Пераходныя дзеясловы выражаюць дзеянне, якое прама ці ўскосна пераходзіць на другі прадмет ад суб’екта гэтага дзеяння. У беларускай мове субстантывы, на якія непасрэдна пераходзіць дзеянне, выражанае дзеясловам, ужываюцца звычайна:
- у вінавальным склоне (напр.: бачыць настаўніка, правяраць сшыткі, слухаць музыку),
- радзей у родным: у прыватнасці пры дзеясловах жадання, просьбы і некаторых прыставачных дзеясловах (тыпу нарабіць, наглядзецца), пры аб’екце часовага карыстання (вазьмі нажа, папрашу сшытка), пры абазначэнні субстантывам часткі прадмета (напіцца вады, нарэзаць хлеба), пры наяўнасці ў дзеяслова адмоўнай часціцы не (не слухаеш прамовы, не здаў экзаменаў) і ў некаторых іншых выпадках);
- такое дапаўненне пры пераходных дзеясловах называецца прамым аб’ектам і можа абазначаць: назвы асобы ці жывёлы (апранаць дзіця, даглядаць цялят), назвы неадушаўлёных прадметаў (надрукаваць кнігу, рамантаваць кватэру), абстрактныя паняцці (падаць каманду, траціць надзею).
У некаторх пераходных дзеясловах, калі яны ўжываюцца без прамога аб’екта, можа аслабляцца аб’ектнае значэнне, а ўвага засяроджвацца на самім дзеянні (пар.: спявае песню і прыгожа спявае, чытае кнігу і хутка чытае).
Пры непрамым пераходзе дзеяння на прадмет абазначэнне апошняга ўжываецца ў розных ускосных склонах, акрамя вінавальнага (напр.: гуляць у футбол, ківаць галавой, жыць з сястрой). Дзеясловы, што абазначаюць не накіраванае на прадмет дзеянне, называюцца непераходнымі, да якіх адносяцца, у прыватнасці, дзеясловы руху (бегчы, ехаць, ісці), дзеясловы са значэннем стану ці ўласцівасці (плакаць, спаць; дзейнічаць, настаўнічаць).
Катэгорыя пераходнасці / непераходнасці не мае спецыяльных марфалагічных паказчыкаў:
- часам далучэнне прыстаўкі да непераходнага дзеяслова робіць яго пераходным (дыхнуць – выдыхнуць, жыць – абжыць, працаваць – выпрацваць);
- заўсёды далучэнне постфікса -ся да пераходнага дзеяслова робіць яго непераходным (здзіўляць – здзіўляцца, мыць – мыцца, сустракаць – сустракацца).
Пры далучэнні да розных форм дзеяслова, пераважна да пераходных, постфікса -ся ўтвараюцца зваротныя дзеясловы, што абазначаюць дзеянні, скіраваныя на сам суб’ект гэтага дзеяння.
Згаданы постфікс – гэта старая энклітычная форма вінавальнага склону зваротнага займенніка сябе. У зваротных дзеясловах 3 асобы адзіночнага і множнага ліку ды ў інфінітыве былыя -ться, -тися фанетычна змяніліся на -цца (вучыцца, вучацца, вучыцца; змагаецца, змагаюцца, змагацца), а ў дзеясловах тыпу здасца, наесца – на -ца.
Выдзяляецца некалькі груп зваротных дзеясловаў:
- уласна-зваротныя – паказваюць, што аб’ектам дзеяння з’яўляецца сам суб’ект – утваральнік дзеяння (апранацца – апранаць сябе, выцірацца – выціраць сябе, мыцца – мыць сябе);
- узаемна-зваротныя – абазначаюць дзеянне двух або некалькіх суб’ектаў, кожны з якіх адначасова з’яўляецца і прамым аб’ектам таго самага дзеяння (б’юцца – б’юць адзін аднаго, вітаюцца – вітаюць адзін аднаго, цалуюцца – цалуюць адзін аднаго);
- агульна-зваротныя – называюць дзеянне, якое замыкаецца ў самім суб’екце і абазначаюць унутраны яго стан (весяліцца, журыцца, злавацца) або фізічныя дзеянні (вяртацца, набліжацца, прызямляцца);
- ускосна-зваротныя – абазначаюць дзеянне, якое суб’ект утварае для самога сябе, на сваю карысць (будавацца – будаваць сабе дом, запасацца – запасаць сабе напр. дровы);
- якасна-зваротныя – паказваюць на ўласцівасць суб’екта ўтвараць пэўнае дзеянне актыўна (вожык колецца, кот дзярэцца, сабака кусаецца) або пасіўна (аганёк пячэцца, бяроза гнецца, хлеб крышыцца).
Частка беларускіх дзеясловаў ужываецца толькі ў зваротнай форме (баяцца, смяяцца), а даволі значная колькасць непераходных дзеясловаў не мае зваротнай формы (ехаць, расці).
Шырэй гл.: Сучасная беларуская літаратурная мова. Марфалогія пад рэд. Ф.М. Янкоўскага, Мінск 1980; Л.А. Антанюк, Б.А. Плотнікаў, Беларуская мова: прафесійная лексіка, Мінск 2005
Ніна Баршчэўская