21 czerwca 1945 roku szesnastu porwanych przez NKWD przywódców Polskiego Państwa Podziemnego usłyszało wyrok Kolegium Wojskowego Sądu Najwyższego ZSRS w Moskwie. Przywódców PPP oskarżono o działania przeciwko Armii Czerwonej i ZSRS oraz współpracę z Niemcami. Ukartowany proces rozpoczął się trzy dni wcześniej, 18 czerwca 1945 roku. 

Jałtański podział świata

21 lutego 1945 Rada Jedności Narodowej - parlament Polski Podziemnej, mimo sprzeciwu rządu emigracyjnego, postanowiła uznać ustalenia konferencji jałtańskiej. Polacy wierzyli, że dojdzie do demokratycznych wyborów, które pozwolą wybrać rząd "jedności narodowej", niezależny od władzy radzieckiej, o czym zapewniali w Jałcie przywódcy wielkich mocarstw: Roosevelt, Churchill i Stalin.

Podjęto rozmowy z Rosjanami. 4 marca 1945 odbyło się w Pruszkowie wstępne spotkanie delegacji AK z płk Pimienowem, pełnomocnikiem gen. Iwana Sierowa, który jak się później okazało odpowiadał za zbrodnię na polskich oficerach w Katyniu. Pimienow zapewniał, że strona sowiecka ma uczciwe zamiary i zaprosił gen. Leopolda Okulickiego "Niedźwiadka", ostatniego dowódcę Komendy Głównej AK oraz wicepremiera Jana Stanisława Jankowskiego na spotkanie ze sztabem marszałka Gieorgija Żukowa. "Ja, jako oficer Armii Czerwonej, któremu przypadła w udziale tak ważna misja, daję panu pełną gwarancję, że od dnia, kiedy los pana będzie zależeć ode mnie, to jest od przyjazdu do nas, będzie pan całkowicie bezpieczny" - ręczył w liście wysłanym do gen. Okulickiego 6 marca.

- Ja tam nie chcę iść, dlatego że ja tam już siedziałem i oni drugi raz mnie nie wypuszczą - przytaczał słowa gen. Okulickiego Adam Bień.

Podstępnie zwabieni

Sowieci oczywiście obietnicy nie dotrzymali. 27-28 marca 1945 w Pruszkowie funkcjonariusze NKWD podstępnie aresztowali szesnastu przywódców Polski Podziemnej, po czym wywieźli ich specjalnym samolotem do Moskwy i osadzili w więzieniu na Łubiance.

- Pierwsi na rozmowy udali się Jankowski, Okulicki i Pużak - wspominał w reportażu Adam Bień. - Nie wrócili tego dnia. Cały dzień czekaliśmy na nich w konspiracyjnym lokalu przy ul. Hożej i mimo, że tego 27 marca otrzymaliśmy anonim, żebyśmy nie szli, że nas wszystkich zamkną, myśmy jednak zdecydowali się też pójść.

- Gdybyśmy się nie zgodzili, gdybyśmy nie poszli, to Rosja potraktowałaby to jako niechęć do pertraktacji - dodał.

Z Warszawy do Moskwy

Bohater reportażu Hanny Bogoryja-Zakrzewskiej relacjonował szczegóły zatrzymania i wywiezienia do Moskwy.

- Z Pruszkowa pojechaliśmy do Włoch - mówił. - Przy telefonie siedział major NKWD, w tym momencie kiedyśmy weszli on skończył rozmowę i powiedział: "Proszę panów, właśnie rozmawiałem z Moskwą. Wasi koledzy, którzy wczoraj przyjechali do nas, w tej chwili wylądowali na lotnisku w Moskwie. Potraktowaliśmy to jako dobrą wiadomość, ale przyszedł wieczór, czekaliśmy, nic się nie działo i dopiero następnego dnia rano pojawił się jakiś generał i powiedział, że pojedziemy na lotnisko. Podwórze otoczone było przez żołnierzy z karabinami, czarne limuzyny czekały, wsiedliśmy i pojechaliśmy na Okęcie. Pamiętam, jak jeden z radzieckich oficerów zapytał nas: "A zabraliście w tę drogę garść ziemi ojczystej?"

Akt oskarżenia

Wszyscy trafili do słynnej moskiewskiej katowni, jaką było więzienie na Łubiance. "Okulicki Leopold, Jankowski Jan Stanisław, Bień Adam, Jasiukowicz Stanisław oskarżeni są o organizowanie i dowodzenie siłami podziemnymi na tyłach Armii Czerwonej, na ziemiach zachodniej Białorusi, Ukrainy, Litwy oraz w Polsce. Akt oskarżenia zarzuca im, że kierowali akcją terrorystyczną przeciwko oficerom i żołnierzom Armii Czerwonej. Akt oskarżenia obciąża ich winą za zabicie 594 i ranienie 219 żołnierzy i oficerów Armii Czerwonej. Prócz tego Okulicki oskarżony jest o szpiegostwo i kierownictwo wywiadem na tyłach Armii Czerwonej" - brzmiał fragment oskarżenia.

Wyroki

Rosjanie ujawnili fakt aresztowania przywódców Polskiego Podziemia dopiero półtora miesiąca później. Proces rozpoczął się 18 czerwca 1945 i trwał zaledwie trzy dni. Wyrok ogłoszono 21 czerwca 1945. Wszyscy otrzymali kary pozbawienia wolności. Gen. Leopolda Okulickiego skazano na 10 lat, Jana Stanisława Jankowskiego na lat 8. Adam Bień usłyszał wyrok 5 lat. Trzech z aresztowanych nie wróciło do Polski, czwarty - Kazimierz Pużak, co prawda wrócił, ale zmarł w bierutowskim więzieniu.

Władze radzieckie w oficjalnym komunikacie podały, że gen. Okulicki zmarł w więzieniu na Łubiance 24 grudnia 1946 na zawał serca. Adam Bień opowiadał w audycji o tym ostatnim dniu życia dowódcy AK. Sam Bień powrócił do kraju w sierpniu 1949 roku.

Jak to było możliwe?

Procesem szesnastu zajęła się też w 2007 r. w audycji z cyklu "Tajna historia Polski" Olga Braniecka. - Jak to było możliwe, że wszyscy na świecie i w kraju byli odwróceni, kiedy szesnastu przywódców polskiego państwa podziemnego 27 i 28 marca 1945 przyjęło zaproszenie gen. Iwanowa, nieznanego nikomu, który potem okazał się szefem NKWD, osławionym gen. Sierowem. Pojechali do Pruszkowa i stamtąd zostali wyekspediowani do Moskwy – pytała swego gościa dr Andrzeja Chmielarza z Wojskowego Biura Badań Historycznych.

- Przywódcy Polski Podziemnej kierowali się zasadą, że podpisanych traktatów się dotrzymuje - powiedział historyk. - Zobowiązania sojusznicze traktowane były niesłychanie poważnie. Zderzenie z sowiecką "real politik", która depcze absolutnie wszystkie przyjęte i uznane w świecie wartości była dla tych ludzi ogromnym szokiem.

Na tę grę nabrali się nie tylko oni; inni wielcy tego świata również.

110 lat temu urodził się Ryszard Białous, kapitan AK, harcmistrz, instruktor Szarych Szeregów. W Powstaniu Warszawskim dowodził batalionem "Zośka" i brygadą dywersji "Broda 53" zgrupowania „Radosław”.

Działalność harcerska

Ryszard Białous urodził się 4 kwietnia 1914 roku w Warszawie. W 1932 roku ukończył gimnazjum im. św. Stanisława Kostki w stolicy. Działał w Związku Harcerstwa Polskiego: początkowo był drużynowym, następnie hufcowym, a w końcu otrzymał stopień podharcmistrza. We wrześniu 1938 roku ukończył kurs Szkoły Podchorążych Rezerwy Saperów w Modlinie. Studiował na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej.

– Mobilizacja zaskoczyła mnie w momencie, kiedy zabierałem się do dyplomu. Niestety nie zdążyłem go zrobić przed wybuchem wojny – wspominał Ryszard Białous na antenie Polskiego Radia. 

Działalność konspiracyjna

We wrześniu 1939 roku Białous walczył w obronie Warszawy - był dowódcą w batalionie saperów 8 Dywizji Piechoty. Pod koniec miesiąca został ciężko ranny w obie nogi i twarz. Powrót do zdrowia zajął mu cztery miesiące. – I tu właściwie zaczyna się moje życie konspiracyjne – wspominał na antenie Polskiego Radia. – Koledzy saperzy bardzo się mną opiekowali, zmobilizowali wszystkich swoich przyjaciół, szukali dla mnie maści, lekarzy, sanitariuszy i właściwie już wtedy, gdy leżałem złożony chorobą, robiliśmy pierwsze konspiracyjne zebrania. Przygotowywaliśmy plany dywersyjne na sieciach kolejowych – dodał. 

Ryszard Białous współtworzył program Szarych Szeregów - zajmował się sprawami wojskowymi. Do marca 1943 roku był kierownikiem organizacyjnym akcji "N" (działań dywersyjnych i propagandowych prowadzonych przez AK w środowiskach niemieckich).

Batalion "Zośka"

Dowodzony przez Ryszarda Białousa Oddział Specjalny "Jerzy", zasłużony w słynnej akcji pod Arsenałem (26 marca 1943), został po śmierci Tadeusza Zawadzkiego przekształcony w batalion "Zośka" Kedywu Komendy Głównej AK.

Akcja pod Arsenałem: odbić "Rudego" z rąk Gestapo

W czasie Powstania Warszawskiego Ryszard Białous ps. "Jerzy" był zastępcą dowódcy, a następnie dowódcą brygady dywersji "Broda 53" w Zgrupowaniu AK "Radosław". Stojąc na czele batalionu "Zośka", walczył ofiarnie przez całe Powstanie. Przeszedł szlak bojowy: od Woli przez Stare Miasto do Czerniakowa. W Powstaniu zginęło 360 żołnierzy batalionu "Zośka", czyli ok. 70 procent oddziału.

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

We wrześniu 1944 roku Białous został mianowany kapitanem. Trzykrotnie otrzymał Krzyż Walecznych, a także został odznaczony Orderem Virtuti Militari V klasy.

Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny

Życie na emigracji

Po upadku Powstania Białous znalazł się w niewoli niemieckiej, kolejno w obozach jenieckich w Gross-Born (Borne Sulinowo) i Sandbostel. Uwolniony w kwietniu 1945 roku przez wojska brytyjskie został wcielony do 1 Samodzielnej Brygady Spadochronowej gen. Stanisława Sosabowskiego. Białous kontynuował działalność w ruchu harcerskim i został naczelnikiem harcerzy ZHP poza granicami kraju. W związku z okupacją sowiecką w Polsce i prześladowaniem byłych członków AK zdecydował się na pozostanie na emigracji i w 1947 roku zamieszkał w Londynie.

Z powodu postawy Anglików i ich stosunku do Polski Białous ostatecznie wyjechał do Argentyny, gdzie zamieszkał z rodziną w miejscowości Quillen w prowincji Neugen. Zdobył tam powszechny szacunek, ponieważ zaplanował i nadzorował budowę lotniska w Quillen. Pełnił również funkcję ministra ds. planowania i rozwoju w rządzie prowincji Neugen oraz dyrektora generalnego zarządu dróg i energii elektrycznej w Patagonii. Stał się także wybitnym znawcą cywilizacji Araukanów - indiańskiego plemienia Ameryki Południowej.

Białous po raz ostatni odwiedził Polskę w 1974 roku, w 30. rocznicę wybuchu Powstania Warszawskiego. Swoje wspomnienia z czasów wojennych zawarł w książce "Walka w pożodze", opublikowanej w 1947 roku w Niemczech (w Polsce po 1989 roku).

Symboliczny grób na Powązkach

Ryszard Białous zmarł wiosną 1992 roku w Neugen w Argentynie i tam też został pochowany. Na symbolicznym grobie na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie - w kwaterze batalionu "Zośka" - umieszczono jego epitafium, które odsłonięto 31 sierpnia 1993:

"Ludzie, którymi miałem zaszczyt dowodzić, to nie wyspa oderwana od społeczeństwa ani cierpiętnicy, dla których było ideałem polec za Ojczyznę, lecz świadomi swych obowiązków młodzi obywatele Rzeczypospolitej, dla których ideałem było żyć dla Niej i pracą przyczynić się do Jej świetności".

mk

Jerzy Braun zmarł 48 lat temu, 17 października 1975 roku w Rzymie.

Młodość w harcerstwie

Jako uczeń tarnowskiego gimnazjum związał się z harcerstwem. To wówczas spod jego ręki wyszły utwory - pieśni i wiersze o tematyce skautingowej. Rozpoczęte na Uniwersytecie Jagiellońskim studia polonistyczne przerwała wojna polsko-bolszewicka. Jerzy Braun zgłosił się do obrony kraju na ochotnika. Później odmówił przyjęcia medalu za zasługi na polu bitwy, tłumacząc, że obrona ojczyzny była jego obowiązkiem.

W konspiracji

W czasie okupacji stał się jednym z przywódców "Unii" - organizacji konspiracyjnej o chrześcijańskim charakterze. "Unii" podległy był m.in. Teatr Rapsodyczny, w którym występował młody Karol Wojtyła, późniejszy papież Jan Paweł II.

Jerzy Braun wziął udział w Powstaniu Warszawskim.

- Ludzie nie rozpaczali, nie biadali nad utratą swych dóbr osobistych, nad utratą swych domów i sprzętów, była w nich jakaś cudowna imponująca obojętność dla materii - tak Braun wspominał  przedostatni, sześciedziąty drugi dzień Powstania.

Ostatni Delegat Rządu na Kraj

Po aresztowaniu przywódców Podziemia Niepodległościowego (co doprowadziło później do tzw. procesu szesnastu), zastąpił jednego z podstępnie zatrzymanych - Kazimierza Pużaka - na stanowisku przewodniczącego Rady Jedności Narodowej. Funkcję Delegata Rządu na Kraj powierzono mu 27 czerwca 1945. 1 lipca RJN rozwiązała się w efekcie powstania Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej.

11 grudnia 1948 został aresztowany wraz z żoną. Był okrutnie torturowany, pobyt w stalinowskim więzieniu przypłacił utratą oka i wybiciem wszystkich zębów.

Jerzy Braun został skazany dożywocie. Gniew komunistów sprowadziła na niego działalność niepodległościowa w czasie okupacji i przewodniczenie redakcji "Tygodnika Warszawskiego", który prowadził otwartą polemikę z władzą. Braun wyszedł na wolność w 1956 roku.

Sobór Watykański II

Ostatnią dekadę życia Jerzy Braun spędził w Rzymie. Tam zaangażował się w prace Soboru Watykańskiego II (1962-65) - był konsultantem w sprawach ekumenizmu i apostolstwa świeckich. Współpracował z prymasem Stefanem Wyszyńskim i biskupem Karolem Wojtyłą. Dwukrotnie gościł na audiencji u papieża Pawła VI.  

Jerzy Braun zmarł w Rzymie, 17 października  1975 roku. Podczas pogrzebu zagrano "Płonie ognisko i szumią knieje" - pieśń, której był autorem.

Posłuchaj wspomnień Jerzego Brauna z Powstania Warszawskiego,zamieszczonych w "Tygodniku Warszawskim", przedstawionych na antenie Radia Wolna Europa w audycji "Kronika Powstania Warszawskiego".

bm

Korzystałem z noty biograficznej poświęconej Jerzemu Braunowi autorstwa Marii Żychowskiej.

W Armii Krajowej

Tadeusz Sumiński przyszedł na świat 1 kwietnia 1924 roku we wsi Badurki pod Płockiem. Pochodził z rodziny o tradycjach patriotycznych – jego ojciec Ludomir walczył podczas wojny polsko-bolszewickiej (1919-1921) i za swoją odwagę został odznaczony Krzyżem Walecznych.

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

Do Armii Krajowej dołączył jesienią 1943 roku, przyjął pseudonim "Leszczyc" (nazwa rodowego herbu Sumińskich) i wkrótce potem został przydzielony do plutonu "Felek", wchodzącego w skład 2 kompanii "Rudy" batalionu "Zośka". Męstwem wykazał się już w pierwszych dniach Powstania Warszawskiego, gdy 5 sierpnia 1944 roku wziął udział w wyzwalaniu niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego zlokalizowanego na ulicy Gęsiej w Warszawie (KL Warschau). Żołnierze AK uratowali wówczas 348 więźniów.

German Death Camps - zobacz serwis edukacyjno-społeczny

–  Nasz pluton stał na lewym skrzydle pierwszej części obozu i czekał. Gdy dostaliśmy rozkaz natarcia, wspięliśmy się po drabinach, weszliśmy na mur i przeskoczyliśmy na teren obozu – opowiadał Tadeusz Sumiński w audycji Bogusława Czajkowskiego z cyklu "Ślady pamięci". –  Posuwaliśmy się wzdłuż muru i wygarnialiśmy tych Ukraińców, bo to była ukraińska formacja SS. Oni w zasadzie poddawali się bez walki. Pamiętam, że jeden z nich zgłosił natychmiast gotowość do pokazania nam, gdzie są Niemcy i poprowadzenia dalszego natarcia w charakterze przewodnika. Rzecz jasna nikt z tej oferty nie skorzystał – dodał.

Obóz koncentracyjny w środku Warszawy. 77. rocznica likwidacji Gęsiówki

W kolejnych tygodniach Tadeusz Sumiński brał udział w walkach na Woli i na Starym Mieście (mowa tu m.in. o obronie cmentarzy wolskich). Na początku września wraz z kilkuosobową grupą powstańców przedostał się na Śródmieście. 

- To była noc. Byliśmy w mundurach niemieckich, więc zdjęliśmy powstańcze opaski. Gdy szliśmy przez Ogród Saski, natrafiliśmy na Niemców. Ponieważ było ciemno, to nas nie rozpoznali i ostatecznie udało nam się dotrzeć do ulicy Królewskiej – wspominał Tadeusz Sumiński na antenie Polskiego Radia. – Niestety, Niemcy w końcu się zorientowali, kim jesteśmy i zaczęli do nas strzelać z karabinu maszynowego. Co gorsza, znajdujący się po drugiej stronie ulicy Zielnej powstańcy również zaczęli do nas strzelać, sądząc że jesteśmy grupą jakichś Niemców. Zaczęliśmy więc do nich krzyczeć: "Tu Starówka, nie strzelać! Niech żyje Polska!" – dodał.

Tadeuszowi Sumińskiemu udało się wyjść z cało z opresji. Ze Śródmieścia przedostał się na Czerniaków, gdzie walczył aż do 23 września. Schwytany przez Niemców, został wywieziony do obozu jenieckiego w Altengrabow koło Magdeburga. Wolność odzyskał w maju 1945 roku, gdy obóz został wyzwolony przez wojska amerykańskie. 

Z miłości do fotografii

Przygoda Sumińskiego z fotografią zaczęła się tuż po wojnie. Jak sam wspominał na antenie Polskiego Radia, nowe medium nie od razu stało się jego pasją. – Fotografia była dla mnie wtedy substytutem innych sztuk plastycznych. Twierdziłem, że mam antytalent do rysunków i bardzo nad tym ubolewałem. Uważałem więc, że fotografia może zapełnić tę lukę, którą wytworzyły braki w moich plastycznych zdolnościach – tłumaczył.

Początki jego kariery nie należały jednak do najłatwiejszych. – Najpierw fotografowałem jedynie amatorsko i w straszliwych warunkach laboratoryjnych. Mieszkałem w ciasnym pokoiku, którego nie mogłem zaciemnić, więc zdjęcia powiększałem jedynie w nocy. Następnie jechałem na drugi koniec miasta, aby je wywołać – mówił Tadeusz Sumiński na antenie Polskiego Radia. – Zawodowo zacząłem się zajmować fotografią, dopiero gdy słynna graficzka Wanda Telakowska zaangażowała mnie do Instytutu Wzornictwa Przemysłowego. Pracowałem tam przez kilka lat i zajmowałem się m.in. fotografowaniem mody – dodał.

Podróże i zdjęcia krajobrazowe

Kolejny ważny etap w karierze Sumińskiego przyszedł w 1961 roku, gdy rozpoczął współpracę z wydawanym w języku angielskim i francuskim magazynem "Polska", który był dystrybuowany na terenie krajów Azji i Afryki. Posada fotoreportera dała mu możliwość podróżowania po świecie, a efektem tych zagranicznych wyjazdów była m.in. jego seria portretów zatytułowana "Mongołowie". 

Od 1964 roku Sumiński pracował jako samodzielny fotograf. Specjalizował się w zdjęciach krajobrazowych, szczególnie chętnie uwieczniał jednak niebo. - Większość fotografów krajobrazu skupia się na detalach, ja natomiast mam tendencję do szukania wielkich planów, uwzględniania elementów przestrzeni. Moimi zdjęciami zawsze staram się pokazać, że pejzaż nie jest ani brzydki, ani ładny, a jest taki, jakim go zobaczy fotograf i jak go zinterpretuje - mówił w 2005 roku na antenie Polskiego Radia. 

Prace artysty były wielokrotnie wystawiane zarówno w Polsce, jak i za granicą - m.in. w Czechosłowacji i Niemczech. Tadeusz Sumiński zmarł 24 lutego 2009 roku w Warszawie.

jb