Расійская прапаганда робіць усё магчымае, каб паглыбіць разлад паміж палякамі і ўкраінцамі, а польскія нацыяналістычныя правыя сілы бачаць у гісторыі ўзаемаадносін толькі Валынскую разню. Таму неабходна пастаянна нагадваць сабе, што ў польска-ўкраінскай гісторыі, а таксама ў польска-літоўскіх і польска-беларускіх адносінах былі не толькі канфлікты і варожасць.
Мацей Яноўскі называе два важныя дакументы, якія адсутнічаюць у польскай гістарычнай свядомасці, але павінны займаць там значнае месца.
Трэці Літоўскі статут, напісаны на старажытнарускай мове (старабеларускай - рэд.), быў створаны ў 1588 годзе і ўяўляў сабой кадыфікацыю законаў Вялікага княства Літоўскага да падзелаў Польшчы, прычым некаторыя яго палажэнні заставаліся ў сіле нават пасля падзелаў. У прадмове да статута, напісанай віцэ-канцлерам ВКЛ Львом Сапегам, кожны шляхціц Вялікага Княства, які чытаў па-руску, мог прачытаць на сваёй мове кірыліцай:
«У кожнай Рэчы Паспалітай нічога не можа быць даражэй для сумленнага чалавека, чым свабода. […] Але было б недастаткова, каб чалавек быў вольны ад знешніх ворагаў і мусіў пакутаваць за сваіх унутраных ворагаў. Таму […] гэтая аброць была вынайдзена, каб стрымліваць кожнага нахабніка, каб, баючыся закона, ён устрымаўся ад усялякага гвалту, і не мучыў і не прыгнятаў слабейшых за сябе, бо для гэтага ўстанаўліваюцца законы, каб магутным не дазвалялася рабіць усё».
Гэта старая Рэч Паспалітая найлепшага фармату - піша Яноўскі.
122 гады пазней — 1710 год, больш за 60 гадоў прайшло з часу паўстання Хмяльніцкага. Ідзе Вялікая Паўночная вайна: Швецыя супраць Расіі. Казакі, якія дзесяцігоддзі таму, змагаючыся з Рэч Паспалітай, здаліся Маскве, цяпер бачаць наступствы яе панавання. Яны спадзяюцца, што, нягледзячы на паражэнне Швецыі пад Палтавай, пад шведскай абаронай будзе створана казацкая дзяржава.
У Бендэрах, Малдавія, праходзяць выбары гетмана. «Камандзіры і палкоўнікі Войска Запарожскага» прымаюць важны дакумент: «Пакты і Канстытуцыі правоў і свабод Войска Запарожскага», таксама вядомыя як Канстытуцыя Філіпа Орліка па імені гетмана, які прынёс на іх прысягу адразу пасля выбараў. Напісаныя на лацінскай мове, яны вызначаюць сістэму, якая павінна дзейнічаць у «нашай (казацкай- рэд.) айчыне (..) вызваленай ад маскоўскага ярма», дзе згадваецца, што казацкай старшына павінна мець правы, падобныя да правоў дваранства Рэчы Паспалітай.
Культура Рэчы Паспалітай, наднацыянальнага і шматэтнічнага ўтварэння, паўплывала на польскую ідэнтычнасць гэтак жа моцна, як і на Літву і Русь. Я б не хацеў уяўляць, якой была б польскасць без Міцкевіча, Славацкага, Пілсудскага, Мілаша і Вінцэнза. Гета людзі, якія выраслі там, дзе этнічныя палякі былі меншасцю; людзі, якія ўспрымалі культурную разнастайнасць як належнае.
Узаемная ўзаемазалежнасць зрабіла нашы нацыі — палякаў, літоўцаў, беларусаў і ўкраінцаў — такімі, якімі яны з'яўляюцца сёння, і ўключыла іх у сферу заходніх ідэй права і свабоды. Гэта сцвярджэнне не з'яўляецца спробай замоўчваць гістарычныя канфлікты — часам жахлівыя. Гэтыя канфлікты трэба вывучаць, і мы павінны імкнуцца зразумець іх механізмы, але мы не павінны абмяжоўвацца імі.
У нашай агульнай гісторыі ёсць больш прыгожыя старонкі, чым Валынь ці прыгонніцтва, напісаў Мацей Яноўскі, гісторык, вывучае гісторыю Польшчы і Еўропы ў XIX стагоддзі.
яс