Radiowe Centrum Kultury Ludowej

Wielkanoc prawosławna, prawosławna Pascha

Ostatnia aktualizacja: 13.04.2023 09:00
Dla wyznawców prawosławia i w Kościołach chrześcijańskich obrządku wschodniego, tak jak i dla wszystkich innych chrześcijan, Wielkanoc, zwana też Paschą, Zmartwychwstaniem Chrystusowym czy Zmartwychwstaniem Pańskim, jest najważniejszym w roku momentem życia liturgicznego, jest świętem najpierwszym i najuroczyściej celebrowanym.
Białystok, 17.04.2020. Wieczernia z wyniesiem Świętej Płaszczenicy w parafii prawosławnej Zmartwychwstania Pańskiego w Białymstoku. Wierni obrządków wschodnich, m.in. prawosławni i grekokatolicy, obchodzą uroczystość Wielkiego Czwartku.
Białystok, 17.04.2020. Wieczernia z wyniesiem Świętej Płaszczenicy w parafii prawosławnej Zmartwychwstania Pańskiego w Białymstoku. Wierni obrządków wschodnich, m.in. prawosławni i grekokatolicy, obchodzą uroczystość Wielkiego Czwartku. Foto: PAP/Artur Reszko

Zgodnie z postanowieniami soboru nicejskiego z 325 roku obchodzi się je w pierwszą niedzielę, po pierwszej wiosennej pełni księżyca, między 22 marca i 25 kwietnia, po wiosennej równonocy i zawsze po żydowskim Pesach.

Pewne różnice w terminach katolickiej Wielkanocy i prawosławnej Paschy wynikają stąd, że w Kościele prawosławnym obchodzi się święta według kalendarza juliańskiego. W roku bieżącym 2021 prawosławna Wielkanoc – Pascha Chrystusowa, wypada 2 maja, niemal miesiąc po katolickiej Wielkanocy (4 kwietnia) i świętowana będzie przez trzy dni w niedzielę, poniedziałek i wtorek.

Duchowym przygotowaniem do wielkiego święta jest czterdziestodniowy Post zwany Wielkim lub czterdziestnicą - pamiątka czterdziestodniowego postu Jezusa Chrystusa, po chrzcie w Jordanie i przed rozpoczęciem działalności publicznej. W Kościele prawosławnym Wielki Post poprzedzony jest czterotygodniowym przedpościem, będącym wstępem i pierwszym etapem całego liturgicznego zespołu obrzędowego, zarówno obchodów wielkopostnych jak i paschalnych.

Każda z czterech niedziel przedpościa poświęcona jest innemu wydarzeniu biblijnemu. W pierwszą wspomina się historię Zacheusza (Łk 19,1-10) oraz Faryzeusza i Celnika (Łk 18,10-14). W drugą - Syna Marnotrawnego (Łk 15,11-32). W trzecią - nazywaną Niedzielą Mięsopustną - ponieważ jest to ostatni dzień przed Wielkanocą, w którym wolno jeść posiłki mięsne; później spożycie mięsa jest albo całkowicie zakazane, albo drastycznie ograniczone - przypomina się wiernym o czekającym wszystkich ludzi Sądzie ostatecznym (Mt 25,31- 46).

W czwartą niedzielę, ostatnią przed Wielkim Postem - zwaną Seropustną (od tego dnia bowiem obowiązuje, w określone dni, nie tylko zakaz spożywania mięsa, ale i nabiału, a nawet oleju i wina), Niedzielą Wygnania Adama (bo w liturgii tego dnia wspomina się wygnanie z raju pierwszych rodziców Adama i Ewy) lub Niedzielą Przebaczenia Win, ponieważ głównym motywem wygłaszanych w tym dniu nauk, jest wezwanie do wzajemnego darowania sobie wszystkich przewinień. Ideę tę wyraża obrzęd wybaczenia, odbywający się w cerkwi po wieczornym nabożeństwie, wieczerni. Wierni podchodzą do kapłana trzymającego ikonę całują ją i wypowiadają formułę: Przebaczcie mi grzesznemu/grzesznej - prostitie mnie grosznemu/gresznoj i wraz z księdzem odpowiadają - Bóg przebaczy - Bog prostit. Obrzęd ten poprzedza Adoracja Krzyża.

Ośmioramienny krzyż prawosławny nazywany Golgotą lub Krzyżem Golgockim znajduje się w każdej cerkwi. Podczas adoracji wierni ze czcią całują krzyż i składają przed nim głęboki pokłon, dotykając czołem posadzki. Uroczystość ta wyznacza początek Wielkiego Postu, który jest czasem wzmożonej pobożności, pokuty, skupienia i duchowych przygotowań do święta Paschy. Takie przesłanie mają zwłaszcza niedziele Wielkiego Postu.

W pierwszą obchodzi się Tryumf Ortodoksji. Jest to święto zapoczątkowane w Konstantynopolu, w 834 roku, ustanowione na pamiątkę zwycięstwa nad ikonoklazmem, czyli ruchem zwalczającym kult ikon. W cerkwi na anałoju wysokim, skośnie ściętym pulpicie, przykrytym ozdobną tkaniną, na którym podczas nabożeństw spoczywa Ewangelia i krzyż, kładzie się ikonę z wizerunkiem Chrystusa i Matki Bożej. Odbywa się przy nim obrzęd zwany Czynem Prawosławia, podczas którego wygłaszane są formuły potępienia (klątwy) heretyków i odmawia się moleben, czyli modlitwy dziękczynne i błagalne o nawrócenie grzeszników. Wspomina się także męczenników, którzy ponieśli śmierć za wiarę.

Ważne miejsce w liturgii tego dnia zajmują postać św. Teodora Tyrona, męczennika spalonego na stosie w 306 roku i ceremonia poświęcenia koliwa (kutii). Jest to rozgotowana pszenica z miodem, tradycyjna potrawa postna i żałobna, którą w ostatnich czasach przyrządza się także z kaszy, lub ryżu i dla lepszego smaku doprawia nie tylko miodem, ale także owocami suszonymi, rodzynkami, migdałami i orzechami. Obyczaj ten nawiązuje do czasów prześladowania pierwszych chrześcijan. W IV wieku cesarz Juliusz Apostata nakazał kropić krwią zwierząt ofiarnych mięso sprzedawane na straganach, aby uniemożliwić chrześcijanom przestrzeganie postu. Wówczas to biskupowi Konstantynopola ukazał się we śnie św. Tyron z takim oto poleceniem: biskup miał nakazać wiernym, aby wystrzegali się spożywania kupnej żywności, a jedli tylko przyrządzoną własnoręcznie pszenicę z miodem i jagodami, a to zapewniało im dochowanie postu.

Druga niedziela Oświecającego Postu podkreśla znaczenie postu i umartwień w walce z wszelkim grzechem. W tym dniu wspomina się św. Grzegorza Palamasa, zmarłego w XIV wieku, arcybiskupa Tesalonik, który usystematyzował nauką prawosławną o łasce bożej. Trzecia niedziela Wielkiego Postu poświecona jest Adoracji Krzyża Świętego. Podczas nabożeństwa wierni bija pokłony do ziemi i całują krzyż, umieszczony w środku cerkwi, na anałoju, przy śpiewie hymnu zwanego troparionem, wyrażającego treść sprawowanego obrzędu. W Wielki Piątek krzyż ten zostaje przeniesiony do części ołtarzowej cerkwi.

Czwarta - zwana jest niedzielą św. Jana Klimaka mnicha z Synaju, zmarłego ok. 600 roku autora traktatu "Drabina do raju", której 33 stopnie symbolizować miały lata ziemskiego życia Chrystusa i stopnie duchowego doskonalenia pobożnych chrześcijan. Imię tego świętego nosi czynna do dnia dzisiejszego warszawska cerkiew na Woli, należąca do dekanatu Warszawa diecezji warszawsko-bielskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego (tzn. Kościoła posiadającego specjalny status, autokefalię, a to oznacza, że jego zwierzchnik biskup, metropolita, patriarcha nie podlega hierarchom o wyższej randze). Cerkiew wzniesiona została w latach 1903-1905, według projektu architekta Władimira Pokrowskiego, na istniejącym na terenach reduty wolskiej cmentarzu prawosławnym, założonym ukazem carskim w 1834 r. Początkowo miała to być świątynia cmentarna, odprawiająca nabożeństwa żałobne i pogrzeby głównie rosyjskich dostojników wojskowych i świeckich, w czasach zaborów osiedlanych w Warszawie. Cerkwią parafialną stała się dopiero w okresie międzywojnia. Budowa świątyni zainicjowana została i sfinansowana przez prawosławnego arcybiskupa warszawskiego i nadwiślańskiego Hieronima Egzemplarskiego i poświęcona pamięci jego syna Iwana, zmarłego w 1902 r. Arcybiskup dokonał również konsekracji cerkwi w 1905 r. Zmarł w dwa tygodnie później i zgodnie ze swoim życzeniem pochowany został obok syna. Cmentarz jest dotychczas jedyną w Warszawie otwartą nekropolią prawosławną, przeznaczona dla pochówku osób tego wyznania. Od lat 70. XX w. możliwe są tu również pogrzeby katolickie. Zarówno w cerkwi, jak i na cmentarzu zobaczyć można wiele cennych dzieł sztuki; historyczne nagrobki, rzeźby, freski autorstwa uznanych artystów, ikonostas i akcesoria związane z kultem religijnym. W 2003 r. zarówno cmentarz, jak i cerkiew zostały wpisane na listę zabytków.

Piąta - to niedziela św. Marii Egipskiej, pustelnicy i ascetki z IV w. Niedziele - czwarta i piąta - mają w sposób szczególny zachęcać wiernych do umartwień, dyscyplinowania ciała i pobożnych praktyk.
Szósta i ostatnia niedziela Wielkiego Postu Niedziela Palmowa, inaczej Wierzbowa - Wierbnoje Woskriesenje upamiętnia tryumfalny wjazd Chrystusa do Jerozolimy i rozpoczyna kościelne obchody Tygodnia Paschalnego - Wielkiego Tygodnia Męki Pańskiej.

Wielki Tydzień Męki - ostatni przed świętem Paschy i cała jego liturgia poświęcone są w całości rozważaniom Męki Pańskiej. Każdy dzień tego tygodnia nosi miano Wielki i każdy ma głęboką treść symboliczną. Przez pierwsze trzy dni Wielkiego Tygodnia podczas nabożeństw zwanych godzinami kanonicznymi czytane są kolejno Ewangelie wszystkich czterech ewangelistów.

W Wielki Poniedziałek są to teksty o Józefie sprzedanym przez braci w niewolę, jego niezasłużonym cierpieniu i późniejszym wywyższeniu, i analogię z losem Jezusa Chrystusa (Rdz 39 -41). W Wielki Wtorek wspomina się dziesięć panien, pięć roztropnych i pięć nierozsądnych. Te ostatnie przez zaniedbanie /nie zaopatrzyły lamp w oliwę/ nie spotkały się z Oblubieńcem. W Wielką Środę przypomina się wiernym o jawnogrzesznicy z Betanii, która obmyła stopy Jezusa swymi łzami, otarła włosami i namaściła je drogocennym olejkiem za co doznała łaski odpuszczone win.

Najważniejsze uroczystości Wielkiego Tygodnia (podobnie jak i u katolików) rozpoczynają się w Wielki Czwartek, kiedy to wspomina się ustanowienie Eucharystii, a wieczorem odprawiana jest jutrznia Wielkiego Piątku i śpiewana pieśń o dobrym łotrze (razbojnik błogorozumnyj). W Wielki Piątek nie odprawia się mszy, a jedynie wieczorne nieszpory, a na środek cerkwi, blisko ołtarza wynosi się płaszczanicę – tkaninę z wizerunkiem Chrystusa w grobie. Jest to także dzień b. restrykcyjnego postu, czasem tylko o chlebie i wodzie.

Wielka Sobota to wigilia paschalna. Ma ona liczne czytania oraz swój hymn, który śpiewa się tylko w tym dniu:

Niech zamilknie każdy człowiek i niech stoi z bojaźnią niech stoi z bojaźnią i drżeniem i niech nie myśli o niczym co ziemskie. Oto król królujących i Pan panujących przychodzi złożyć siebie w ofierze i dać siebie na pokarm wiernych*.

Wieczorem, przed płaszczanicą symbolizującą Grób Pański odprawiana jest połunoszczenica (północnica), późne nabożeństwo. Kapłani celebransi zmieniają szaty liturgiczne z ciemnych na białe. W cerkwi najpierw wygasza się wszystkie światła, a następnie je zapala. Jest to znak Zmartwychwstania Pańskiego.  Płaszczanica - okadzona i poświęcona, zostaje przeniesiona przez Carskie (Krolewskie) Wrota ikonostasu i pozostanie tam aż do wigilii Wniebowstąpienia Pańskiego.

W Wielką Sobotę po południu lub w Paschę rano święci się pokarmy: przede wszystkim jaja, paski (od Paschy - nazwy święta) wysokie, słodkie ciasta drożdżowe, artos (biały chleb pszenny pieczony na zakwasie), mięso, kiełbasę, sery, paschę – słodki deser z twarogu, żółtek utartych z cukrem, z dodatkiem rożnych bakalii.

Liturgia Paschy rozpoczyna się o północy z Wielkiej Soboty na Niedzielę Paschalną uroczystą procesją, ze świecami, chorągwiami i ikonami, przedstawiającymi wychodzącego z grobu Chrystusa. Procesja, przy biciu dzwonów, obchodzi trzykrotnie cerkiew śpiewając hymn:

Zmartwychwstanie Twoje Chryste Zbawicielu aniołowie opiewają na niebiosach i nam pozwól
na ziemi czystym sercem Ciebie chwalić**.

Zamknięte odrzwia świątyni symbolizują zapieczętowany Grób Pański. Otwiera je uroczyście główny celebrans, po czym wchodzi do środka z wiernymi i przewodniczy misterium paschalnemu, na zakończenie którego wszyscy wymieniają paschalny pocałunek.

Na Podlasiu i we Polsce południowo-wschodniej w miejscowościach zamieszkałych przez wyznawców prawosławia, wierni jeśli tylko zechcą mogą zadzwonić na Paschę. Każdy może wejść na dzwonnicę i ciągnąć sznury dzwonów, wyrażając tym radość Zmartwychwstania, a poprzez dzwonienie swoje uczestnictwo w święcie. Dzwonienie na Paschę może odbywać się już w nocy z Wielkiej Soboty na Niedzielę Wielkanocną.

Po nabożeństwie paschalnym wracający z cerkwi wierni pozdrawiają się (tak samo jak w świątyni) słowami Christos Woskriesie – Woistinu Woskriesie (Chrystus Zmartwychwstał – Prawdziwie Zmartwychstał) i tak samo wymieniają tzw. paschalny pocałunek. Wieść gminna niesie, że z dawien dawna był to ulubiony obyczaj kawalerów i młodych mężczyzn, którzy przy okazji mogli, bez niczyjego sprzeciwu, wycałować wszystkie urodziwe dziewczyny. Wszyscy śpieszą na śniadanie, lub wczesny obiad, a jest to prawdziwa uczta wielkanocna, pełną tradycyjnych przysmaków. Na stole nie może zabraknąć jaj, chlebów, kulicza inaczej paski - wysokiej drożdżowej baby, kulebiaka z nadzieniem z kapusty i grzybów, podawanego do barszczu, świątecznych drożdżowych pierogów, wędzonych kiełbas i różnych mięs pieczonych z ziołami, ani królowej wielkanocnego stołu - serowej słodkiej paschy, a także dobrego, czerwonego wina - mającego symbolizować przelaną krew Chrystusa - i wielu innych specjałów.

Poniedziałek Wielkanocny - Prawosławna Pominalnica. W ludowych obchodach tego dnia i zwłaszcza na wschodnich rubieżach Polski zachowały się dotąd ślady archaicznych obrzędów zadusznych, w przeszłości odprawianych w porze wiosennej. Tego dnia, po nabożeństwie, wyrusza z cerkwi procesja z chorągwiami prowadzona przez księdza /batiuszkę/ i udaję się na cmentarz. Tam odbywa się pominalnica, czyli Zaduszki, wspomnienie zmarłych. Nad grobami odmawia się panichidy; czyli nabożeństwa i modlitwy żałobne w intencji zmarłych, za ich wieczny spokój. Niegdyś gospodynie idące do cerkwi w Poniedziałek i Wtorek Wielkanocny, brały ze sobą węzełki z jadłem. Był to zazwyczaj zawinięty w płótno chleb pszenny (zwany pierogiem - pirohem), jajka i kawałek świątecznego mięsiwa. Jadłem tym obdzielały żebraków - dziadów proszalnych, siedzących na dziedzińcu cerkiewnym i pod cmentarnym murem, których w święto Paschy traktowano z szacunkiem, jak własnych przodków i proszono ich o modlitwę za swych bliskich zmarłych.
Na grobach składano jaja malowane najczęściej na kolor czerwony, lub wzorzyste pisanki oraz kawałki świątecznego pieczywa.

W tradycji prawosławnej także Niedziela Przewodnia i Przewodni (Prowodny) Poniedziałek (Poinedałyk) przypadające tydzień po święcie Paschy obchodzone są jako Wielkanoc Umarłych. Nazwę Przewody - Prowody wywodzi się i tłumaczy jako przewodzenie, przeprowadzanie, wyprawianie dusz zmarłych w zaświaty, czyli jak powiadano „na tamten świat”. W obchodach Niedzieli Przewodniej, a także Przewodniego Poniedziałku zachowały się liczne elementy zaduszne i ślady odwiecznego kultu zmarłych, powiązane z czasem z tradycją kościelną.

W Niedzielę Przewodnią, po mszy św. wierni idą w procesji z cerkwi na cmentarz i tam (podobnie jak w Poniedziałek Wielkanocny) modlą się razem z kapłanem, odmawiającym przy grobach panichidę. Po tej ceremonii, obyczajem przodków składają na grobach przyniesione z domu świąteczne jadło, a głównie malowane jaja (najpiękniejsze pisanki, specjalnie na ten cel przechowywane od Niedzieli Zmartwychwstania), wspominają swych zmarłych i nawet ucztują na mogiłach, co uznać można za relikt wiosennych obrzędów zadusznych, niegdyś najważniejszych w całym roku.

Także i w Przewodni Poniedziałek ponownie odbywają się wypominki, ale zwykle już bez udziału księdza. Głównie starsze kobiety modlą się tego dnia na mogiłach, kruszą na nie przyniesiony na cmentarz świąteczny pieróg, wylewają na grób po kilka kropel wódki. Zgodnie z dawnym obyczajem, płaczą głośno, przywołując swych zmarłych z imienia, a modląc się i zawodząc zasłaniają twarze chustkami.  Na Ziemi Białostockiej, w Przewody po nabożeństwach w cerkwi oraz uroczystościach i ucztach obrzędowych na cmentarzu, odbywały się niegdyś zabawy z tańcami, spotkania towarzyskie i poczęstunki, czasem również korowody taneczne młodzieży, wyścigi chłopców i - zawsze - oblewanie się woda i obdarzanie pisankami (jak u katolików w Poniedziałek Wielkanocny). Zabawy te trwały przez cały okres wielkanocny, aż do święta Pięćdziesiątnicy (gr. Pentakosta, cs. Pietidiesiatnica), czyli Zesłania Ducha Świętego na apostołów

dr Barbara Ogrodowska

***

*Cyt. za: E.Smykowska, Liturgia prawosławna – mały słownik Warszawa Verbinum 2004

**Cyt. za: E.Smykowska, Liturgia prawosławna – mały słownik Warszawa Verbinum 2004

Czytaj także

Pesach, „żydowska Wielkanoc”

Ostatnia aktualizacja: 05.04.2023 00:01
Jest to najważniejsze i najstarsze święto żydowskie obchodzone w cyklu rocznym, mające upamiętniać wyzwolenie Izraelitów z egipskiej niewoli, ich przejście przez Morze Czerwone i opuszczenie Egiptu.
rozwiń zwiń