Czapski

Świadek epoki, kosmopolak

Ostatnia aktualizacja: 10.01.2013 19:22
Wśród obrazów Czapskiego szczególną uwagę zwracają przejmujące autoportrety. Wyjątkowym autoportretem są też jego pisane latami dzienniki. Powstał jednak również szczególny, rozpisany na fragmenty, fascynujący pamiętnik mówiony Józefa Czapskiego.
Audio
  • Czasy dzieciństwa, wczesna śmierć matki, życie na Kresach, ród Czapskich, gimnazjum w Petersburgu, majątek w Przyłukach - 1. część wywiadu Marka Łatyńskiego z Józefem Czapskim. (RWE, luty 1988)
  • Wybuch I wojny światowej, zafascynowanie twórczością Lwa Tołstoja i ideą pacyfizmu, służba w 1 Pułku Ułanów Krechowieckich, rewolucja w Rosji, powrót do Polski - 2. część wywiadu Marka Łatyńskiego z Józefem Czapskim. (RWE, luty 1988)
  • Utrata majątku w Przyłukach, studia w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, zainteresowania muzyczne, wyjazd do Paryża, kapiści - Jan Cybis i Zygmunt Waliszewski, powrót do Polski, dzienniki - 3. część wywiadu Marka Łatyńskiego z Józefem Czapskim. (RWE, luty 1988)
  • Korespondencja z Zygmuntem Mycielskim, znajomość z Konstantym Jeleńskim, współpraca z Jerzym Giedroyciem, powstanie paryskiej "Kultury", wystawy malarskie - 4. część wywiadu Marka Łatyńskiego z Józefem Czapskim. (RWE, luty 1988)
  • Okres międzywojenny w Polsce, rola Marszałka Józefa Piłsudskiego, poszukiwania w Petersburgu polskich oficerów, aresztowanych po rewolucji październikowej - 5. część wywiadu Marka Łatyńskiego z Józefem Czapskim. (RWE, luty 1988)
  • Zabójstwo Gabriela Narutowicza, ocena Piłsudskiego, tworzenie Armii Andersa, poszukiwanie polskich żołnierzy - ofiar zbrodni katyńskiej, bitwa o Monte Cassino, emigracja - 6. część wywiadu Marka Łatyńskiego z Józefem Czapskim. (RWE, luty 1988)
Józef Czapski jako żołnierz Armii Andersa na Bliskim Wschodzie
Józef Czapski jako żołnierz Armii Andersa na Bliskim WschodzieFoto: Źr. Instytut Literacki w Paryżu

– "Czapscy" pochodzą od "czapli", mieliśmy niegdyś majątek Czaple – mówił o swoim rodowodzie Józef Czapski na antenie Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa w audycji Marka Łatyńskiego.

Pochodząca z Prus Królewskich arystokratyczna rodzina osiedliła się, wskutek koligacji z potężnymi Radziwiłłami, na Litwie. W 1872 roku hrabia Emeryk Czapski kupił w Przyłukach, nieopodal Mińska, pałac, który odbudował. Tu Józef Czapski spędził dzieciństwo, urodziwszy się jednak, w 1896 roku, w Pradze, u stóp Hradczan, w pałacu Thunów, z których wywodziła się matka przyszłego malarza.

"Mama mając lat dwanaście, postanowiła wyjść za Polaka, bo Polska to kraj nieszczęśliwy, a poślubiwszy Polaka, stała się Polką" – napisała Maria Czapska, siostra Józefa, w swej pięknej wspomnieniowej książce "Europa w rodzinie". Józef, syn Jerzego hr. Hutten-Czapskiego i austriackiego pochodzenia Józefy Leopoldyny z hr. Thun-Hohenstein, będzie zatem wychowany w polskiej kulturze, jednocześnie zaś: ukształtowany zostanie przez świat, dla którego rodzinna jest cała Europa.


Rodzice
Rodzice i rodzeństwo. Przyłuki, 1902 r. Fot. Towarzystwo Przyjaciół Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego

Począwszy od tego domu, pełnego francuskich i niemieckich (kłócących się ze sobą!) guwernantek, licznych dzieci (siedmioro było rodzieństwa), zaczyna się autobiograficzna opowieść Józefa Czapskiego, którą snuł przed mikrofonem Rozgłośni Polskiej RWE. Wczesna utrata matki, wyjazd do petersburskiego gimnazjum, rok studiów prawniczych, wreszcie: przyspieszony kurs oficerski przy Korpusie Paziów.

W październiku 1917 roku zaciąga się do I Pułku Ułanów Krechowieckich, by kilka miesięcy później oznajmić zdziwionemu dowódcy ("on nie mógł ogarnąć tego problemu"), że pacyfistyczne przekonania nie pozwalają mu na użycie broni. Następuje frapujący czas współtworzenia swoistej wspólnoty religijno-pacyfistycznej opartej na ideach Tołstoja. - Był tofalanster pacyfistyczny, który oczywiście w przyszłości miał uwolnić cały świat od wojen – wspominał Józef Czapski swoje utopijne młodzieńcze marzenia.

W jakże ważnym dla Europy (i Polski) czasie 1918 roku, w listopadzie, wyraża wolę powrotu do  wojska, byle bez broni w ręku. Wyjeżdża z misją odszukania w Rosji oficerów polskich I Pułku Ułanów Krechowieckich. Po kilku miesiącach – bogatszy o znaczące dla jego rozwoju intelektualnego znajomości i lektury rosyjskich twórców, ustaliwszy, że jeńcy polscy nie żyją – wraca do Warszawy.

Ważnym owocem rosyjskich peregrynacji będzie zupełnie przewartościowanie idei "wojny i pokoju". – Mereżkowski i inni zupełnie mnie odkręcili – powie ten, który z pozycji nieprzejednanego antymilitarysty stanie się gotowym oddać życie za ojczyznę żołnierzem. Wspominając natomiast swój czynny udział w kilumiesięcznych walkach wojny polsko-bolszewickiej (zostanie później odznaczony Krzyżem Virtuti Militari), mówił: – Wtedy właściwie dopiero doszedłem do rzeczywistości życia, a nie rzeczywistości ideologicznych, które miałem w głowie. I wtedy zrobiłem się naprawdę Polakiem. Zrozumiałem, że są rzeczy, dla których trzeba polec.

Czas pokoju przynosi rozwój pasji malarskich. Józef Czapski zapsuje się na Akademię Sztuk Pięknych w Krakowie, współtworzy Komitet Paryski, wraz z kapistami wyrusza w szaleńczą, jak to określił po latach, podróż do Paryża. Miała to być wyprawa na kilka tygodni, został tu kilka lat.

W swych radiowych wspomnieniach Czapski przywołuje lata międzywojnia, postać Piłsudskiego, nastroje lat 30. w Polsce i w Europie. Wiele miejsca poświęca oczywiście czasowi II wojny światowej: dostaniu się do niewoli sowieckiej, obozowi w Starobielsku, uwolnieniu i udziałowi w formującej się na Wschodzie armii generała Andersa, wreszcie – misji odnalezienia współtowarzyszy niewoli.

 

Józef
Józef Czapski, Autoportret. Obóz Pawliszczew Bor, 1940 r. Fot. Towarzystwo Przyjaciół Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego

Jako szef Wydziału Propagandy i Kultury Armii Andersa zaprasza do współpracy Jerzego Giedroycia – owocem tego brzemiennego w skutkach spotkania będzie ich wspólna praca nad najważniejszym pismem polskiej emigracji XX wieku, paryską "Kulturą". Od pierwszego numeru pisma Jerzego Giedroycia, w którym zamieszczono esej polskiego malarza o francuskim artyście, Pierre Bonnardzie, Józef Czapski będzie czynnie wspierał rozwój Instytytu i kwartalnika (w tym: będzie jeździł po Ameryce i kwestował na jego rzecz). Co znaczące, pierwszą wydaną przez Instytut w Paryżu książką była autobiograficzna relacja Czapskiego z sowieckiej niewoli i z poszukiwań zaginionych polskich oficerów: "Na nieludzkiej ziemi".
W domu "Kultury" w Maisons-Laffitte mieszkał od 1947 roku aż do śmierci w 1993 roku.

Zapraszamy do wysłuchania barwnych opowieści Józefa Czapskiego o swoim życiu. Rozmowy o jego biografii przeprowadził Marek Łatyński.

Rozmowę Mariana Czarneckiego ze spotkania w paryskim studiu Radia Wolna Europa z okazji 80. urodzin można odsłuchać w serwisie Radia Wolności.


Ten artykuł nie ma jeszcze komentarzy, możesz być pierwszy!
aby dodać komentarz
brak