5 września 1812 roku pod Borodino Wielka Armia Napoleona starła się z rosyjską, dowodzoną przez gen. Michaiła Kutuzowa. Zwycięstwo otworzyło francuskiemu cesarzowi drogę do Moskwy, ale jednocześnie stało się przyczyną późniejszej klęski.

Wojna z Rosją

Napoleon przystąpił do wojny z Rosją dopiero w momencie, kiedy dowiedział się, że istnieje rosyjski plan uderzenia na Europę Zachodnią, m.in. na Księstwo Warszawskie. "Jestem tu, aby raz na zawsze skończyć z tym barbarzyńskim kolosem Północy. Szpada została już dobyta. Trzeba ich zapędzić jak najdalej w ich lody, aby przez najbliższe 25 lat nie byli w stanie mieszać się w sprawy cywilizowanej Europy" - tak Napoleon argumentował swój atak na Rosję.

24 czerwca 1812 roku cesarz przekroczył Niemen i rozpoczął marsz na wschód; od Moskwy dzieliło go około 1000 km. Napoleon chciał jak najszybciej, jeszcze na terytorium Litwy, stoczyć walną bitwę z Rosjanami. Plany pokrzyżował mu dowódca armii rosyjskiej, feldmarszałek Michaił Kutuzow. Uznał on, że najlepszym sposobem pokonania armii Napoleona będzie tzw. "zasada spalonej ziemi" - polegała ona na nieustannym odwrocie i skutecznym unikaniu rozstrzygnięć wojennych.

Podobną taktykę w walce z Francuzami stosowali również dowódcy innych państw - Austrii i Prus. Nie mieli oni jednak w Europie takiej możliwości odwrotu co Kutuzow w Rosji, który mógł się cofać nawet do Uralu.

Borodino

Do walnego starcia doszło na przedpolach Moskwy, pod Borodino. Rosjanie byli do bitwy dobrze przygotowani. Głównodowodzący gen. Kutuzow wybrał dobre miejsce, podjął szereg dobrych decyzji, ale w samej walce nie miał szans. Mimo dużych strat, sięgających 60 tysięcy ludzi, udało mu się wycofać i uniknąć rozbicia wojsk. W starciu z Wielką Armią Napoleona był to sukces.

- Napoleonowi zabrakło konsekwencji, by armię rosyjską zniszczyć - mówił prof. Paweł Wieczorkiewicz. - Zniszczenie armii rosyjskiej oznaczało koniec wojny. Pozostawienie niedobitków spowodowało, że uzupełnione rezerwami wojska zaczęły potem ścigać Francuzów podczas heroicznego, ale tragicznego odwrotu z Rosji.

Napoleon w Moskwie

14 września 1812, po prawie trzech miesiącach wyniszczającego marszu ku stolicy Rosji armia Bonapartego bez walki wkroczyła do Moskwy. Wkrótce po tym, w mieście wybuchły pożary; podpalacze działali z rozkazu moskiewskiego generała, gubernatora Fiodora Roztopczyna.

Mimo zajęcia Moskwy Napoleon zdawał sobie sprawę, że nie pokonał Rosji. Wielu historyków uważa, że to był olbrzymi błąd militarny cesarza. Spędził on ponad miesiąc w Moskwie, oczekując na reakcję cara Aleksandra I, na ofertę negocjacji pokojowych. Car znajdował się tymczasem w Sankt Petersburgu i nie miał zamiaru podejmować jakichkolwiek rozmów. To Rosjanie znaleźli się w lepszej sytuacji, ponieważ mimo dużych strat mieli lepsze szlaki zaopatrzeniowe.

Kiedy Bonaparte zorientował się, że jego plany nie mają szans na realizację, zadecydował o odwrocie. 19 października 1812 roku rozpoczął wycofywanie Wielkiej Armii trasą, którą wcześniej przeszła armia rosyjska - miejscowości były spalone i ogołocone z żywności. Tragiczne żniwo w czasie odwrotu zbierał mróz oraz wyniszczające choroby, które trapiły, nieprzygotowanych na tak surowe warunki klimatyczne, żołnierzy. Momentem zamykającym przegraną kampanię była zwycięska bitwa pod Berezyną. Francuzom udało się wymknąć Rosjanom.

Wyprawa Napoleona na Moskwę była początkiem końca jego dominacji w Europie. Z kampanii, która rozpoczęła się 24 czerwca 1812 roku, wróciło zaledwie 10 proc. żołnierzy Wielkiej Armii. Było to starcie o niesłychanej wadze, które na długo utrwaliło się w pamięci wielu pokoleń.

mk

1 marca 1815 roku Napoleon Bonaparte powrócił z wygnania na Elbie do Francji. 

Napoleon Bonaparte z 1200 żołnierzami wylądował na południu Francji. Po desancie wydał proklamację do armii: "Będąc na wygnaniu usłyszałem wasz głos i oto przybyłem pomimo przeszkód i niebezpieczeństw. Wasz generał, wyniesiony na tron z woli ludu i przez was ogłoszony cesarzem, znowu jest z wami. Przybywajcie pod jego rozkazy. Zedrzyjcie te przez naród wyklęte barwy, które od 25 lat łączyły wrogów Francji. Przypnijcie kolorową kokardę, wszak nosiliście ją w dniach wiekopomnej chwały".

Drogę do Paryża zagrodził Napoleonowi bohater wojny moskiewskiej i wierny sługa króla Ludwika XVIII - marszałek Michel Ney. Po nocnych rozmyślaniach i przy ogromnym entuzjazmie żołnierzy miał powiedzieć: "sprawa Burbonów stracona na zawsze" i natychmiast oddał się pod rozkazy Napoleona.

Ciekawą pamiątką panujących w tym czasie we Francji nastrojów są zachowane nagłówki prasowe, które brzmiały kolejno tak: "Potwór korsykański wylądował w zatoce Juan"; "Ludożerca idzie na Grenoble"; "Jego cesarska mość jest oczekiwany jutro w swym wiernym Paryżu".

Kiedy 20 marca 1815 Napoleon wkroczył do Paryża, przez 20 dni witano go jako zbawcę Francji. Jednak entuzjazm dla powracającego zbawcy okazał się słomianym zapałem. Rojaliści wygrywali, wykorzystywali niechęć mas do poboru i podatków oraz straszyli obcą inwazją. Zwolennikom cesarza z trudem udało się zebrać 130 tys. żołnierzy.

Waterloo - koniec Napoleona

18 czerwca 1815 pod Waterloo, niedaleko Brukseli, naprzeciw Francuzom stanęły wojska koalicji antynapoleońskiej (pruskie pod dowództwem feldmarszałka Gebharda von Blüchera i angielskie pod dowództwem księcia Arthura Wellingtona).

Prof. Jan Baszkiewicz w swojej historii Francji tak opisywał to, co nastąpiło później: "Atak na Wellingtona pod Waterloo był przeprowadzony fatalnie. W dodatku Blücherowi udało się zmylić Francuzów i dotrzeć na pole bitwy. Pod Waterloo zakończyła się ostatecznie kariera Napoleona".

Bitwa trwała od godzin przedpołudniowych do późnego wieczora. Siły militarne były wyrównane. Po stronie Cesarstwa Francuskiego walczyło 49 tysięcy piechoty i ponad 15 tysięcy kawalerii. Po stronie koalicji  antynapoleońskiej (Wielka Brytania, Królestwo Prus, Królestwo Zjednoczonych Niderlandów, Królestwo Hanoweru, Nassau i Królestwo Brunszwiku) – 50 tysięcy piechoty, ponad 12 tysięcy kawalerii.

Po całym dniu morderczych walk, kiedy zwycięstwo Francuzów było bliskie,  feldmarszałkowi Blücherowi udało się w decydującym momencie bitwy wesprzeć potężnymi siłami pruskimi Wellingtona. To przesądziło o ostatecznej klęsce Napoleona.
Po każdej stronie straty były tak samo wysokie – ponad 20 tysięcy zabitych i rannych.

– Wielka batalia pod Waterloo była ostatnią fazą napoleońskiego imperium. Napoleon swą ostatnią szansę przegrał jednak znacznie wcześniej, w bitwie narodów pod Lipskiem. Wtedy to wszystkie podbite narody wystąpiły przeciw cesarzowi – mówił historyk prof. Paweł Wieczorkiewicz.

Po klęsce pod Waterloo Napoleon bezskutecznie próbował wyjechać do Stanów Zjednoczonych. Znalazł się wreszcie na pokładzie fregaty HMS "Bellerophon", która zawiozła go do Anglii. Tam jednak został aresztowany i wywieziony na wyspę Św. Heleny, gdzie przebywał do śmierci (5 maja 1821).

Kongres Wiedeński

O wiele mniej korzystny niż pierwszy okazał się dla Francji II pokój paryski podpisany po ostatecznej klęsce Napoleona. Francja straciła niektóre tereny, musiała zapłacić olbrzymią kontrybucję i zgodzić się na okupację swych głównych twierdz.

We wrześniu 1815 roku rozpoczął obrady Kongres Wiedeński, który miał uporządkować skomplikowane problemy dynastyczne, ustrojowe i graniczne w ponapoleońskiej Europie. Jego organizatorzy mieli nadzieję, że podjęte w Wiedniu decyzję stworzą podstawy trwałego pokoju na kontynencie.

– Za zasłoną pięknych deklaracji o sprawiedliwości i pokoju toczyła się jednak bezwzględna gra dyplomatyczna, w której stawką był układ sił w Europie – mówił na antenie Polskiego Radia historyk prof. Jarosław Czubaty.

Kongres był wydarzeniem nie tylko politycznym, ale także towarzyskim i kulturalnym. Do stolicy Austrii przybyli władcy z całej Europy bądź ich reprezentanci. W Wiedniu w tym czasie przebywało około 100 tys. cudzoziemców. Obrady toczyły się w atmosferze świątecznego festynu. Wśród nieustannych balów, zabaw i przedstawień teatralnych. "Kongres nie posuwa się, kongres tańczy" – głosił popularny bon mot.

Co by było gdyby...

Jak wyglądałaby Europa, gdyby to Napoleon odniósł zwycięstwo? To pytanie zadał swoim gościom dr Januszowi Osicy i prof. Pawłowi Wieczorkiewiczowi w audycji o tytule "Cała Europa napoleońska" redaktor Andrzej Sowa.

– Zwycięstwo pod Waterloo, a nawet pod Lipskiem byłoby zbyt późne, ale już zwycięstwo w Rosji zmieniłoby bieg historii – powiedział prof. Paweł Wieczorkiewicz.

Czy zwycięstwo Napoleona było możliwe? Czy możliwe byłoby powstanie wielkiego państwa polskiego i zjednoczonej Europy?

Posłuchaj dyskusji historyków o przyczynach klęski Napoleona i możliwych scenariuszach w razie innego przebiegu wydarzeń w XIX wiecznej Europie.

mjm

9 marca 1796 roku Napoleon Bonaparte, przyszły cesarz Francji, poślubił Józefinę de Beauharnais. Świecka ceremonia zaślubin była skromna, przyjęcie weselne także. Pan młody zamiast w podróż poślubną, musiał się udać do swoich wojsk.

Ślub polityczny

Dopiero 8 lat później, w 1804 Napoleon i Józefina wzięli ślub kościelny.

Ceremonia kościelna była potrzebna Napoleonowi do koronacji na Cesarza Francuzów. Podczas uroczystości koronacyjnej Napoleon odebrał z rąk papieża koronę i sam założył ją sobie na głowę, po czym sam koronował Józefinę.

Napoleon koronuje Józefinę, obraz Jaquesa Louisa Davida, źr. Wikimedia Commons/dp

Kobieta po przejściach, mężczyzna z przeszłością

Napoleon i Józefina poznali się w 1795 roku. Ona miała 33 lata, on - 27. Dla obojga nie było to pierwsze uczucie: on był zaręczony, ona była rozwódką.

- Po ukończeniu pięcioletniej szkoły klasztornej przybyła z ojcem do Paryża. Tu, mając lat 16, poślubiła Alexandra de Beauharnais. Szczęścia w małżeństwie nie znalazła – słyszymy w audycji Zofii Rakowieckiej z cyklu "Sławne romanse". - W trzy lata po ślubie mąż zażądał rozwodu. Wymówił jej dom i wysłał do klasztoru na okres procesu rozwodowego. Józefina miała już wówczas dwoje dzieci: Eugeniusza i Hortensję.

Miłość nieidealna

Związek Napoleona i Józefiny był burzliwy. Małżonkowie byli o siebie chorobliwie zazdrośni. Niebezpodstawnie zresztą. Józefina wiodła hulaszczy tryb życia w swojej posiadłości - zamku Malmaison. Napoleon w trakcie kampanii podbijał nie tylko kolejne ziemie, ale i serca dam. Jedną z nich była polska hrabina Maria Walewska, z którą Cesarz Francuzów miał syna Aleksandra.

Dyplomatyczne rozstanie

Szczęście po koronacji nie trwało długo. Nad Francją zawisły czarne chmury: montowała się III koalicja antynapoleońska, kraj czekały kolejne wojny.

- Napoleon pragnął umocnić dynastię przez małżeństwo z córką panującego domu, tym bardziej, że Józefina nie dała mu potomstwa - wyjaśniała Zofia Rakowiecka w audycji z 1973 roku. - Tak doszło do rozwodu. Mimo, że Napoleon zachował do niej do końca wiele ciepłych uczuć.

Para cesarska wzięła rozwód 15 grudnia 1809. Napoleon wziął za żonę córkę cesarza austriackiego - Marię Ludwikę. Chciał sobie w ten sposób zapewnić sojusz z pokonanym monarchą.

Józefina zmarła w 1814 roku. Napoleona informacja o śmierci byłej żony zastała na wygnaniu na Elbie.

O burzliwym związku Napoleona i Józefiny posłuchaj w  audycji Zofii Rakowieckiej "Sławne romanse".

220 lat temu, 21 marca 1804, wszedł w życie Kodeks Napoleona. Była to rewolucja w myśli prawniczej XIX-wiecznej Europy, która w dużym stopniu wpłynęła na kształt prawa współczesnego.

Wolność, równość, braterstwo

Pomysł nowej kodyfikacji prawa cywilnego pojawił się już w pierwszych latach Rewolucji Francuskiej. Odrzucono wszystkie rozwiązania prawne doby absolutystycznej. Porzucono zasady prawa feudalnego, prawa rzymskiego i zwyczajowego prawa francuskiego. Nowe miały być sformułowane w zgodzie z hasłami o wolności i równości jednostek. Wyobrażano sobie kodeks jako zwarty podręcznik praktycznej moralności. Utopijny projekt nie dał się zrealizować, trzy kolejne projekty kodeksu odrzucono.

Kodeks Cywilny Francuzów

Dopiero 21 marca 1804 projekt, opracowany przez komisję powołaną przez Napoleona, stał się prawem obowiązującym jako Kodeks Cywilny Francuzów. Trzy lata później nazwę zmieniono na Kodeks Napoleona. - W ponad dwóch tysiącach artykułów, traktujących o osobach, majątkach i własności, zawarto całość przepisów z dziedziny prawa cywilnego – mówił na antenie PR prof. Stanisław Rusecki.

Liberalny kodeks zakładał minimalną ingerencję państwa w stosunki cywilno-prawne i regulowanie spraw z punktu widzenia możliwie nieskrępowanych interesów jednostki. Wszystko z zachowaniem naczelnej zasady prawa cywilnego – świętej i nienaruszalnej własności prywatnej. Kodeks Napoleona wykształcił m.in. podstawę odpowiedzialności cywilnej za popełnione czyny, na które powołuje się m.in. obecnie obowiązujący w Polsce Kodeks cywilny. 

Wprowadzono formalną równość wobec prawa, bez względu na pochodzenie społeczne i przynależność klasową, choć nie respektowano jej z punktu podziału na płeć. Jedną z myśli przewodnich Kodeksu Napoleona było utrzymanie starych, paternalistycznych stosunków w rodzinie.

Księstwo Warszawskie

Napoleon wyznawał pogląd, że prawo cywilne jest czynnikiem najbardziej integrującym poszczególne narody. Dlatego w każdym państwie, wchodzącym w skład Cesarstwa Francuskiego wprowadzono Kodeks Napoleona.

W Księstwie Warszawskim wzbudził on wiele wątpliwości i zastrzeżeń. Polacy obawiali się laickich założeń kodeksu, przede wszystkim o przekształceniu małżeństwa w umowę prywatno-prawną, co było nie do przyjęcia dla katolickiej społeczności księstwa. Poza tym kodeks dał chłopom wolność osobistą, ale nie rozstrzygał prawa własności ziemi, którą uprawiali.

Księstwo Warszawskie przetrwało niespełna dziesięć lat, ale prawne dziedzictwo Napoleona było obecne na ziemiach polskich - z pewnymi zmianami - aż do zakończenia II wojny światowej.

Fundament prawa cywilnego

Kodeks Cywilny Napoleona wywarł ogromny wpływ na myśl prawniczą zarówno XIX, jak i XX stulecia. Na jego rozwiązaniach wzorowały się prawo belgijskie, niemieckie, polskie, portugalskie, czy rumuńskie. Wywarł też wpływ na wiele krajów Ameryki Łacińskiej, niektóre stany USA i kanadyjski Quebec. Co więcej jego elementy można odnaleźć na terenie wszystkich byłych kolonii francuskich w Afryce i Azji.

Prawnicy zwracają również uwagę na styl, w jakim spisany został Kodeks Napoleona. Podkreśla się jego godną naśladowania prostotę i precyzyjność.

Była to tylko jedna z wielu kodyfikacji, wydanych we Francji epoki cesarstwa. W czasach Napoleona powstał także kodeks postępowania cywilnego, kodeks handlowy, kodeks postępowania karnego i kodeks karny francuski. - Powstał wzór, który naśladowały właściwie wszystkie państwa burżuazyjne w XIX i XX wieku – mówił historyk prawa.

Posłuchaj audycji o rewolucji w myśli prawniczej XIX-wiecznej Europy.

mjm/th