На старонках легендарнага польскага эміграцыйнага штомесячніка «Культура», галоўным рэдактарам якога быў польскі журналіст і публіцыст Ежы Гедройць, беларуская тэматыка была прысутная ў нязначнай ступені. Чаму? Пытанне хочацца задаць асабліва маючы на ўвазе факт, што Ежы Гедройць нарадзіўся ў Мінску і паслядоўна імкнуўся пераконваць польскае грамадства ў тым, што трэба наладжваць добрасуседскія адносіны паміж Польшчай і яе ўсходнімі суседзямі – Літвой, Беларуссю і Украінай. Гедройць верыў у перспектыву здабыцця гэтымі краінамі незалежнасці.
Філолаг, спецыяліст па гісторыі літаратуры, даследчык польскай і рускай літаратуры 20 стагоддзя, выкладчык Паморскага ўніверсітэта ў Слупску, прафесар Тадэвуш Сухарскі заняўся вывучэннем прысутнасці беларускай тэмы ў «Культуры». Вынікам яго працы стала анталогія, дзе змешчаны апублікаваныя ў часопісе тэксты, прысвечаныя Беларусі, яе гісторыі і сучаснасці.
Кніга выдадзена пад тытулам «Быццам бы ў цяні і цішыні. Беларусь на старонках парыскай «Культуры». Прафесар Тадэвуш Сухарскі звяртае ўвагу, што тытул хоць і ў пэўнай ступені правакацыйны, то ён усё ж добра апісвае тое, як беларуская тэматыка прысутнічала на старонках «Культуры». Вельмі часта яе там няма, але яшчэ часцей Беларусь стаіць у цяні ВКЛ.
- Гэта не мая назва, і я нават шкадую пра гэта, бо сам бы, напэўна, не прыдумаў яе так прыгожа. Гэта словы, узятыя з аднаго з тэкстаў, апублікаваных у «Культуры», вядомага публіцыста Казіміра Акуліча. Ён паходзіў з беларускіх зямель, але для яго гэта было Вялікае Княства Літоўскае. Ён быў сынам так званай ягелонскай цывілізацыі, якая разумела ягелонскую ідэю як пазіцыю талерантнасці, а не пазіцыю панавання. Акуліч быў менавіта такім прадстаўніком ягелонскай цывілізацыі, якая сапраўды хацела прывіць палякам ідэю талерантнасці, ідэю разумення, спагадлівага падыходу да народаў, якія калісьці ўтваралі Рэч Паспалітую. Як да народаў, так і да рэлігій. Вось чаму ён пісаў пра гэта, таму што з сумам адзначаў, што гэтай беларускай культуры вельмі мала на старонках часопіса. І ён быў адным з нямногіх у 1950-60-х, хто пісаў пра Беларусь. Адсюль і такое назіранне, якое хутчэй было заахвочваннем да супрацьстаяння.
Пра Беларусь пісалі, але пісалі пра беларускія землі ў рамках Вялікага Княства Літоўскага. Гэта вельмі важна, таму што для сучасных палякаў, калі мы гаворым пра Вялікае Княства Літоўскае, яны асацыююць яго з Літвой. Яны не ведаюць, што большасць гэтых зямель насамрэч былі беларускімі землямі. Таму Акуліч пісаў пра гэта і звяртаў на гэта асаблівую ўвагу.
Я таксама адзначаю ва ўступе, што калі мы пашукаем Беларусь на старонках парыжскага штомесячніка, мы часам можам сапраўды выявіць, што Беларусі не існуе, але яна часта знаходзіцца ў цяні Вялікага Княства Літоўскага. І сапраўды трэба прыкласці намаганні, каб знайсці тэксты, прысвечаныя Беларусі, сярод тэкстаў пра Вялікае Княства. Пазней, пасля адыходу сыноў ягелонскай цывілізацыі, што было, скажам, на мяжы 1970-х і 1980-х гадоў, на першы план выйшлі іншыя журналісты, для якіх Беларусь сапраўды была Беларуссю сённяшняга дня, Савецкая Беларусь, ці, магчыма, пасляваенная беларуская дыяспара. Іншая справа, што польскія журналісты ставіліся да гэтай канкрэтнай беларускай эміграцыі стрымана, бо яна, на жаль, была абцяжарана супрацоўніцтвам з Гітлерам. Палякі не хочуць разумець, што беларусы ды і ўкраінцы таксама, выбіралі паміж двума прыгнятальнікамі, паміж Сталіным і Гітлерам. Палякі выбралі супрацоўніцтва са Сталіным. Украінцы, беларусы аддавалі перавагу супрацоўніцтву з Гітлерам, які, як яны спадзяваліся, магчыма, прынясе ім перамогу, незалежную дзяржаву.
Такім чынам, назва гэтай кнігі, магчыма, крыху правакацыйная, бо адносіцца як да ранніх гадоў існавання беларускага пытання ў «Культуры», так і да пазнейшага, асабліва да пачатку 1990-х гадоў, калі Беларусь ужо станавілася незалежнай дзяржавай. Магчыма, варта падыходзіць да гэтай назвы з пэўнай дыстанцыяй, улічваючы, што як для самога рэдактара, так і для маладых журналістаў «Культуры» Беларусь дасягнула ўзроўню амаль падобнага да ўкраінскага.
На першых старонках выдання бачны фотаздымак Анджэя Пачобута, якому гэтая кніга прысвечаная. Прафесар Сухарскі звяртае ўвагу, што ў выданні Пачобут з’яўляецца персаніфікацыяй свабоднай беларускай думкі:
- Тых беларускіх поглядаў, якія асабліва праявіліся ў 2020 годзе. Я пішу пра гэта ва ўступе, што гэтая апазіцыя, гэты бунт беларусаў, быў для палякаў значным, таму што палякі былі перакананыя, што беларусы, як пісаў Чапскі, – гэта славянскае племя, самае ціхае, самае мірнае, тое, якое наўрад ці будзе супрацьстаяць. Аказалася, што адзін са стэрэатыпаў польскага мыслення пра Беларусь – цішэй едзеш, далей будзеш – усё яшчэ захоўваўся. У 2020 годзе аказалася, што гэта не так.
Я таксама лічу, што нейкае адкрытае супрацоўніцтва, скажам так, духоўнае супрацоўніцтва, паміж польскімі, расійскімі і беларускімі дысідэнтамі, верагодна, адыграла тут значную ролю. Я лічу, што гэта таксама прывяло да беларускага бунту. Я спадзяюся, што парыжская «Культура», якая была адкрыта для Усходняй Еўропы, для ўсёй Еўропы, таксама мела значэнне як для ўкраінцаў, так і для беларусаў. Ігар Бабкоў у сваіх працах даводзіў, што беларусы чытаюць «Культуру», і беларусы таксама перанялі ідэі Гедройца. У гэтым сэнсе я лічу, што «Культура» адыграла пэўную ролю ў гэтай пераарыентацыі, магчыма, духоўнай, магчыма, духоўным абуджэнні. Нядаўна я чытаў Валянціна Акудовіча, які казаў пра тое, што беларусы пераўзышлі авечак у паслухмянасці, неяк так. І менавіта 2020 год паказаў, што гэта няпраўда.
Ва ўступе я задаюся пытаннем: ці адсутнасць польскага зацікаўлення Беларуссю, а нават еўрапейскай цікавасці да Беларусі тлумачыцца выключна нейкім нежаданнем з нашага боку, ці, магчыма, яна таксама неяк вызначаецца самаізаляцыяй беларусаў? Паняцця не маю. Гэта вельмі важная і складаная тэма для мяне, але я думаю, што яна ўжо неактуальная. Гады антылукашэнкаўскіх пратэстаў, асабліва 2020-ы, даказалі, што ў Беларусі таксама ёсць свабодная думка, ёсць таксама людзі, якія хочуць свабоднай краіны, якія хочуць жыць па ўласных прынцыпах, не падпарадкоўвацца камандам і забаронам, якія хочуць рэалізаваць сябе.
Прафесар Сухарскі лічыць, што палякі не хочуць ведаць пра Беларусь, у тым ліку чытаць беларускую літаратуру:
- Гэта вельмі сумны вопыт для мяне. Я даведаўся пра гэта нядаўна ў Гданьскім універсітэце. Там была канферэнцыя па ўстойлівасці, і я быў адзіным, хто выступаў з дакладам па беларускамоўнай літаратуры. Гэта былі прафесары з усёй Польшчы, і яны сапраўды ўпершыню чулі імёны беларускіх пісьменнікаў, якія я згадваў. Можа, яны і ведаюць Быкава, Аляксеевіч, але не ведаюць Хадановіча, Марыю Мартысевіч, ці Арлова. Ева Вежнавец, магчыма, пачынае выдзяляцца, таму што гэтая кніга сапраўды дайшла да мэйнстрыму, але іншых беларускіх пісьменнікаў не існуе. Таму я думаю, што наша ключавая задача – працаваць над пераарыентацыяй польскай свядомасці, звяртаць увагу на тых, хто нам бліжэйшы культурна, ментальна. Я таксама вырашыў паспрабаваць прысвяціць гэтаму значна больш увагі.
Прафесар Сухарскі мае сваю ацэнку, чаму так адбываецца. Паводле яго, гэта часткова вынікае з таго, што палякі ўвогуле грэбавалі Усходам. Шмат гадоў яны зусім не хацелі адрозніваць беларусаў і ўкраінцаў ад рускіх.
- Ніхто не глядзеў, што ёсць украінцы ці беларусы. Мы ў цэлым грэбавалі гэтай культурай, нават з пэўнай, я б сказаў, пагардай да таго, што было на Усходзе. Гэта сумна. Мы баяліся немцаў, але ставіліся да іх з павагай. Мы баяліся саветаў, але ставіліся да іх з пэўнай пагардай. Гэтая група рускіх уключала ўсіх тых, хто быў за межамі Польшчы, па той бок Бугу.
Адна з кніг, якую я напісаў, была пра пошукі Польшчай іншай Расіі. Магчыма, зараз гэта не вельмі паліткарэктна казаць, але я ўсё яшчэ веру, што іншая Расія існуе. Нават калі гэта ўсяго толькі жменька, то такая іншая Расія існуе, нават калі гэта ўсяго некалькі працэнтаў. Таму я не хачу асуджаць усіх рускіх без разбору. Я абсалютна не згодны з такім. Я думаю, што ў нас ёсць нейкі комплекс, які ў дадзеным выпадку тычыцца Усходу, што ў дадзеным выпадку, на жаль, праяўляецца праз такую пагарду да ўсходняй культуры.
Беларусь у цэлым, здаецца, найменш прысутнічала ў польскай свядомасці. Як я ўжо казаў, мы мала ведаем пра беларускую літаратуру ў Польшчы, але справа ў тым, што, як пісаў Выспянскі, палякі не хочуць.
Тадэвуш Сухарскі пераважна займаецца тэмай рускай літаратуры і рускімі дысідэнтамі, літаратурай польскай пасляваеннай эміграцыі ХХ стагоддзя. Прафесар вывучаў польска-расійскія і польска-ўкраінскія адносіны, а апошнім часам звярнуўся да польска-беларускіх. Ён з жалем заўважае, што беларуская праблематыка ў польскай свядомасці амаль незаўважальная.
ав
слухайце аўдыё