- Poniżej pytania dotyczące słów i wyrażeń, które w ostatnich tygodniach znacznie częściej pojawiają się w komunikatach prasowych, a co za tym idzie - również na antenach Polskiego Radia.
- Codzienne porady językowe znajdziesz na stronach Polskiego Radia - w portalu polskieradio.pl.
Poniżej kilka przykładów coraz popularniejszych słów i wyrażeń, których poprawne formy wyjaśnia tym razem doktor Agnieszka Jastrzębska z Sekcji Językowej Polskiego Radia. To wybrane pytania zgłoszone w ostatnich tygodniach do poradni językowej publicznego nadawcy.
Pijemy z gwintu czy z gwinta?
Dopełniacz słowa gwint przyjmuje postać gwintu. Jednak w tym przypadku chodzi o utarte powiedzenie, które ma swoją formę fleksyjną. Zazwyczaj mówimy, że pijemy z gwinta, czyli prosto z butelki. Trzeba pamiętać, że takie powiedzenie należy do języka potocznego.
Zrzutka dla Parasola czy Parasolu?
Parasol zapisany dużą literą to nazwa własna batalionu walczącego podczas powstania warszawskiego. Tę nazwę własną odmienimy tak samo jak wyraz pospolity parasol. Dopełniacz rzeczownika parasol (kogo? czego?) przyjmuje postać parasola. Parasolu to forma miejscownika.
Picie kiślu czy picie kisielu?
Właściwą formą dopełniacza jest kisielu, w liczbie mnogiej dopełniacz brzmi kisieli.
Jak należy mówić – ten gofr czy ten gofer i jak odmieniać ten wyraz w dopełniaczu i bierniku?
Poprawna wersja to gofr. Wyraz gofr przejęliśmy z języka francuskiego gaufre w postaci fonetycznej. Odmieniamy go w następujący sposób: D. gofra, B. gofra lub gofr.
Skomlił czy skomlał?
W języku polskim występują cztery warianty czasownika oznaczającego ‘żałosne piszczenie, skowyczenie’. Są to: skomleć, skomlić, skamlać i skamleć.
Prowadząca program radiowy czy programu radiowego?
W omawianym przykładzie potrzebujemy biernika. Nie mówimy przecież prowadząca (czego?) samochodu, tylko prowadząca samochód i tak samo powiemy prowadząca (co?) program radiowy.
Jaka jest różnica między zmożonym a zmorzonym?
Wyraz zmorzony zapisany przez [rz] oznacza 'osobę zmęczoną'. Został utworzony od czasownika zmorzyć, czyli 'zmęczyć'. Natomiast zmożony pochodzi od słowa zmóc, czyli 'pokonać' i oznacza 'pokonanego'.
>> WIĘCEJ PORAD JĘZYKOWYCH ZNAJDZIESZ TUTAJ <<
Sprawdź także:
Elfy czy elfowie?
Rzeczownik elf w liczbie mnogiej przyjmuje dwie formy – elfy i elfowie. Trzeba tylko pamiętać o tym, że oba wyrazy mają inny rodzaj gramatyczny. Powiemy te leśne elfy, ale ci leśni elfowie.
Która wersja jest właściwa jeść za dwóch czy jeść za dwoje?
Liczebniki dwoje i dwóch różnicują, o kim jest mowa – dwoje oznacza kobietę i mężczyznę, a dwóch informuje, że chodzi tylko o mężczyzn. W omawianych zwrotach mamy do czynienia z frazeologizmami, czyli utartymi formami. Dawniej w tym połączeniu trzeba było używać liczebnika dwóch, obecnie stosujemy zamiennie dwóch i dwoje: jeść / robić / pracować za dwóch / dwoje. Natomiast w innych utartych zwrotach musimy wybrać formę liczebnika zbiorowego dwoje, np. dzielić na dwoje, zgiąć się we dwoje.
Czy można używać słowa eksperctwo?
Wyraz ten został utworzony od słowa ekspert. Słowotwórczo jest poprawny, można zastanawiać się tylko, czy jest tak naprawdę potrzebny. Końcówka -ctwo pojawia się w rzeczownikach utworzonych od wyrazów, których temat kończy spółgłoska [t], [c], [ć], [cz] lub [k], np. wariat - wariactwo. Zalecam jednak nie nadużywać słowa eksperctwo. Nie odnotowują go słowniki, nie jest też powszechnie używane. Wszystko zależy oczywiście od kontekstu, ale mam wrażenie, że słowo eksperctwo niepotrzebnie zastępuje takie sformułowania jak poziom wiedzy / profesjonalizmu lub doświadczenie.
Lody zabajone czy zabaione?
Poprawne są trzy wersje: lody zabaione [zabajone], zabajone lub lody zabaglione [zabalione]. Wyrazy te zostały zapożyczone z języka włoskiego. Włosi nazywają tak deser z jajek ubijanych na parze z cukrem i winem, podawany na ciepło.
Dlaczego mówimy na koń, a nie na konia?
Pierwotnie biernik wszystkich rzeczowników rodzaju męskiego równy był mianownikowi. Pozostałością po tym zjawisku są utarte zwroty typu: wsiąść na koń, wyjść za mąż, na miły Bóg.
Zapomniałem prawa jazdy czy prawo jazdy?
W tym połączeniu występują dwa rzeczowniki, z których jeden – prawo jest określany przez drugi – jazdy. Oba wyrazy w takim połączeniu tworzą związek rządu. To znaczy, że pierwszy wyraz rządzi drugim wyrazem i wymaga od niego zawsze użycia drugiego przypadka, czyli dopełniacza – jazdy. Wyraz prawo w tym połączeniu odmieniamy swobodnie przez wszystkie przypadki. Czasownik zapomnieć rządzi się dopełniaczem (kogo? czego?), dlatego użyjemy formy: zapomniałem prawa jazdy.
Która wersja jest poprawna – wypogodzić się czy wypogadzać się?
Oba czasowniki są poprawne, różnią się tylko aspektami. Wypogodzić się ma aspekt dokonany, a wypogadzać się aspekt niedokonany.
Czy możemy kogoś nocować?
Tak, można tak powiedzieć, np. nocować podróżnych / gości. Czasownik nocować jest używany w dwóch znaczeniach – nocować u kogoś, czyli 'zostać u kogoś na noc' oraz nocować kogoś, czyli 'umożliwiać komuś spędzenie nocy u siebie'. Bardziej znany czasownik używany w tym znaczeniu to przenocować kogoś.
Agnieszka Jastrzębska / oprac. rk
