Maximilien de Robespierre został stracony 228 lat temu, 28 lipca 1794 roku. Na jego grobie znajduje się napis: "Przechodniu, nie płacz nad moją śmiercią. Gdybym żył, ty byłbyś martwy".

Przywódca Wielkiej Rewolucji Francuskiej

Maximilien de Robespierre, francuski adwokat, jeden z twórców Rewolucji Francuskiej, przywódca Klubu Jakobinów oraz członek Komitetu Ocalenia Publicznego, ze względu na swe umiłowanie cnoty nazywany był "Nieprzekupnym". W marzeniach o Francji, w której obowiązywałoby hasło "wolność, równość, braterstwo" nie cofał się przed niczym. Dla osiągnięcia celu nie liczył się ze środkami, mawiał: "terror bez cnoty jest zgubny, cnota bez terroru jest bezsilna".

Dla przeciwników tylko śmierć

Gdy w czerwcu 1793 roku Robespierre i jego zwolennicy przejęli faktyczną władzę w państwie, aby urzeczywistnić zamierzenia, posłali na śmierć tysiące obywateli przeciwnych rewolucji oraz tych, którzy inaczej wyobrażali sobie jej przebieg. Przywódca jakobinów usprawiedliwiał się wtedy słowami: "bez tej ceny żaden naród nie mógłby nigdy zrzucić jarzma tyranii".

Dyktatura jakobinów trwała we Francji od czerwca 1793 do lipca 1794 roku. Przez ten czas Komitet Ocalenia Publicznego, na którego czele stał triumwirat złożony z Robespierre’a, Saint-Justa i Couthona, przeprowadził szereg reform wewnętrznych. Uchwalono konstytucję zapewniającą republikański ustrój, powszechne prawo wyborcze, wolności obywatelskie, powszechną oświatę i opiekę społeczną. Przeprowadzono także do końca uwłaszczenie chłopów, likwidując tym samym panujące stosunki feudalne.

Całe ustawodawstwo funkcjonowało jednak tylko w teorii. Ideały jakobinów nie były wcielane w życie – ze względu na trwającą wojnę z I koalicją, a także z powodu wewnętrznej walki z opozycją, funkcjonowanie konstytucji zostało zawieszone. Wolności obywatelskie człowieka i prawa własności szanowane były jedynie w stosunku do zwolenników jakobinów.

Wrogów przybywało

We wrześniu 1793 roku uchwalono dodatkowo dekret o podejrzanych, wprowadzający zasadę, według której to oskarżony miał udowodnić swą niewinność, a winą miała być nie tylko własna działalność przeciw interesowi państwa, ale i związki rodzinne bądź przyjacielskie z winnymi. Francja tonęła w morzu krwi: przez rok trwania rządów jakobinów w więzieniach znalazło się ponad 100 tys. ludzi, z czego ok. 30-40 tys. zostało zgilotynowanych.

Robespierre nie poprzestał jednak na sterroryzowaniu narodu – postanowił rozprawić się z przeciwnikami we własnym obozie. Fałszywie oskarżył i doprowadził do zgładzenia Jacques’a Rene Heberta oraz Georges’a Dantona. Po ich straceniu rozłam w Komitecie Ocalenia Publicznego był nieuchronny, a Robespierre’owi przybywało już tylko wrogów.

O krok za daleko

Zbliżał się czas, kiedy to szczęście od Robespierre’a miało się odwrócić. 26 lipca 1794 "nieprzekupny" wygłosił mowę, w której informował wszystkich posłów zebranych w Konwencie o pojawieniu się nowych wrogów rewolucji, zdrajców i ludzi skorumpowanych. Zapowiedział kolejną czystkę, jednocześnie nie podając nazwisk oskarżonych, przez co zagrożonym utratą życia mógł się czuć każdy. Przeciwnicy Robespierre’a postanowili zewrzeć szyki. 27 lipca 1794 w Konwencie nie pozwolono już dokończyć przywódcy jakobinów wystąpienia - krzyczano "Krew Dantona cię dławi!", "Precz z tyranem!".

Robespierre’a aresztowano, a wraz z nim także innych przywódców jakobinów (Antoine'a Louisa Saint-Justa, Georges’a Couthona, Augustina Robespierre’a i Josepha Lebasa). Choć za sprawą interwencji prezydenta Paryża Jeana Baptiste Fleuriot’a, więźniów uwolniono, a ci schronili się do ratusza, następnego dnia na polecenie Konwentu wojsko ponownie aresztowało jakobinów.

Zrozpaczony Robespierre próbował bezskutecznie popełnić samobójstwo. Śmierć spotkała go z rąk ludu, przeciwko któremu on sam się wcześniej obrócił. 28 lipca 1794 roku na Placu Rewolucji w Paryżu Maximilien de Robespierre został ścięty na gilotynie.

mk

- Umieram niewinnie. Przebaczam mym wrogom. Pragnę, by moja krew przyniosła pożytek Francuzom i uśmierzyła gniew Boga – miał powiedzieć Ludwik XVI tuż przed wykonaniem wyroku.

Co by było gdyby...

Gdy we wrześniu 1791 roku była ogłaszana we Francji konstytucja, wierzono, że rewolucja została skonsolidowana i zakończona. Jednak szybko okazało się, że przyjęcie nowej konstytucji i porozumienia osiagnięte z królem, nie dają gwarancji na całkowitą transformację ustrojową.

- Na początku to była rewolta szlachecka przeciwko rządom królewskim. Dopiero później ta rewolucja nabrała cech bardziej plebejskich. Gdyby skończyła się na konstytucji, którą podpisał Ludwik XVI, to na pewno losy Francji potoczyłyby się inaczej – mówił prof. Janusz Tazbir w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Historia na opak", nadanej w 1996 roku .

Jedyna wina Ludwika XVI

Hrabia d’Allonville twierdził, że jedyną winą Ludwika XVI było to, że został królem. Wyniósł go wadliwy, anachroniczny system rządzenia, którego nie potrafił zreformować. Zmiażdżył żywioł wydarzeń, których znaczenia nie pojął i do których nie umiał znaleźć politycznego klucza. A przecież miał szansę wpłynąć na ich bieg.

Prof. Jan Baszkiewicz w biografii Ludwika XVI pisał: "Wolno współczuć losowi tego przeciętnego człowieka, dobrego ojca rodziny, władcy pozbawionego demonicznych wad i wybitnych zalet. Prawa sukcesji dynastycznej odebrały mu szansę powodzenia na miarę jego możliwości. Mógł być przecież bardzo dobrym kartografem, zegarmistrzem albo ślusarzem".

- Ten poczciwy i głupawy król po prostu trafił na fatalne czasy. W spokojnych, cichych czasach on by przeżył aż do końca swoich dni bez wielkiego wzburzenia – stwierdził prof. Tazbir.

Katastrofa nie była nieuchronna

Katastrofa Ludwika XVI nie była nieuchronna. Spowodowała ją uparta, ale nieudolna obrona wartości, których w czasie wielkiej społecznej transformacji nie można było ocalić.

- Baszkiewicz w zakończeniu swojej książki stawia bardzo ciekawą tezę - powiedział drugi gość audycji, historyk dr Janusz Osica - że Ludwik XVI podjął się rzeczy niewykonalnej, bo równocześnie walczył o zachowanie przywilejów szlacheckich, jak i o zachowanie monarchii. Powinien był wybrać jedno. Obu nie dało się jednocześnie uratować.

Ludwik XVI miał co najmniej cztery szanse, których wykorzystanie byłoby w stanie zmienić bieg społecznych przemian - nieuchronnych, ale mogących się dopełnić na różne sposoby.

Niewykorzystane szanse

Dwie pierwsze to projekty reform jego ministrów skarbu – Anne-Roberta Turgota i Jacques'a Neckera. Turgot symbolizuje łagodną likwidację absolutyzmu i przywilejów stanowych. Necker to symbol oświeconego absolutyzmu, stopniowo likwidującego stare przywileje, szukającego nowych stanów społecznej równowagi.

Jeszcze w 1789 roku istniała szansa na uratowanie tronu i życia Ludwika XVI. Należało jednak natychmiast i nieodwołalnie zrezygnować z obrony przywilejów i absolutyzmu.

- W Europie końca XVIII wieku widzę tylko jeden kraj, który umiał przeprowadzać reformy na pięć minut przed dwunastą – mówił prof. Janusz Tazbir. - Mianowicie Anglia, która w decydującym momencie potrafiła się zdobywać na kroki reformatorskie.

Ludwik XVI przesłuchiwany przez Konwent Narodowy fot. Wikimedia Commons.

Krwawa rewolucja

Jednak Ludwik XVI nie wykorzystał żadnej z powyższych okazji, a rewolucja nie zakończyła się po ogłoszeniu konstytucji w 1791 roku.

Zamiast tego Francja doświadczyła gilotyny, masakr, rewolucji pożerającej własne dzieci i wojny wypowiedzianej całej Europie. Na scenie politycznej po upadku monarchii pojawiły się takie postacie jak Maximilien Robbespiere, Georges Danton i w końcu Napoleon Bonaparte.

Posłuchaj, jak mogłyby się potoczyć się losy Francji i Europy, gdyby rewolucja francuska zakończyła się wcześniej – w 1791 roku. Dyskutują prof. Janusz Tazbir i dr Janusz Osica.

mjm

26 października 1759 urodził się Georges Danton, z wykształcenia prawnik, który odegrał kluczową rolę w pierwszej fazie Rewolucji Francuskiej. Georges Danton pozostanie na zawsze postacią kontrowersyjną w historiografii rewolucyjnej. Z jednej strony wybitny polityk i patriota, z drugiej demagog i skorumpowany człowiek.

Jakobin Pierre Levasseur – człowiek, który doskonale Dantona znał i go przeżył, napisał w swoich pamiętnikach: "Kochaliśmy wszyscy Dantona jako trybuna i polityka. Nie mogliśmy go szanować jako człowieka".

– To jest odpowiedź, która wyczerpuje również mój stosunek do tej postaci. Wielki talent polityczny, ogromne zdolności manewru i realistycznego spojrzenia na cele, a przy tym wiele ludzkich wad – mówił na antenie Polskiego Radia wybitny znawca Rewolucji Francuskiej prof. Jan Baszkiewicz.

Cnotliwy rewolucjonista

Danton odegrał kluczową rolę w pierwszej fazie Rewolucji Francuskiej. Zanim stał się sławny, brał udział w szturmie na Bastylię – znienawidzony symbol monarchii absolutnej. Uznanie wśród ludu Paryża i jakobinów zyskał sobie wystąpieniami w Zgromadzeniu Narodowym, w których potępiał niesprawiedliwość i korupcję.

Wiosną 1792 roku należał do grupy zwolenników wojny z Prusami, a po jej wybuchu wstąpił na sam szczyt władzy. Był głównym inspiratorem szturmu na pałac w Tuileries. Głosował za karą śmierci dla króla Ludwika XVI.

Przez trzy miesiące był faktycznym szefem rządu, sprawując funkcję ministra sprawiedliwości w Tymczasowej Radzie Wykonawczej. Później w Konwencie zajmował się głównie obroną narodową i polityką zagraniczną. Do legendy przeszły jego słowa wypowiedziane w przeddzień wybuchu I wojny koalicyjnej: "Do zwycięstwa potrzeba nam odwagi, odwagi i jeszcze raz odwagi".

Terror Robespierre’a

W 1793 roku Danton kierował Komitetem Ocalenia Publicznego. Wysunął wtedy propozycję wytyczenia naturalnych granic Francji, starał się rozbić koalicję przez zawieranie odrębnych traktatów pokojowych i prowadził tajne rokowania w Berlinie, Londynie i Turynie. Jako jeden z nielicznych jakobinów pragnął też porozumienia z żyrondystami. Nie doszło ono do skutku, a żyrondyści oskarżeni o przegraną wojnę z Prusami zginęli na gilotynie – z ich przywódcą Brissot de Warwille'em na czele.

Danton z inicjatora Trybunału Rewolucyjnego stał się zwolennikiem polityki pobłażliwości i zgody narodowej. Był przywódcą plebejskiego skrzydła klubu kordelierów.

Na zdjęciu: Sesja Zgromadzenia Narodowego na Sali do Gry w Piłkę fot. Wikimedia Commons/domena publiczna.

W konflikcie między radykalnymi góralami (jakobini i kordelierzy) i umiarkowanymi żyrondystami odegrał dość dwuznaczną rolę. Obok Maximiliena Robespierre'a i Jeana Marata był uważany za najważniejszego przywódcę radykałów, a z drugiej strony do końca dążył do porozumienia między zwaśnionymi stronami.

Po rozpętaniu terroru rewolucyjnego przez Robespierre’a – początkowo jego sprzymierzeńca, a potem zaciekłego wroga – rzucił z trybuny Konwentu głośne słowa, domagając się "oszczędnej gospodarki ludzką krwią".

Rewolucja pożera własne dzieci

Po konflikcie Robespierre’m, nazywanym "Nieprzekupnym", został oskarżony o spisek przeciw rządowi i zdradę stanu. Aresztowano go pod koniec marca 1794 roku wraz Camillem Desmoulinsem i generałem Westermannem. Postawiono go przed Trybunałem Rewolucyjnym i mimo znakomitej obrony ścięto na gilotynie.

Czarna karta Dantona

Dantonowi nie można odmówić talentów oratorskich i patriotycznej postawy, a jednocześnie nie sposób pominąć ciemnej strony jego życiorysu. Pod wpływem alkoholu okazywał się sprzedajnym i pozbawionym skrupułów politykiem. Brał pieniądze od wszystkich, zarówno wrogów wewnętrznych jak i zewnętrznych, uważając za naturalne bogacenie się na rewolucji.

mjm

Zamek Bastille wybudowano w Paryżu w latach 1370-1383 jako część systemu umocnień broniących miasta. Bastylia była odpowiednikiem polskiego barbakanu i broniła bramy św. Antoniego. Z upływem czasu Bastylia traciła znaczenie jako twierdza, ostatecznie stając się ciężkim więzieniem w XVII wieku.

Zwołanie Stanów Generalnych

Po ponad 200 latach król Ludwik XVI zwołał Stany Generalne – tradycyjnej reprezentacji trzech stanów. Ta decyzja spowodowała zasadnicze przyśpieszenie w życiu politycznym Francji. Kampania wokół wyborów i spisywanie skarg i postulatów do tronu zaktywizowały wielu młodych i starszych przedstawicieli mieszczaństwa Paryża.

Ludność Paryża z ogromnym napięciem obserwowała początek obrad - rozgrywkę między królem a Stanami Generalnymi. Rozbudzone podczas kampanii wyborczej oczekiwania na zmiany, a zarazem pogłoski, że król zbiera wojsko, pogłębiały ferment.

Szturm na Bastylię

Nadzieja na zmiany i trwoga przed ich uniemożliwieniem podgrzewały nastroje. W końcu czerwca utworzono nowe władze miasta i zaczęto organizować Gwardię Narodową.

14 lipca 1789 tłumy zgromadzone na ulicach ruszyły w poszukiwaniu broni na więzienie królewskie – Bastylię. Komendant twierdzy nakazał przyjęcie ich strzałami. Padli zabici i ranni. Ostatecznie nacierający wdarli się do środka, zabijając część obrońców. Następnego dnia król odwołał rozkaz zbierania się wojsk, a na ulicy dochodziło do samosądów.

Bastylię, w której przebywało w tym czasie raptem siedmiu więźniów, traktowano jako symbol absolutyzmu i parę miesięcy później zburzono. Te wydarzenia pokazywały, że lud, a nie tylko jego przedstawiciele, zaczął decydować o polityce. Rewolucja stała się rzeczywistością.

Do dzisiaj 14 lipca jest we Francji hucznie obchodzonym świętem narodowym. – 14 lipca świętujemy uniwersalne wartości, takie jak wolność, demokracja i prawa człowieka, w imię których walczyliśmy. To jest święto patriotyzmu francuskiego – mówił ambasador francuski w Polsce François Barry Delongchamps.

mjm