George Steiner twierdził, że "Europę tworzą kawiarnie, cafés. Rozciągają się od ulubionej kawiarni Pessoi w Lizbonie do cafés bandytów Izaaka Babla w Odessie. Rozciągają się od kawiarni kopenhaskich, które mijał Kierkegaard podczas swoich skupionych przechadzek, aż po obrzeża Palermo. Wystarczy naszkicować mapę kawiarni, żeby uzyskać zasadnicze wyznaczniki idei Europy".
Gdybyśmy mieli narysować mapę kawiarni-wyznaczników polskiej kultury, niewielki lokal przy Foksal 17 w Warszawie zająłby z pewnością na takim planie poczesne miejsce. Właśnie tu, w kawiarni Opasły Tom PIW-u dyskutowano we wtorek, 26 października, o kształcie Europy, o tym, co tworzy kulturę europejską.
Punktem wyjścia do dyskusji stał się esej dominikanina, o. Macieja Zięby, pt. "Nieznane, niepewne, niebezpieczne? Szkic o Europie". Książka podzielona jest na trzy części ("Christianitas", "Religia postępu", "Społeczeństwo otwarte"). Dla dyskusji ważne jest pojęcie społeczeństwa weritalnego (od łac. veritas – prawda), w którym całość życia indywidualnego i społecznego ułożona jest wedle uznanej powszechnie transcendentnej prawdy. Jest to naturalna cecha wszystkich społeczeństw, które w istnienie takiej prawdy wierzą. Dotyczy to nie tylko Masajów czy Azteków, ale także wyznawców Marksa czy bezkrytycznych quasi-religijnych wyznawców fizyki czy genetyki.
- Wszystkie społeczeństwa poza Europą były weritalne – wyjaśnia o. Zięba. - Chrześcijaństwo stara się to zmienić, wprowadzając wątek liberalny (cesarskie – cesarzowi, boskie – Bogu), ale też jest weritalne: buduje cywilizację wokół prawdy objawionej w Ewangelii. W opozycji rodzi się społeczeństwo oświeceniowe, ale ono również jest weritalne. Wierzy w religię postępu, którego źródłem jest nauka i wokół idei postępu budowane jest życie społeczne. W opozycji do społeczeństwa oświeceniowego rodzi się społeczeństwo otwarte, którego prawda transcendentna jest ukryta: "nie ma prawdy absolutnej" – to tylko zdanie ma status absolutny i wokół idei, że wszystko jest względne budujemy życie społeczne. Ale to nadal jest społeczeństwo weritalne. We współczesnej Europie te trzy chronologicznie przedstawione społeczeństwa nakładają się na siebie i Europę współtworzą
Autor pokazuje znaczenie wiary dla wolnego społeczeństwa w zmaganiach z tym, co "nieznane, niepewne i niebezpieczne". Wiele uwagi poświęcono odróżnieniu wiary wspierającej wolność i tolerancję, miłość bliźniego i dobro wspólne od religijnego fanatyzmu odnoszącego się z pogardą lub wręcz nienawiścią do "innych".
- Zięba wskazuje pewien imperatyw, którym powinniśmy się kierować. Jest to postawa personalistyczna – uznania człowieka w całej jego złożoności, mającego również prawo do transcendencji, za podmiot niezbywalny, który traktuje się z całą powagą, i który jest podstawą społeczeństwa – powiedział minister Aleksander Hall.
- Sądzę, że społeczeństwo otwarte to po prostu społeczeństwo demokratyczne – stwierdził premier Tadeusz Mazowiecki. - Prawda absolutna nie posługuje się w nim przymusem państwowym i nie domaga się oficjalnego uznania. Dla mnie kluczowym jest rozdział końcowy, niezwykle ważny, pokazujący głęboką perspektywę naszych dyskusji o krzyżu, o świeckości państwa.
- W Europie Zachodniej nie ma tego, co jest u nas, to znaczy – kwestionowania moralności i etyki drugiej strony dialogu. Świeccy mają inny system wartości, który nie jest gorszy. To system wyższych wartości, które są realizowane poza instytucjami. Przymus wiary, realizowany w formie represji, uważam za wielki dramat ludzkości, mający negatywny wpływ na naszą kulturę – powiedziała w dyskusji minister Barbara Labuda.
O. Maciej Zięba odrzekł:
- Na tym polega pojęcie "koalicji antropologicznej", ważne dla mojego wywodu. Nie: "prawdy chrześcijańskiej", pewnego monopolu. Moja książka jest propozycją rozmowy bardzo różnych ludzi wokół centralnej idei poszanowania godności człowieka.
Zachęcamy do wysłuchania całej wielowątkowej dyskusji o dialogu pomiędzy Christianitas, Oświeceniem i Społeczeństwem otwartym, o promieniowaniu idei europejskich na świat islamski i o sposobach widzenia historii Europy a zwłaszcza średniowiecza.
Spotkanie prowadził Jerzy Kisielewski.
(krzk)
