якія аб’екты маюць асаблівую каштоўнасць. Яна таксама тлумачыла, чаму гэтыя аб’екты важныя. Гэта не было відавочна, асабліва для некаторых беларускіх партнёраў, калі мы прапаноўвалі менавіта на тых або іншых аб’ектах праводзіць рэстаўрацыйныя работы. А Марыя Каламайская-Саід магла абгрунтаваць, чаму гэта важна. Таксама яна ўмела падкрэсліць супольныя элементы культурнай спадчыны.
Мастацтвазнавец Анна Сыльвія Чыж, якая даследуе гісторыка-культурную спадчыну ВКЛ, паведаміла, што Клуб нашчадкаў I Рэчы Паспалітай, створаны пры Таварыстве мастацтвазнаўцаў, будзе працягваць даследаваць тыя пытанні, якія пакінула ў спадчыну Марыя Каламайская-Саід, выкарыстоўваючы метадалагічныя напрацоўкі і адкрыцці выдатнай вучонай.
Анна Сыльвія Чыж: — Гэта наша агульная спадчына. І мы хацелі б з вамі сустракацца, размаўляць, каб прагучалі розныя меркаванні пра культурную спадчыну, якая знаходзіцца на ўсходніх землях былой Рэчы Паспалітай.
Варта таксама напомніць, што працягваюцца памятныя мерапрыемтствы ў сувязі са 160-годдзем Студзеньскага паўстання 1863-1864 гг. На гербе паўстанцаў адлюстраваны тры знакі: Арол, “Пагоня” і Арханёл Міхаіл — сімвалы Польшчы, Літвы і Русі (Украіны). Гэта не толькі гістарычны сімвал, гэта і запавет, пакінуты нам.
Я думаю, што ў кантэксце таго, што адбываецца ў Еўропе, важна, каб усе мы разам сустракаліся і размаўлялі пра тое, што нас яднае. А яднае нас вельмі многа.
Віктар Корбут
Слухайце аўдыё