22 lutego 1947 roku Sejm uchwalił amnestię dla żołnierzy i działaczy antykomunistycznego podziemia. Na mocy przyjętego dokumentu ujawniło się niemal 60 tysięcy osób, a 17 tysięcy zostało zwolnionych z więzień.
Sytuację polityczną w Polsce w pierwszych latach po zakończeniu wojny analizował dr Andrzej Chmielarz w audycji Katarzyny Kobyleckiej z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po najnowszej historii Polski", nadanej w listopadzie 1996 roku.
- To posunięcie władzy ludowej osłabiło całe podziemie - mówił historyk. - Przegrane wybory w styczniu 1947 roku wskazały społeczeństwu, iż nie istnieje praktycznie żadna możliwość zmiany sytuacji w Polsce.
08:50 Podziemie antykomunistyczne - Dźwiękowy.mp3 Podziemie antykomunistyczne - aud. Katarzyny Kobyleckiej z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej" (PR, 12.11.1996)
Główne nurty podziemia antykomunistycznego
Dr Andrzej Chmielarz przedstawił pokrótce sytuację organizacji konspiracyjnych. - Określenie podziemie antykomunistyczne jest moim zdaniem pojęciem zupełnie nieadekwatnym - powiedział gość audycji. - Zakłada niejako z góry, iż jego uczestnicy byli po prostu tylko antykomunistami, a to nieprawda. Lepiej używać pojęcia "podziemie niepodległościowe".
I dodał: - W podziemiu niepodległościowym możemy wyróżnić dwa nurty. Jeden związany z ideologią AK-owską, drugi związany z ideologią narodową. Przywódcy AK-owscy w pierwszym okresie działalności powojennej uważali, że istnieją pewne szanse na zmianę istniejącej sytuacji na drodze działań quasi legalnych; zmierzali w związku z tym do rozładowania istniejącej konspiracji i włączenia tych ludzi do działań opozycyjnych w ramach tworzonych nielegalnie organizacji, które nie miały jako głównego celu walki zbrojnej. Podziemie narodowe, bardziej zdecydowane, przystąpiło do działań zbrojnych, zwracając m.in. tą właśnie drogą uwagę opinii międzynarodowej na sytuację Polski.
Żołnierze Wyklęci - zobacz serwis historyczny
Represje bezpieki
Komuniści szybko jednak zabrali się do pacyfikacji organizacji konspiracyjnych. Represje stosował zarówno Urząd Bezpieczeństwa, jak i współdziałające z nim ściśle oddziały sowieckiego NKWD. - Ten etap, bardzo krótki zresztą, kończy się jesienią 1945 roku rozbiciem i aresztowaniem I Zarządu organizacji Wolność i Niezawisłość - mówił dr Andrzej Chmielarz.
Na określenie większości oddziałów propaganda komunistyczna używała pojęcia "bandy". – Nie były to bandy - słyszymy w komentarzu. - Były to regularne oddziały zbrojne, które działały w sposób określony pewnymi zasadami. Trzeba powiedzieć, że wbrew oskarżeniom nie likwidowały one masowo ani działaczy komunistycznych, ani przedstawicieli aparatu władzy. Ludzie ci działali z reguły we własnej obronie lub też w obronie miejscowej ludności.
Legendy powojennej partyzantki
Oddziały "Ognia", "Harnasia", "Łupaszki" przeszły do legendy działań partyzantki powojennej. Większość z nich została brutalnie spacyfikowana przez oddziały operacyjne UB.
Wielu z tych, którzy zawierzyli władzy ludowej i się ujawnili, potem i tak trafiało do więzień. Oskarżani w procesach pokazowych o zdradę narodu, torturowani, przyznawali się do niepopełnionych czynów. Wielu stracono, a ich grobów szukamy do dziś.
Pojedyncze organizacje, grupy leśne przetrwały w Polsce do połowy lat 50. Była to jednak walka straceńcza,w której dziś historycy z trudem odróżniają faktyczne działania od zorganizowanej prowokacji Urzędu Bezpieczeństwa.
Jaki był wkład podziemia niepodległościowego?
- Największym sukcesem był fakt, że przetrwało - podsumował dr Andrzej Chmielarz. - A przetrwało dlatego, że miało poparcie społeczeństwa. Większość narodu polskiego podzielała dążenia ludzi działających w podziemiu do odzyskania niezależności i ułożenia stosunków ze Związkiem Sowieckim na zasadzie partnerstwa i równości.