Пазіцыйныя змены гукаў залежаць ад месца націску ды ад становішча на пачатку альбо на канцы слова. Гэта:
- рэдукцыя – яна ахоплівае перад усім ненаціскныя галосныя гукі ды можа быць колькаснай і якаснай. Колькасная рэдукцыя заключаецца ў карацейшым вымаўленні ненаціскнога галоснага гуку; з большай сілай голасу ды больш працягла вымаўляюцца націскныя галосныя: верхняга пад’ёму і (кіслы), ы (гаварыць), у (магутны), сярэдняга пад’ёму е (прынесці), о (дапамога), ніжняга пад’ёму а (велізарны). У сваю чаргу якасная рэдыкцыя вядзе да змены якасці вымаўлянага гуку і ў беларускай мове выступае толькі ў гаворках, і то не ва ўсіх, а толькі ў паўночна-ўсходнім дыялекце, у якім назіраецца дысімілятыўнае аканне і яканне ды вымаўленне: въда < вада і вісна < вясна.
- пратэза – у беларускай мове выступае прыстаўны зычны в перад о, у (вочы, вушы; Лявон, Тадэвуш); г (Ганна, гэты – варта зазначыць, што ў гаворках, асабліва ў заходняй групе паўднёва-заходняга дыялектнага масіву прыстаўны г значна больш пашыраны і можа займаць месца прыстаўнога в у літаратурнай мове, напр. гуліца), перад і на пачатку слова ў вымаўленні развіваецца прыстаўны й (йіней, йіхні); прыстаўнымі з’яўляюцца таксама галосныя гукі а, і, якія паяўляюцца перад збегам зычных гукаў (амшар, імгла, іржа).
- чаргаванне – гэта змена гукаў у рамках той самай марфемы ў розных лексемах альбо формах таго самага слова: у рамках адной фанемы (гры[б]ы-гры[п]), ці ў розных морфах той самай марфемы (ру[к]а-ру[ч]ка, сме[х]-смя[ш]ыць).
Чаргаванні зычных і галосных гукаў могуць быць пазіцыйныя і гістарычныя.
Пазіцыйныя чаргаванні зычных гукаў гэта:
- аглушэнне і азванчэнне: аглушэнне звонкага зычнага назіраецца ў пазіцыі перад глухім зычным: лышка (лыжка) і ў канцы слова: сат (сад); у сваю чаргу азванчэнне глухога зычнага выступае ў пазіцыі перад звонкім зычным: прозьба (просьба < прасіць);
- асіміляцыйнае змякчэнне – зычны гук вымаўляецца мякка ў пазіцыі перад наступным мяккім зычным: дзьверы (дзверы), зьвестка (звестка), сьлет (след), але не перад заднеязычнымі г’, к’, x’: згінуць (згінуць), скінуць (скінуць), сxіліцца (схіліцца);
- прыпадабненне да наступнага зычнага па месцы ці па спосабе ўтварэння: шыпячыя прыпадабняюцца да свісцячых: мыесься (мыешся), на даросцы (на дарожцы); свісцячыя – да шыпячых: шшытак (сшытак), бешчалавечны (бесчалавечны); у некаторых групах зычных назіраецца поўнае прыпадабненне, напр. дц, чц вымаўляюцца як цц: на клаццы (на кладцы), у рэццы (у рэчцы), а дч, тч як чч: выклаччык (выкладчык), лёччык (лётчык).
Пазіцыйныя чаргаванні галосных гукаў залежаць ад націску і суседства мяккіх зычных. Гэта:
- аканне: в[о]кны – [а]кно, стр[э]хі – стр[а]ха;
- яканне: у літаратурнай мове толькі ў першым пераднаціскным складзе ’о, ’э > ’а: в’[о]дры – в’[а]дро, л’[э]с – л’[а]сны – л’[э]с’н’іковы); таксама ў прыназоўніку без: б’[а]с сэрца (без сэрца) ды ў адмоўнай часціцы не: н’[а] в’эдайу (не ведаю).
Гістарычныя чаргаванні – як сама назва падказвае – узніклі ў працэсе гістарычнага развіцця мовы.
Найбольш вядомыя гістарычныя чаргаванні зычных гукаў гэта:
- [ро] – [ры], [ло] – [лы] – (кроў – крыві > крывічы ‘людзі адной крыві’ глотка – глытаць),
- губныя – губныя + [л’] (рабіць – раблю, корм – кармлю),
- зубныя – свісцячыя – шыпячыя (хада – хадзіць – хаджу, плата – плаціць – плачу; вязаць – вяжу, насіць – нашу),
- заднеязычныя – свісцячыя – шыпячыя (рака – у рацэ, нага – на назе, страха – на страсе), (рука – ручка, бераг – беражок, смех – смяшыць),
- [л] – [ў] у дзеясловах мужчынскага роду прошлага часу (пісала – пісаў, чытала – чытаў).
Найчасцейшыя гістарычныя чаргаванні галосных гукаў гэта:
- [э] – [о] (везці – воз),
- [у] – [о] – [ы] (сухі – сохнуць – высыхаць),
- [а] – [і] – [о] – нуль гука (бяру – збіраць – збор – сабраць),
- [о], [е] – нуль гука (радок – радка, дзень – дня).
- [уй] – [ав] (кую – каваць).
Ніна Баршчэўская