Georges Clemenceau odegrał ogromną rolę w dziejach nie tylko Francji, ale całej Europy. To on, wraz z prezydentem Stanów Zjednoczonych Thomasem Woodrowem Wilsonem, brytyjskim premierem Davidem Lloyd George'm i premierem Włoch Vittorio Orlando, był sygnatariuszem traktatu wersalskiego, głównego układu pokojowego kończącego I wojnę światową.

Konferencja w Paryżu, rok 1919. Od lewej: premier Francji George Clemenceau, brytyjski premier David Lloyd George i premier Włoch Vittorio Emanuele Orlando. Wikimedia Commons/dp

Sylwetka

"Umysł giętki i zróżnicowany, charakter żywy i szorstki. Jest niezrównany pod względem talentu i energii, niezmienny w zasadach. Ukazuje w ich zastosowaniu zdumiewającą zręczność. Urodzony liberał, lecz z charakteru i umysłu jest człowiekiem autorytatywnym. Rewolucjonista popisujący się demagogią. Ludzki, szlachetny, wrażliwy, a jednocześnie bezlitosny i srogi. Straszny i zachwycający" – tak opisywał Georgesa Clemenceau poeta i powieściopisarz francuski, Anatole France.

 – Obalał gabinety, zasłynął jako mówca – mówił autor audycji, charakteryzując postać francuskiego polityka. – Wszyscy się z nim liczyli, chociaż nigdy, ze względu na swój wybujały indywidualizm, nie był ściśle związany z jakąkolwiek partią.

Nz: Francuski premier George Clemenceau, 26.11.1917. Wikimedia Commons/dp. Źr.: Biblioteka Kongresu Stanów Zjednoczonych

Początki kariery politycznej

Georges Clemenceau zaczął swą karierę w roku 1870, tuż po obaleniu Napoleona III i proklamowaniu III Republiki. W wieku 29 lat został merem paryskiej dzielnicy Montmartre.

Urodził się 28 września 1841 w Mouilleron-en-Pareds. Był, podobnie, jak jego dziadek i ojciec – z wykształcenia lekarzem. – Udzielał się politycznie już na studiach – powiedział dr Jan Zamojski. – Był z ojcem w Anglii,  4 lata przebywał w Stanach Zjednoczonych.

W czasie tych podróży Clemenceau nawiązał wiele kontaktów, znakomicie władał językiem angielskim. Świetnie opanował sztukę przemawiania. – Jego przemówienia były bardzo bezpośrednie, bardzo precyzyjne – dodał dr Zamojski.

Radykalny republikanin

Zaciekły wróg monarchii, radykał, ateista, entuzjasta Wielkiej Rewolucji Francuskiej. – Dwa elementy były najważniejsze przez całe jego życie - antyklerykalizm i bardzo silny republikanizm – komentował drugi gość audycji prof. Jerzy Eisler.

Opinia prof. Jerzego Eislera może dziwić, bo Georges Clemenceau przez lata z troską myślał o losie ludzi biednych, pokrzywdzonych przez los, był wrogiem socjalistów.

W 1906 roku został po raz pierwszy w swej karierze ministrem. Stanął na czele resortu spraw wewnętrznych. - Był w tym rządzie postacią wybitną – powiedział dr Jan Zamojski. – Działał w absolutnej sprzeczności w stosunku do tego, co wcześniej głosił. Po tym, jak został ministrem, bezwzględną ręka zaczął tłumić strajki.

Premier

Kilka miesięcy później stanął na czele rządu. Funkcję premiera pełnił do 24 lipca 1909. Clemenceau był zwolennikiem Wielkiej Brytanii i zaciętym wrogiem Niemiec. Za cel swego życia uznał odzyskanie Alzacji i Lotaryngii, terenów które Francja utraciła po 1870 roku. – Na oku miała go ambasada rosyjska – słyszymy w komentarzu. – Był zresztą  na oku kilku wywiadów.
Gdy wybuchła I wojny światowej wzywał swych rodaków: "A teraz do broni! Wszyscy! Trzeba zwyciężyć!"

14 października 1917 Georges Clemenceau został ponownie premierem. Dlaczego Francuzi dokonali takiego wyboru? – Potrzebny był człowiek silny – stwierdził prof. Jerzy Eisler. – "Tygrys" słynął z żelaznej ręki. Wiadomo było, że będzie prowadził tę wojnę aż do zwycięstwa. Miał już wtedy 76 lat. Z niesłychanym dynamizmem przystąpił do dzieła.

Konferencja w Wersalu, 10.11.1918. Z prawej, w środku premier Georges Clemenceau. Wikimedia Commons/cc

– On nie był tylko parlamentarzystą – stwierdził dr Jan Zamojski. – To był niesłychanie odważny człowiek. Bano się trzech rzeczy u Clemenceau: jego pistoletu, jego szpady i jego języka. On nie bał się iść na pierwszą linię frontu, do okopów, które były pod ostrzałem. To był człowiek wielkiej odwagi osobistej, męskiej odwagi – dodał historyk.

Wróg Niemiec

Zdaniem prof. Jerzego Eislera premier Georges Clemenceau wywarł ogromny wpływ na kształt Europy po I wojnie światowej. Jednak ustalenia, jakie ostatecznie zapadły w Wersalu były de facto zwycięstwem brytyjskiego premiera Dawida Lloyd George’a. Wizja powojennej Europy, jaką reprezentował Clemenceau nie została w pełni zrealizowana. Nie udało się zwłaszcza francuskiemu przywódcy przeforsować wszystkich zapisów dotyczących niepodległej Polski. Na przykład chciał, by Gdańsk włączyć w granice naszego kraju. Tak się nie stało.

Przyjaciel Polski

– Zawsze opowiadał się za niepodległością Polski – powiedział prof. Eisler. – W czasie wojny był inicjatorem deklaracji aliantów o ustanowieniu zjednoczonego i niepodległego państwa polskiego. Jako jedyny opowiadał się za historycznymi granicami, łącznie z Gdańskiem, Wielkopolską i Śląskiem.

Jak zakończyła się kariera Georgesa Clemenceau? – W samotności – mówił prof. Eisler. – Przegrał wybory prezydenckie w styczniu 1920 roku.

"Francja będzie taka, na jaką zasłużą Francuzi" – powiedział. Były to ostatnie słowa, jakie skierował do swoich rodaków.

Georges Clemenceau zmarł 24 listopada 1929 roku.

bs

18 grudnia 1916 roku zakończyła się bitwa pod Verdun. Stała się symbolem wielkiego bohaterstwa i poświęcenia, ale też absurdu wojny.

Przygotowania do walk

Niemcy po sukcesach na froncie wschodnim potrzebowali zwycięstwa z Francją, by następnie zaatakować pozbawioną sojusznika Wielką Brytanię. Szef Sztabu Generalnego niemieckiej armii, gen. Erich von Falkenhayn zdecydował, że najlepszym celem będzie "serce Francji", czyli Verdun. Zakładano, że francuscy żołnierze zrobią wszystko, by obronić Verdun. Generał von Falkenhayn nie mylił się. Z tym jednak wyjątkiem, że to nie jego wojsko miało odnieść zwycięstwo.

Verdun było położone w punkcie na tyle wysuniętym, że można było je zaatakować jednocześnie od wschodu i północy. Przez miasto przepływa rzeka Moza, co utrudniało obronę podzielonego na dwie części miasta.

– Dowódcą twierdzy Verdun, całego kompleksu fortyfikacji i umocnień był gen. Philippe Pétain – mówił prof. Jerzy Eisler w aud. Agnieszki Steckiej w 2000 roku. – Dowódca, który w odróżnieniu od większości opowiadających się za atakiem, był przede wszystkim zwolennikiem koncepcji defensywnych. Obrona Verdun była życiowym zadaniem gen. Pétaina.

Jak się później okazało, gen. Philippe Pétain ze swojego zadania wywiązał się znakomicie.

"Verdeński młyn"

Pierwsze stracie wojsk niemieckich z francuskimi miało miejsce 21 lutego 1916 o godzinie 7:00. Mimo że w pierwszych dniach walk Francuzi ponieśli duże straty, Niemcy nie potrafili swej przewagi odpowiednio wykorzystać. Na początku marca ciężko ranny Charles de Gaulle, późniejszy prezydent Francji, dostał się do niemieckiej niewoli.

Podczas walk narastał konflikt między dwoma francuskimi generałami: Philippem Pétainem a Josephem Joffrem. Ten drugi domagał się zdecydowanej walki, a nie preferowanego przez Pétaina zachowawczego systemu "kieratu". Na czym miał polegać ów "kierat"?

– Przyjęto zasadę, że francuska dywizja, która straci połowę stanu osobowego, musi być wycofana na odpoczynek w celu uzupełnienia stanów – tłumaczył metodę walki opracowaną przez gen. Pétaina gość audycji. – Na jej miejsce wchodziła kolejna dywizja. To była jedna z przyczyn francuskiego zwycięstwa.

Walki w rejonie Verdun były toczone z wielką zaciętością. Niejednokrotnie dochodziło do starć na bagnety. Była to prawdziwa bitwa na wyniszczenie. Francuzi na szeroką skalę sięgnęli po żołnierzy z kolonii, z Senegalu, z Maroka.

Miejsce bitwy Pod Verdun współcześnie, Wikipedia/dp (2005)

Niemcy tracili na sile, zwłaszcza że ogólnie sytuacja państw centralnych wydawała się wówczas coraz gorsza. Jesienią inicjatywę na polu walki już zdecydowanie przejęli Francuzi. Ostatnie miesiące doprowadziły do odzyskania wcześniej utraconych terenów. W tym okresie w rękach Francuzów było nawet 5 tys. niemieckich jeńców. Walki pod Verdun ostatecznie zakończyły się 20 grudnia 1916.

Bitwa materiałowa

Niemcy nie doprowadzili do planowanego sukcesu. Marny pożytek przyniosło im nawet osłabienie sił armii wroga, sami bowiem również stracili ponad 300 tys. ludzi. Szacuje się, że obie strony konfliktu mogły zużyć nawet 36 milionów pocisków artyleryjskich. Samo miejsce walk zostało kompletnie zniszczone.

Spod Verdun pochodzi ciało złożone we francuskim Grobie Nieznanego Żołnierza pod Łukiem Triumfalnym. Miasto będące świadkiem tak dramatycznych wydarzeń zostało odznaczone nawet przez Józefa Piłsudskiego Krzyżem Virtuti Militari. Złą passę pod Verdun Niemcy przełamali podczas II wojny światowej, 15 czerwca 1940, kiedy to słynną twierdzę zajęli.

mb

8 stycznia 1918 roku Woodrow Wilson przedstawił swój program pokojowy, tzw. czternaście punktów Wilsona. Trzynasty mówił o utworzeniu niepodległego państwa polskiego.

Idealista

Thomas Woodrow Wilson urodził się 28 grudnia 1856 roku w Staunton w stanie Wirginia. Wychował się w rodzinie pastora. Ukończył Uniwersytet Princeton, studiował też na Wydziale Prawa Uniwersytetu w Wirgiinii, po czym rozpoczął karierę naukową. Już w 1902 roku został rektorem Uniwersytetu Princeton. Na fotelu prezydenta zasiadł 4 marca 1913 roku.

Już rok później musiał podejmować decyzje, które mogły odmienić losy świata. Kiedy w Europie wybuchła I wojna światowa, prezydent Wilson długo zastanawiał się, czy Stany Zjednoczone powinny się w nią wikłać. – Decyzja o przystąpieniu do I wojny światowej była decyzją kontrowersyjną – podkreślał w audycji "Postacie XX wieku" w 1993 roku prof. Longin Pastusiak. – Wilson w początkowej fazie po wybuchu I wojny światowej uważał, że przystąpienie do wojny nie leży w interesie Stanów Zjednoczonych.

Interwencjonista

Prezydent Wilson przedstawiany jest zwykle jako idealista, człowiek, który pełnił pokojową misję na świecie i optował za dominacją prawa międzynarodowego nad krajowym.

Doświadczenie pokazuje, że wcale takim idealistą nie był lub nie mógł być. – W okresie jego prezydentury w latach 1913-1921 Stany Zjednoczone zainicjowały więcej interwencji zbrojnych aniżeli w czasie dwóch poprzednich prezydentur: Theodora Roosevelta i Williama Tafta – przypominał amerykanista, prof. Pastusiak.

Woodrow Wilson sądził, że neutralność Stanów Zjednoczonych pozwoli uniknąć ewentualnych strat. Zachowawcza postawa miała też być atutem w późniejszym oddziaływaniu na obie strony konfliktu. Dopiero ataki na amerykańskie okręty handlowe i pasażerskie stały się przyczynkiem do wypowiedzenia przez Kongres USA wojny Niemcom.

Czternaście punktów Wilsona

8 stycznia 1918 roku w orędziu do Kongresu prezydent przedstawił słynne 14 punktów, których realizacji należałoby się podjąć, aby wprowadzić nowy ład po wojnie. Miały one także zapobiec wybuchowi kolejnego wielkiego konfliktu.

Najważniejszy dla interesów Polski był punkt 13. Wilson zapisał w nim, że ma powstać państwo polskie z dostępem do morza. Woodrow Wilson utrzymywał bardzo bliskie stosunki z Paderewskim i Dmowskim, co pomagało tym mężom stanu optować w sprawach Polski za oceanem. Podobno 6 listopada 1916 roku, kiedy Wilson oczekiwał na wyniki wyborów prezydenckich, do Białego Domu zaprosił właśnie Ignacego Jana Paderewskiego.

W Wersalu

14 grudnia 1918 roku prezydent Woodrow Wilson przybył do Europy, by wziąć udział w paryskiej konferencji pokojowej, która miała ustalić nowy ład po wojnie. Tam spotkał się z przedstawicielami innych 26 państw.

– Jechał z wielką nadzieją do Europy – mówił prof. Longin Pastusiak. – Wierzył, że po takiej wielkiej katastrofie, bo przecież I wojna światowa przyniosła miliony ofiar, wreszcie uda się stworzyć takie mechanizmy w polityce światowej, które zapobiegną wybuchowi nowego kataklizmu dziejowego.

Traktat wersalski nie przyniósł oczekiwanych rezultatów. Największym rozczarowaniem dla Wilsona byli rodacy, którzy nie przyjęli z entuzjazmem paryskich ustaleń. – Jego samoocena była wysoka, a jeżeli towarzyszyła temu jeszcze otoczka idealizmu, w którą zawsze ubierał swoje koncepcje polityczne, to trzeba powiedzieć, że wrócił z Europy bardzo zadowolony – podkreślał prof. Pastusiak. – Natomiast rozczarowaniem dla niego było niedocenienie jego wkładu oraz roli i znaczenia Ligi Narodów przez samo społeczeństwo amerykańskie.

Rozczarowany ojciec Ligi Narodów

Aby przekonać Amerykanów do swoich koncepcji, Wilson udał się w długą podróż po Stanach Zjednoczonych. W czasie tej podróży doznał udaru mózgu i paraliżu lewej strony ciała. Wówczas na wiele miesięcy został wyłączony z działalności prezydenckiej.

– Żona prezydenta tak izolowała męża od świata zewnętrznego, że nawet rozeszły się plotki, że prezydent nie żyje – mówił prof. Longin Pastusiak. – Podejrzewano nawet panią Wilson, że to ona podpisuje za męża różne akty ustawodawcze.

Jako że przez 7 miesięcy nikt nie wiedział, co dzieje się z prezydentem Wilsonem, Kongres Stanów Zjednoczonych wysłał do Białego Domu specjalną delegację, żeby sprawdzić, czy prezydent w ogóle żyje.

Po odmowie ratyfikowania przez Kongres USA traktatu wersalskiego Wilson odszedł ze świata polityki. 28. prezydent USA za przyczynienie się do założenia Ligi Narodów otrzymał w 1919 roku roku Pokojową Nagrodę Nobla. Zmarł 5 lat później.

Posłuchaj, z jakimi rozterkami w czasie swojej prezydentury musiał zmierzyć się Woodrow Wilson.

mb/im

Traktat Wersalski nałożył olbrzymią kontrybucję na pokonane Niemcy. Wynosiła ona 130 mld marek – suma praktycznie nie do wyegzekwowania. Stąd pojawiły się koncepcje odbudowy gospodarki niemieckiej, by pokonane Niemcy mogły spłacić wojenne reparacje.
- Zwycięzcy stanęli przed wyborem. Albo zduszone gospodarczo Niemcy, bądź obłożone realistycznie wyliczoną reparacją, którą spłacają rokrocznie – mówił na antenie PR historyk dr Janusz Osica.
Gustav Stresemann
Rozterki aliantów umiejętnie wykorzystał utalentowany minister spraw zagranicznych Niemiec Gustav Stresemann.
- Poruszał się nieporównanie zręczniej na dyplomatycznej scenie Europy niż czynił to nieco później obdarzony gracją słonia i intelektem kury Joachim von Ribbentrop – kontynuował gość red. Andrzeja Sowy.
Stresemann umiał ze słabości Niemiec uczynić ich atut. Jak zauważył to Henry Kissinger: ”Niezwykle zręcznie wykorzystywał obawy brytyjskie przed załamaniem się Niemiec jako przeciwwagi wobec Francji i Związku Radzieckiego”.
Argumentował, że jeśli Niemcy nie uzyskają pomocy lub znaczącego złagodzenia ciężaru reparacji, wszystko może się zdarzyć. Przykładowo mogłyby ulec pokusie rosnącego w siłę bolszewizmu, czy marzącej o rewanżu absolutystycznej pruskiej monarchii.

Nz: Gustav Stresemman fot. Wikipedia/cc/Bundesarchiv.
Celem doraźnym Stresemanna było zyskanie oddechu, a w dalszej perspektywie odzyskanie sił i rewizja postanowień Traktatu Wersalskiego. Wiedział, że najbardziej twarde stanowisko wobec niemieckich reparacji zajmuje Francja. Wielka Brytania była bardziej umiarkowana.
Plan Dawesa
Niemcy sądzili, że próba oddania decyzji w ręce międzynarodowego gremium będzie im sprzyjała. Paryż zaakceptował jesienią 1923 roku kandydaturę amerykańskiego bankiera Charlesa Davesa na arbitra w tym sporze. Daves został przewodniczącym komitetu ekspertów przy Międzynarodowej Komisji Reparacyjnej.  
- Daves był bankierem, ale nieobce były mu też tajniki gry politycznej. Zręcznie uniknął pułapki sporu o globalną sumę reparacji – powiedział dr Osica w audycji z cyklu ”Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej”.
Uchylił się od tego poprzestając na określeniu sum i rat rocznych, jedynie w perspektywie najbliższych pięciu lat. W tym czasie roczne kwoty rosnąć miały od miliarda marek do 2,5 miliarda w roku 1929. Gdy po pięciu latach powrócono do sprawy reparacji, był to kłopot następców Davesa.
9 kwietnia 1924 warunki te ostatecznie zostały zaakceptowane przez wszystkich zainteresowanych. Był to wielki sukces Stresemanna. Odsunął problem reparacji na dalszą, już nieprzewidywalną przyszłość, a ponadto świat usłyszał z ust bezstronnego eksperta, że Niemcy muszą mieć silną i zdrową gospodarką.
W ciągu następnych lat Niemcy otrzymały hojne kredyty, w wysokości ponad 5 miliardów dolarów, z których spłacały reparacje, a nadwyżki przeznaczały na własny rozwój.

Nz: Charles Dawes fot. Wikimedia Commons.
- Zdumiony świat otrzymał kapitalną lekcję na temat zasad międzynarodowego obiegu kapitału – tłumaczył historyk – Stany Zjednoczone, jedyne państwo, które miało wówczas nadmiar żywej gotówki, dawało Niemcom pożyczki. Przechodziła ona w formie reparacji do Anglii i Francji i wracała do Stanów jako zwrot długów z czasów I wojny światowej.
Francja zmuszona do wyboru między Niemcami słabymi, a zdolnymi do spłaty reparacji wybrała to drugie. Spowodowało to odbudowę niemieckiej gospodarki i w konsekwencji siły militarnej.
mjm