Noc świętojańska, kiedyś Kupała, teraz – Wianki. Od wieków świętujemy letnie przesilenie, choć pod różnymi nazwami.
Kupała, czyli jak to było przed chrześcijaństwem
Kiedy do Polski wkroczyła religia chrześcijańska, tradycję Kupały próbowano zwalczyć. Po wielu, wielu latach tradycyjne obrzędy, towarzyszące Słowianom od wieków, nieco zmieniono i dostosowano do nowej religii. Obchody letniego przesilenia skojarzono z obchodzącym swoje święto w podobnym czasie świętym Janem Chrzcicielem. W ten sposób Noc Kupały stała się Nocą Świętojańską. Dziś z kolei Noc świętojańska zmienia się w Wianki. Przetrwały ogniska i wicie wianków, ale obrzędy ustępują miejsca dobrej zabawie przy muzyce. Są wśród nas ludzie, którzy nie zapomnieli o starych, jeszcze przedchrześcijańskich tradycjach. Starają się, już nieco inaczej, ale z szacunkiem do dawnych podań, praktykować je dzisiaj. Jak wyglądają obrzędy przesilenia letniego wśród wyznawców rodzimej wiary? O tym opowie nam Szymon Bronimir Gilis – żerca, czyli kapłan Związku Wyznaniowego Rodzimowierców Polskich.
Szymon Bronimir Gilis, żerca – słowiański kapłan – opowiedział o zwyczajach zaklęciach przesilenia letniego. Jak sam mówi:
- Żerca to kapłan danych wierzeń, strażnik zwyczaju oraz tych wszystkich wierzeń. Nazwa pochodzi od „żyru”, czyli człowieka, który podaje jedzenie, ofiarę dla bogów.
A w noc Kupały właśnie żerca wyznacza rytm obrzędu, łącząc sacrum z codziennością.
Rytualna kąpiel i ożenek ognia z wodą
Kulminacją święta jest oczyszczająca kąpiel w chłodnym jeziorze, która – prawdopodobnie – dała nazwę całemu obrzędowi - Kupały. Jak tłumaczy Gilis:
- Na Noc Kupały wszyscy wskakują do cudownego, chłodnego jeziora. To rytualne oczyszczenie w wodzie, po dniu skwaru i emocji, pozwala pozbyć się złych uroków.
Chwilę później ogień i woda łączą się w symbolicznym ślubie żywiołów:
W tym dniu jest też żenienie ognia z wodą – moment podniosły. To też jest pewnego rodzaju odtworzenie mitu słowiańskiego, bo w tym dniu dochodzi do ożenku pomiędzy Jaryłą a Marzanną. To są całkowite przeciwieństwa, nie tylko i wyłącznie dlatego, że to jest kobieta i mężczyzna…
Miłość słowiańska – Marzanna i Jaryło a Noc Kupały
W centrum tej niezwykłej nocy stoi miłosna opowieść Marzanny i Jaryły. Szymon Gilis przypomina mit:
Marzanna zakochała się w Jaryle, ale jej ojciec – Perun – nie pozwolił im być razemi strącił Jaryłę do podziemi, krainy Welesa. Marzannę zasmuciło to bardzo. Z rozpaczy zaczęła krążyć po świecie w poszukiwaniu ukochanego, a tam, gdzie stanęła wszystko umierało. W końcu, zrezygnowana, rzuciła się do rzeki, by zniknąć w zaświatach. Bo na ziemi bez Jaryły żyć już nie chciała.
Ale w tym samym czasie z ziemi wyskoczył Jaryło. Wydarł się z zaświatów, bo dowiedział się, że gdzieś na ziemi jest Marzanna. Z uśmiechem, wielką radością szukał jej po całym świecie. A tam, gdzie Jaryło stopą – tam żyto kopą. Stała się wiosna. I tak, gdy Jaryło szukał Marzanny po całej ziemi, gdzie tylko stąpał,chodził tam zieleń pączkowała, rodziło się życie.
Kulminacją tej pogoni za ukochaną jest właśnie Noc Kupały. Bo Marzanna też dowiedziała się, że Jaryło jest na ziemi. Uciekła z zaświatów i połączyła się w miłosnym uścisku ze swoim ukochanym.
W tej opowieści rodzi się nadzieja – bogini Śmierć i bóg Wiosny splatają swoje losy, natura rozkwita. I tak Noc Kupały to nie tylko obrzęd, lecz żywa tradycja, w której – jak podpowiada nasz rozmówca – każdy może uczestniczyć: od dawien dawna aż po dziś...
zdj. ilustracyjne
Letnie przesilenie w różnych częściach Europy
Midsommar to radosne święto, które obchodzą Szwedzi w czasie letniego przesilenia. Jeszcze przed przyjęciem chrześcijaństwa, ludzie wierzyli, że właśnie wtedy przyoda ma wielką moc. Do dziś Szwedom towarzyszą rytuały, które przypominają o sile natury.
Najwazniejszy jest Majstång, czyli Drzewko majowe, które i my, zwłaszcza w zachodnio-południowej Polsce, stawiamy. Tyle że w Szwecji jest to nieco niższa konstrukcja, przypominająca krzyż cały przybrany w zielone gałązki brzozy, mech, kwiaty i koloroww wstążki. Kiedy tylko „umajone drzewko” stanie na placu, wszyscy gromadzą się wokół niego, śpiewają i tańczą w kole. Co tańczą? taniec „Małe żabki”! Dzieci i dorośli naśladują żabki, skacząc w rytm piosenki. Dlaczego? Cóż, etnografowie powiedzą pewnie, że po to, by skokami pobudzić ziemię do wydania jak najlepszych plonów. Ale myślę, że chodzi też po prostu o dobrą zabawę.
Kolejnym ważnym rytuałem – specjalnie dla dziewcząt – było wróżenie dla siebie męża. Dziewczyny zbierały na łące 7 różnych kwiatów – polne maki, koniczyny, chabry, rumianki… Przed snem układały je pod poduszką. Dzięki temu miał im się przyśnić wybranek serca!
Oczywiście w Szwecji nie brakuje wielkich ognisk palonych na polach i nad wodą. Te ogniska mają odstraszać złe moce, a ich historia sięga już czasów, gdy tereny Szwecji zamieszkiwali Wikingowie!
Śpiewanie pieśni (między innymi wielogłosowych, zwanych sutartines) i taniec wokół ogniska to ważny zwyczaj podczas obchodów letniego przesilenia na Litwie. Tam świętuje się je pod nazwą Rasos. Najważniejszą częścią Rasos jest rozpalanie wielkich ognisk. Dawniej ludzie zbierali się wokół ognia, śpiewali i tańczyli, a potem skakali przez płomienie, by zyskać zdrowie i szczęście. I dziś niewiele się zmieniło! Litwini, podobnie jak my, też wiją wianki z ziół i rzucają je na wodę. Gdy wianek utrzymywał się na wodzie – był to dobry znak. Gdy tonął – dziewczyna wiedziała, że na męża będzie musiała jeszcze poczekać.
W Albanii letnie przesilenie nazywa się Shëngjini i jest ważnym świętem własnie dla pasterzy. To nawet inna nazwa przesilenia – mówi się o nim: święto Gór lub święto Pasterzy!
W czasie Shëngjini strzyże się owce. Dawniej ich wełna była składana w ofierze – część wrzucano do ognia albo wody, by podziękować naturze i prosić o więcej mleka i wełny na przyszłość.
Na wzgórzach do dziś tworzy się kopce z siana i słomy po czym wszystko się podpala. Popiół z takiego ogniska Albańczycy rozsypują po polach, by zapewnić sobie dobre plony. W Albanii, podobnie jak w Polsce czy na Litwie, młodzi ludzie też lubią skakać nad ogniskiem. Zyskują tym siłę, zdrowie… i podziw znajomych.
Ania Lan i Monika Gigier
Wietnam w pigułce, czyli Festiwal Kultury Wietnamskiej na placu Zamkowym w Warszawie
Wraz z latem dobre zaczął się czas festiwali. A w audycji mieliśmy propozycję dla tych, którzy dziś są w Warszawie: Zabierzcie swoją rodzinę i znajomych do Wietnamu! Żeby to zrobić, nie trzeba było lecieć samolotem, ani płynąć statkiem. Wystarczyło iść na plac Zamkowy na warszawskiej starówce! W niedzielę Festiwal Kultury Wietnamskiej! Na Starówce czekały nas barwne tradycje tego azjatyckiego kraju – na przykład taniec smoka i aleja lampionów. Nie zabrakło też pysznego wietnamskiego street foodu oraz zabaw dla dużych i małych, a także koncertów.
My w audycji rozmawialiśmy z Anią Lan, która występowała na Festiwalu. Ania jest pół krwi Wietnamką, ale urodziła się już w Polsce. A Źródełku opowiedziała nam nieco o swojej historii, wspomnieniach z kraju ojca. Poznaliśmy tez kilka ciekawostek o wietnamskim alfabecie.
Źródełko w nowej odsłonie – porozmawiajmy!
Źródełko prowadzimy w 100% na żywo. Bardzo nam zależy na tym, żebyście i Wy – Słuchacze – współtworzyli z nami tę audycję. Dlatego czekamy na wasze telefony (+48 22 645 20 55) i maile (dzieci@polskieradio.pl)! Podzielcie się z nami swoimi przemyśleniami w danym temacie, zadawajcie pytania!
***
Tytuł audycji: Źródełko
Prowadziła: Monika Gigier
Data emisji: 22.06.2025
Godzina emisji: 11.00
