"Piszę teraz poema wiejskie, w którym staram się zachować pamiątkę dawnych naszych zwyczajów i skreślić jakkolwiek obraz naszego życia wiejskiego: łowów, zabaw, bitew, zajazdów" - pisał Adam Mickiewicz w liście do swego przyjaciela Juliana Ursyna Niemcewicza w maju 1833 roku.
Narodowa epopeja
Początkowo "Pan Tadeusz" był pomyślany jako sielanka, z czasem poeta przekształcił utwór w wielką narodową epopeję. Pracę nad poematem rozpoczął we wrześniu 1832 roku, w sytuacji trudnej dla kraju, po klęsce powstania listopadowego. Emigracja znajdowała się w stanie wrzenia i skłócenia. Mickiewicz, jak sam określił ”zatrzasnął drzwi od tych kłótni i hałasów” i zaczął pisać swój słynny poemat. W styczniu 1833 roku miał już gotowe dwie pieśni. Jeszcze wtedy nie przypuszczał, że historia ostatniego zajazdu na Litwie rozrośnie się do takich rozmiarów. Powstało 12 ksiąg i epilog.
Strona tytułowa pierwszego wydania "Pana Tadeusza", Paryż 1834 r. Fot. Polona
Dzieje rękopisu
O historii powstania poematu opowiadał w 1986 roku Janusz Odrowąż-Pieniążek, ówczesny dyrektor warszawskiego Muzeum Literatury im. A. Mickiewicza.
13:38 Na paryskim bruku czyli jak powstał Pan Tadeusz - fragm. aud. E. Marcinkowskiej.mp3 Na paryskim bruku czyli jak powstał "Pan Tadeusz" - fragm. aud. Elżbiety Marcinkowskiej i Elżbiety Hartwig. Wizyta w warszawskim Muzeum Literatury, rozmowa z dyrektorem placówki, Januszem Odrowąż-Pieniążkiem. (PR, 7.07.1986)
W 1945 roku, wkrótce po zakończeniu działań wojennych na Dolnym Śląsku odnaleziony został po rękopis "Pana Tadeusza". Od tego momentu największe biblioteki w Polsce zaczęły ubiegać się o honor posiadania tego skarbu narodowego. W 1947 roku, decyzją prezesa Rady Ministrów Józefa Cyrankiewicza, rękopis trafił do Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu.
- Mickiewicz pisał "Pana Tadeusza" w kilku fazach. Powstawały najpierw bruliony, które następnie przepisywał "na czysto". Niekiedy czystopisy na powrót stawały się brulionami, ponieważ poeta wprowadzał dalsze poprawki - mówił Jan Litwinek z Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu.
07:56 Dzieje rękopisu cz. 1.mp3 Dzieje rękopisu poematu "Pan Tadeusz" - audycja Anny Borkowskiej z cyklu "Finezje literackie", cz. 1. (PR, 9.03.1998)
Gość Anny Borkowskiej w audycji z cyklu "Finezje literackie", nadanej w 1998 roku przedstawił niezwykle ciekawą historię rękopisu "Pana Tadeusza".
- O los brudnopisów Mickiewicz praktycznie się nie troszczył - stwierdził Jan Litwinek. - Ignacy Domeyko, późniejszej światowej sławy geolog, zbierał kartki z zapiskami poety. Kiedy stwierdził, że Mickiewicz przepisał już na czysto fragmenty pierwszych pieśni poematu, po kryjomu podkradał wcześniej powstałe bruliony.
08:36 Dzieje rękopisu cz. 2.mp3 Dzieje rękopisu poematu "Pan Tadeusz" - audycja Anny Borkowskiej z cyklu "Finezje literackie", cz. 2. (PR, 10.03 .1998)
09:24 Dzieje rękopisu cz. 3.mp3 Dzieje rękopisu poematu "Pan Tadeusz" - audycja Anny Borkowskiej z cyklu "Finezje literackie", cz. 3. (PR, 11.03.1998)
Epicka podróż do kraju dzieciństwa
Na przełomie maja i czerwca 1833 roku Mickiewicz miał już gotowe trzy pierwsze księgi historii szlacheckiej 1811 i 1812 roku. - Gdy był w połowie pisania, przerwał pracę, udał się do Szwajcarii do chorego śmiertelnie na gruźlicę, Stefana Garczyńskiego - słyszymy w audycji.
"Pisząc, nie miał grosza przy duszy. Za cały poemat dano mu 1000 franków. A był wesoły, bardziej towarzyski niż kiedykolwiek. Schodziło się do niego wieczorami wielu przyjaciół. Toczyły się rozmowy o życiu i zwyczajach naszych domowych, obywatelskich, szkolnych i dawnych uniwersyteckich" - pisał Ignacy Domeyko.
Ilustracja Michała Elwira Andriolliego do "Pana Tadeusza" Adama Mickiewicza (reprodukcja na pocztówce z lat 30. XX w). Fot. Polona
Z rąk do rąk
W 1836 roku Adam Mickiewicz zmuszony był rękopis sprzedać. Nabyła go Anna Wąsowiczowa za 569 franków. Była wielbicielką twórczości poety, chciała mu pomóc i rękopis zaraz po kupnie po prostu mu zwróciła. Wkrótce potem wieszcz musiał ponownie sprzedać swe dzieło. Tym razem kupcem był emigrant z Polski, Teodor Pociej. Ten z kolei, tuż przed śmiercią, przekazał rękopis Stefanowi Zanowi - przyjacielowi Mickiewicza. Zan oddał go poecie.
- Od tej chwili Mickiewicz się z rękopisem nie rozstawał - opowiadał Jan Litwinek. - Ale wiele kart, fragmentów rozdawał przyjaciołom. Tak rozpoczynała się ich wędrówka po świecie, która niekiedy trwała kilkadziesiąt lat.
Całą ósmą księgę w 1851 roku otrzymała np. w darze od poety Magdalena Gołuchowska. - Niektóre karty zostały wręcz przecięte na połówki, aby można było obdarować dwie osoby - słyszymy w audycji.
08:47 Dzieje rękopisu cz. 4.mp3 Dzieje rękopisu poematu "Pan Tadeusz" - audycja Anny Borkowskiej z cyklu "Finezje literackie", cz. 4. (PR, 12.03 .1998)
08:31 Dzieje rękopisu cz. 5.mp3 Dzieje rękopisu poematu "Pan Tadeusz" - audycja Anny Borkowskiej z cyklu "Finezje literackie", cz. 5. (PR, 13.03 .1998)
Rekonstrukcja
W 1871 roku syn Adama, Władysław Mickiewicz sprzedał rękopis hrabiemu Stanisławowi Tarnowskiemu, historykowi literatury i on rozpoczął starania zrekonstruowania dzieła.
- Kolejny etap historii rękopisu "Pana Tadeusza" rozpoczyna się w roku 1939, w pierwszych dniach II wojny światowej - powiedział Jan Litwinek.
Co działo się dalej z narodowym poematem? Posłuchaj cyklu audycji "Finezje literackie".
bs
