У сённяшняй перадачы «Машына часу» мы звернемся да тэмы гістарычных наратываў, а менавіта пагутарым пра тое як беларусы і літоўцы ацэньваюць супольную спадчыну Вялікага Княства Літоўскага. На жаль, беларускі гістарычны наратыў нярэдка ўваходзіць у канфлікт з літоўскім асэнсаваннем спадчыны ВКЛ. Звяртаемся да гэтай тэмы невыпадкова. Упершыню ў гісторыі ў Літве рыхтуецца ўбачыць свет гісторыя Беларусі, выдадзеная па-літоўску літоўскім гісторыкам. Аўтар кнігі дырэктар Інстытуту Вялікага Княства Літоўскага Універсітэту імя Вітаўта Вялікага ў Коўне Русціс Камунтавічус:
-Сапраўды, ёсць гэта праблема і яна ярка выражана, зараз пра гэта шмат гаворыцца як у навукова-папулярным, так і ў навуковым дыскурсе. Яе прычына вельмі простая. У выніку Першай Сусветнай вайны паўстала літоўская дзяржава і міжваенныя два дзесяцігоддзі гэта дзяржава ў тым ліку займалася гістарычнай палітыкай. Тагачасная Літва проста кажучы «узяла» ВКЛ сабе, бо беларускай дзяржавы тады не было. Вядома, існавала БССР, але яна ніякім чынам не адносілася да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. Савецкая Беларусь у 1920-30-ыя гады ігнаравала, не цікавілася гісторыяй ВКЛ і такім чынам «аддала яе» літоўцам. І калі літоўцы гэта «узялі», апрацавалі і ўклалі ў сваю ідэнтычнасць – гэта прынесла свае вынікі. Пасля Другой Сусветнай вайны надалей ВКЛ не было цікава БССР, у той жа час нават у Савецкай Літве працягваўся наратыў, датычны Вялікага Княства, як літоўскай дзяржавы.
Усё пачало мяняцца напрыканцы 1980-ых гадоў, падчас нацыянальнага адраджэння ў Беларусі. Беларусы пачалі асэнсоўваць сябе не праз бальшавіцкую, а менавіта праз беларускую прызму. І паўстаў канфлікт. Літоўцы ўсвядомілі, што побач з імі паўстае нацыя, якая мае свае віды на ВКЛ. На пачатку 1990-ых гадоў паміж незалежнай Беларуссю і Літвой шлі інтэнсіўныя кантакты гісторыкаў і быў знойдзены пэўны кампраміс – ВКЛ – супольная спадчына Беларусі і Літвы. Былі спадзевы, што ён будзе замацаваны ў падручніках абедзвюх дзяржаў. Усё сапсаваў першы перыяд кіравання Лукашэнкі, калі зноў адбыўся паварот да савецкай прызмы мыслення пра Беларусь.
Калі на пачатку 2000-ых афіцыйны Мінск адумаўся, было ўжо позна. Літоўцы на столькі моцна атаясамліваліся з наратывам «літоўскага ВКЛ», што змяніць гэта стала вельмі складана. Сёння ж зноў гэта тэма ўздымаецца, шмат публікацый, дыскусій. Зараз выйсце з канфлікту гэтых наратываў выглядае вельмі складана. Усё было значна прасцей на пачатку 1990-ых гадоў, калі Беларусь была свабоднай.
Вы працуеце над збліжэннем беларускага і літоўскага наратываў. Якое месца ў гэтым працэсе мае заняць гісторыя Беларусі па-літоўску, выдадзеная вамі?
-Ёсць такая праблема, што калі ў Літве пойдзеш у кнігарню ці бібліятэку, там не знойдзеш кнігі па-літоўску пад умоўнай назвай «Гісторыя Беларусі». Ніводзін гісторык не напісаў такой кнігі, ніколі не публікаваліся пераклады з іншых моў. Наагул няма ніводнай такой кнігі.
На гэта ёсць некалькі прычынаў, але галоўная заключаецца ў тым, што нам складана распавесці гісторыю нашага суседа з-за канфлікту наратываў, пра які з вамі размаўлялі раней. Калі прадэманстраваць выключна літоўскі наратыў гісторыі, яго будзе немагчыма супаставіць з беларускім і наадварот.
З гэтае прычыны я паспрабаваў напісаць такую гісторыю Беларусі, якая б тлумачыла літоўцам беларускі наратыў. У сваёй кнізе я паспрабаваў параўнаць літоўскі ўмоўна «нацыяналістычны» варыянт гісторыі ВКЛ з беларускім нацыянальным наратывам. Я параўноўваю і намагаюся зразумець, чаму мы пішам так, а беларусы інакш. Тэкст нялёгкі, але ў нас няма іншага спосабу напісаць гісторыю Беларусі, каб яна была ўспрынятае літоўскім чытачом.
Як называецца ваша выданне ў арыгінале і як яго можна перакласці на беларускую? Пытанне перакладу назвы Беларусі складанае, і наколькі я разумею, дагэтуль няма адназначнага адказу на яго. Калі гісторыя Беларусі па-літоўску ўбачыць свет?
-У кнігарнях яна мае з’явіцца ў верасні. Зараз яе друкуюць, а першая прэзентацыі і дыскусія абудзіцца 3 верасня ў Вільні. З назвай сапраўды была праблема. Нягледзячы на тое, што ў нас такая доўгая агульная гісторыя, мы стагоддзямі жылі ў адной дзяржаве, з ХІІ ст. па ХХ ст. паміж намі не было межаў, але ў літоўскай мове няма адной назвы для Беларусі.
У нас ёсць гістарычная назва Беларусі – Gudija, якая ахоплівае ўсё. З даўніх часоў яна функцыянуе ў літоўскай мове. Я так і назваў кнігу, загаловак – «Gudijos istorija» (па-бел. «Гісторыя Беларусі» ). Але пасля Другой сусветнай вайны савецкая ўлада ўвяла другую назву для Беларусі, кальку з расейскай Белорусіі – Baltarusija – Белая Расія. Усім зразумела, чаму рускія так зрабілі, увялі такую назву. І гэта Baltarusija вельмі прыжылася ў літоўскай мове і перажыла савецкую ўладу. Зараз гэта афіцыйная назва вашай краіны. У Літве ідуць інтэнсіўныя дыскусіі, як змяніць гэту русіфікаваную назву, яны ўзмацніліся цягам апошняга году. Як нядзіўна, ёсць шмат варыянтаў, як па-літоўску назваць Беларусь. Зараз таксама існуе прапанова назваць Беларусь – Baltarusia – даслоўна Белая Русь. Такі праект падтрымлівае рэктар Віленскага ўніверсітэту, а таксама адзін з літоўскіх тэлеканалаў. Але галоўныя варыянты назвы безумоўна – Gudija і Baltarusija. Гэтыя назвы афіцыйна ўнесены ў літоўскі правапіс.
Вяртаючыся да назвы маёй кнігі. У яе загаловак Gudijos istorija, а падзагаловак Baltarusijos istorija. Я адмыслова яго ўвёў, каб потым у тэксце паказаць яго негатыўныя канатацыі, супрацьставіць гістарычную назву Gudija і русіфікаваную Baltarusija, каб цёмны перыяд беларускай гісторыі (бальшавізм, лукашызм і г.д.) супаставіць з яе светлымі старонкамі.
Выхад «Гісторыі Беларусі» па-літоўску аказаўся вельмі своечасовым. Беларусь ужо некалькі месяцаў не сыходзіць з першых палосаў літоўскіх СМІ, на жаль з даволі смутных прычынаў.
-Безумоўна, момант для выхаду кнігі вельмі добры. Але гэта выпадковасць, бо я працаваў над ёй вельмі доўга, прыкладна пяць гадоў. Вельмі доўга думаў, доўга пісаў, каб зрабіць яе даступнай кожнаму чытачу. Так супала, што ў мінулым жніўні ў Беларусі распачалася рэвалюцыя і мне давялося вырашаць, як завершыць кнігу, разважаў дзе паставіць храналагічную кропку, доўга лама галоў, як назваць падзеі жніўня 2020 года ў Беларусі. Умовы для выхаду кнігі вельмі добрыя, але ў Беларусі разгортваюцца трагічныя падзеі...
У сваёй кнізе я шчыра імкнуўся прадэманстраваць усю цікавасць гісторыі Беларусі, у ёй шмат момантаў якімі беларусы могуць па праву ганарыцца. Там мноства пазітыўных, вялікіх момантаў, асабліва звязаных з барацьбой за свабоду, за дэмакратыю, змаганне за сваю культуру і мову. Адначасова там не бракуе велічы права – Статуты ВКЛ, якія моцна звязваюць літоўцаў і беларусаў. Я спадзяюся, што мая кніга, калі людзі будуць яе чытаць, дапаможа літоўцам яшчэ пазітыўней глядзець на Беларусь, і не толькі ў кантэксце апошняй рэвалюцыі.
Спадзяюся, дойдзем да асэнсавання ВКЛ, як па-сапраўднаму агульнай спадчыны, не як перашкоды для дыялогу, а як мосту для дыялогу. Асноўная мэта маёй кнігі – зрабіць з нашай гісторыі не прадмет канфлікту, а падставу для лепшага разумення адзін аднаго.
Госцем перадачы «Машыну часу» быў літоўскі гісторык Русціс Камунтавічус. З нашага боку застаецца толькі пажадаць поспеху кнізе спадара Рустіса «Гісторыя Беларусі», якая выйдзе па-літоўску і якая дапаможа літоўцам лепш зразумець беларусаў. Размову запісаў Эдуард Жолуд.
Слухайце аўдыё!