Theodor Mommsen. Źr. Wikipedia.
Theodor Mommsen, bo to o nim mowa, urodził się 30 listopada 1817 roku. Był synem ubogiego protestanckiego pastora z Garding w Schleswigu, wówczas znajdującym się pod panowaniem duńskim. Wychował się w Oldesloe (dzisiaj Bad Oldesloe). Odebrał klasyczne wykształcenie w Gymnasium Christianeum w Altonie, znajdującej się wtedy w Księstwie Holstein. Ponieważ nie stać go było na studia w jednym z czołowych niemieckich uniwersytetów, w latach 1838-1843 studiował prawoznawstwo na Uniwersytecie w Kilonii. Studia te wywarły duży wpływ na jego późniejszą karierę naukową, bowiem wtedy zapoznał się z pismami Fridricha Karla von Savigny, jednego z założycieli historycznej szkoły prawoznawstwa, którym zawdzięcza swoją ideę o bliskich związkach między historią a prawem.
Po ukończeniu doktoratu otrzymał stypendium przyznane przez króla Danii, które pozwoliło mu spędzić lata od 1844 do 1847 we Włoszech. W tym okresie pracował głównie w Instytucie Archeologicznym w Rzymie. Wtedy także opracował koncepcję stworzenia jednego z najsłynniejszych jego projektów: Corpus Inscriptionum Latinarum – gigantycznego zbioru inskrypcji łacińskich, zachowanych do czasów dzisiejszych na materiałach trwałych (jak kamień i metal). Dzięki swoim studiom, mistrzowsko opanował epigrafikę, czyli badanie i interpretowanie inskrypcji. W ciągu kilkudziesięciu lat Mommsen uczynił z CIL podstawową pracę źródłową do historii starożytnego Rzymu. Dzisiaj jest to wciąż pozycja niezbędna dla uzupełnienia przekazów historyków rzymskich, bez tej pracy nie jest możliwe wnikliwe zrozumienie życia w świecie starożytnym.
Mommsen polityk
Mommsen po powrocie z Włoch uwikłał się w działalność polityczną. To zaangażowanie niejednokrotnie zagrażało jego karierze. W 1848 roku w Niemczech trwała Wiosna Ludów. Wtedy rozpoczął pracę w czasopiśmie Schleswig-Holsteinische Zeitung dla lokalnego rządu, ustanowionego w czasie rewolucji w 1848 roku. Jako mieszkaniec Schleswigu był poddanym króla Danii, ale sam uważał się za Niemca, stąd popierał dążenia zjednoczeniowe w Niemczech. Mommsen miał poglądy liberalne. Jego zdaniem wolność powinna była oznaczać nie tylko niezależność państw niemieckich od wpływów obcych, ale także wolność niemieckich obywateli do ustanowienia dowolnego rodzaju ustroju. Uważał republikę za idealny ustrój, choć był w miarę zadowolony z monarchii konstytucyjnej, tak długo, dopóki nie stawała się przykrywką dla autorytaryzmu.
Z końcem 1848 roku zaproponowano mu profesurę prawa cywilnego na Uniwersytecie w Lipsku. Kariera akademicka nie odciągała go od działalności politycznej; jako aktywny polityk działał do końca życia. Był posłem w pruskim Landtagu w latach 1863-1866 i w 1873-1879 oraz w niemieckim Reichstagu w latach 1881-1884 z ramienia różnych partii. Był także jednym z założycieli Preussische Jahrbücher, jednego z najbardziej wpływowych niemieckich periodyków politycznych. Według dzisiejszych standardów, wyznawał poglądy dość radykalnie nacjonalistyczne, także w kwestiach edukacji i nauki. Był nietolerancyjny wobec narodów słowiańskich, które uważał za podrzędne wobec Niemców. Sądził też, że Żydzi powinni ulec asymilacji. Choć poświęcał wiele swojego czasu i energii polityce, to jednak nie miał na tym polu dużych osiągnięć i pozostał jedynie trzeciorzędnym działaczem. Więcej niż raz naraził na szwank swoją karierę naukową przez aktywność polityczną. Z powodu udziału w powstaniu w Saksonii w maju 1849 roku utracił profesurę w Lipsku i prawie trafił do więzienia. W 1881 roku bardzo ostro skrytykował politykę społeczną Bismarcka i także wtedy ledwo uniknął konsekwencji.
Kariera naukowa
Po utracie pozycji w Lipsku, Mommsen w 1852 roku przyjął profesurę prawoznawstwa w Zurychu. Wyrażał wtedy żal z powodu pobytu na wygnaniu. Już w 1854 roku zaoferowano mu profesurę w Prusach na Uniwersytecie we Wrocławiu (wtedy niemieckim Breslau). Tam ożenił się z Marie Reimer, córką wydawcy Karla Reimera. Mommsen poznał Reimera dwa lata wcześniej w Zurychu, gdy ten namawiał go do napisania pracy o historii Rzymu, która potem stała się jego najsłynniejszym dziełem, Römische Geschichte. Małżeństwo z Marie Reimer było długie i szczęśliwe. Mommsenowie mieli 16 dzieci, niestety kilkoro z nich zmarło we wczesnym dzieciństwie.
Mimo że większość czasu poświęcał swojemu dziełu historycznemu, wciąż dążył do wydania Corpus Inscriptionum Latinarum. Wiedział, że tylko jako członek Pruskiej Akademii Nauk mógł otrzymać odpowiednie wsparcie w tym projekcie, stąd w 1858 roku przyjął stanowisko w Berlinie w Akademii Nauk. W 1861 roku został także profesorem na wydziale filozofii Uniwersytetu w Berlinie. Z powodu swoich zainteresowań filologicznych i historycznych wybrał ten wydział, a nie wydział prawa. Jako nauczyciel historii rzymskiej i epigrafiki, szczególnie w czasie swoich seminariów, wyszkolił wielu studentów, którzy stali się znanymi ekspertami w tych dziedzinach. W tym czasie głównym nurtem jego pracy naukowej była kontynuacja CIL (publikowanego od 1863 roku). Służył także jako konsultant w wielu naukowych przedsięwzięciach, pośród których można wymienić Monumenta Germaniae Historica, badania limesu (rzymskich fortyfikacji granicznych w południowozachodnich Niemczech), numizmatyczne prace Pruskiej Akademii i Thesaurus Linguae Latinae (Tezaurus języka łacińskiego).
Gdy był już w podeszłym wieku, jego umysł był wciąż otwarty na nowe wyzwania, czego dowodzi jego zainteresowanie początkującymi wówczas studiami papirologicznymi. Niestety jego badania niejednokrotnie trafiały na przeszkody losowe. Na przykład w 1880 roku na górnym piętrze w jego domu na Marchstraße 6 w Berlinie, w jego pracowni połączonej z biblioteką, wybuchł pożar. Wiele cennych manuskryptów, jak dokumenty pożyczone z Trinity College w Cambridge, uległy bezpowrotnemu zniszczeniu.
Jego dzieła
W czasie lat spędzonych w Lipsku, Zurychu i Wrocławiu Mommsen napisał trzy pierwsze tomy swojej Römische Geschichte (Historii rzymskiej). która kończy się na bitwie pod Tapsus w 46 r. p.n.e. Mommsen krytycznie przebadał dotychczas niekwestionowane tradycje i odrzucił idealizację czasów antycznych, powszechną od czasów Oświecenia. Styl, w którym napisał swoje dzieło, nie każdemu się podobał, gdyż stosował dla opisu rzeczywistości starożytnej współczesne mu słownictwo polityczne i socjologiczne. W wielu miejscach dał wyraz swoich liberalnych poglądów. Nie mniej jednak jego Historia rzymska nie jest pracą tendencyjną politycznie, ale pracą naukową na najwyższym poziomie, która wyróżnia się swoim stylem.
Mommsen nigdy nie zakończył pracy nad Historią rzymską, gdyż zajął się projektem związanym z inskrypcjami. Pierwsze trzy tomy Römische Geschichte zostały opublikowane w latach 1854-56. Gdy kilka dekad później Mommsen postanowił skompletować swoją historię, porzucił pomysł pisania czwartego tomu, który miał zawierać historię cesarzy. Czuł, że nigdy nie będzie w stanie pisać już tym samym błyskotliwym stylem, jak historię republiki (pierwsze trzy tomy). Wydał natomiast piąty tom pracy w 1885 roku, gdzie zajmuje się historią prowincji rzymskich w pierwszych trzech wiekach imperium. Tylko Mommsen mógł przedstawić ten okres w tak wyczerpujący sposób, gdyż nikt inny nie znał źródeł pozaliterackich - inskrypcji i monet - tak jak on. Jego wysiłek został doceniony w wyjątkowy sposób. W 1902 roku przyznano mu literacką nagrodę Nobla. W uzasadnieniu napisano: „największemu żyjącemu mistrzowi sztuki pisarstwa historycznego, ze szczególnym uwzględnieniem jego monumentalnej pracy, Historii rzymskiej”. Jest to jedna z nielicznych nagród Nobla nie przyznanych autorowi literatury pięknej.
Być może pracą o większym nawet znaczeniu niż Historia rzymska jest inne dzieło Mommsena, Rzymskie prawo ustrojowe, opublikowane w 3 tomach między 1871 a 1888 rokiem. Mommsen uczynił to, czego nie udało się Rzymianom – skodyfikował ich ustrój. Przedstawił w sposób systematyczny niezliczone szczegóły prawne, na których opierał się ustrój rzymski i prześledził jego rozwój historyczny. Tylko ktoś, kto jak Mommsen łączył warsztat filologa klasycznego i jurysty, był w stanie przebadać prawo publiczne Rzymian i tyko ktoś wykształcony historycznie mógł je dogłębnie zrozumieć. Ostatnią wielką pracę Mommsen poświęcił innej gałęzi prawa, prawu karnemu. Jego dzieło noszące tytuł Römisches Strafrecht (Rzymskie prawo karne) opublikowano w 1899 roku.
Momsen jest uważany za mistrza słowa. Jego Historia rzymska i Römisches Staatsrecht (Rzymskie prawo ustrojowe) są pracami niezwykle spójnymi pod względem formy i treści, choć napisane są w sposób zupełnie inny, prezentując dwa różne style. Mimo to narracja jego dzieł nie należy do najłatwiejszych – był on znacznie lepszy w znajdowaniu powiązań między wydarzeniami, niż w opisywaniu samych wydarzeń. Miał również talent poetycki, czego świadectwem jest Liederbuch dreier Freunde (Śpiewnik trojga przyjaciół), który opublikował w 1843 roku wraz ze swoim bratem Tycho i pisarzem i poetą Theodorem Stormem. Jego niedoścignionym ideałem był Goethe, choć w swoich listach prawie równie często cytował Szekspira. Mommsen otaczał się towarzystwem podobnie myślących ludzi. Kontakty personalne były dla niego bardzo ważne, zatem zawiązywał liczne przyjaźnie. Choć przyjaciółmi byli mu jedynie ludzie, którzy go podziwiali. Każdy, kto uważałby Mommsena za równego sobie, najprawdopodobniej nie pozostałby długo jego przyjacielem.
Do dzisiaj Mommsen pozostaje niedoścignionym wzorem kolejnych pokoleń filologów klasycznych i historyków. Prawdopodobnie nigdy potem nikt nie osiągnął takiego poziomu wiedzy i zrozumienia tak wielu aspektów starożytności, ani żaden pojedynczy naukowiec nie byłby w stanie dorównać mu w erudycji. Był zarówno wielkim archeologiem, jurystą, historykiem politycznym i społecznym. Doczekał się też wielu uczniów czy zwolenników, ale także krytyków, lecz nie rywali.
Jego bracia także byli znanymi badaczami swoich czasów: Carl Johann Tycho Mommsen był specjalistą od Pindara i Szekspira, a August Mommsen pisał głównie o chronologii i greckich świętach. Historykami zostali także jego wnuk oraz prawnuki.
Tytus Mikołajczak
Theodor Mommsen (właśc. Christian Matthias Theodor Mommsen, ur. 30 listopada 1817, zmarł 1 listopada 1903) był niemieckim filologiem klasycznym, historykiem, jurystą i politykiem. Jest uważany za największego filologa klasycznego XIX w., a za swoją pracę naukową został nagrodzony literacką nagrodą Nobla.
