Polska Organizacja Wojskowa - taką nazwę 22 października 1914 roku otrzymała, dotąd bezimienna, konspiracyjna organizacja niepodległościowa działająca w Królestwie Polskim.

Żołnierze POW rekrutowali się z Polskich Drużyn Strzeleckich i Związku Strzeleckiego - przedwojennych organizacji powołanych, by wyszkolić młodych Polaków do służby w przyszłych polskich siłach zbrojnych.

Zobacz serwis specjalny Polskiego Radia przygotowany z okazji rocznicy śmierci Józefa Piłsudskiego.

- Gdy w sierpniu 1914 roku wybuch wojny odciął działaczy Związku Walki Czynnej i Polskich Drużyn Strzeleckich przebywających w Królestwie od ich galicyjskiego zaplecza i dowództwa, skrzyknęli się, tworząc własną komendę warszawską  - mówił dr Janusz Osica w audycji "Kronika polska".

Przeciw Rosji

Działaniami nowo powstałej, tajnej organizacji od początku sterował Józef Piłsudski. Nie osobiście, a przez emisariusza, Tadeusza Żulińskiego. To on nadał nazwę i stanął na czele tworzonej przez Adama Koca i Tadeusza Hołówkę POW.

"Celem POW jest zdobycie niepodległości Polski drogą walki zbrojnej" - stwierdzała deklaracja organizacji. POW realizowała ten cel początkowo poprzez akcje dywersyjne i wywiadowcze wymierzone przeciwko Rosji.

- Zakładano kulminację aktywności dopiero w momencie ewakuacji wojsk rosyjskich z Królestwa Polskiego - wyjaśniał dr Janusz Osica w 2001 roku w audycji Andrzeja Sowy. - Zajęcie tych terenów przez armie państw centralnych stworzyło nowe, korzystniejsze warunki działania POW. Rozbudowywana, lecz wciąż na poły konspiracyjna, stała się POW dla Józefa Piłsudskiego ważnym instrumentem kolejnego etapu gry z zaborcami o niepodległość.

Posłuchaj felietonu Janusza Osicy o Polskiej Organizacji Wojskowej w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Kronika polska".

Kryzysowa zmiana frontu

W 1917 roku nastąpił tzw. kryzys przysięgowy - żołnierze I i III Brygady Legionów odmówili złożenia przysięgi na wierność cesarzowi Niemiec, Wilhelmowi II. W odpowiedzi legioniści zostali internowani, a Piłsudski trafił do twierdzy w Magdeburgu, gdzie miał zostać aż do końca wojny. W nowej sytuacji POW, pod dowództwem Edwarda Rydza-Śmigłego, zaczęła prowadzić działania skierowane przeciwko niemieckiemu okupantowi.

Członkowie Polskiej Organizacji Wojskowej działali już nie tylko na terenie Królestwa Polskiego. W pogrążonej w rewolucyjnym chaosie Rosji dążyli do zmobilizowania sił polskich.

U progu niepodległości

- Uczestniczyli w przejmowaniu władzy w Galicji, byli siłą zbrojną efemerycznego, powstałego w Lublinie, Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej, uczestniczyli w rozbrajaniu Niemców w całym Królestwie Polskim i w Warszawie - wyliczał dr Janusz Osica. - Stali się prawdziwą gwardią swego wodza, skutecznym instrumentem działania obozu piłsudczykowskiego.

Polska Organizacja Wojskowa, decyzją Piłsudskiego, została rozwiązana w grudniu 1918 roku. Odrodziła się na zachodzie kraju, gdy zaszła potrzeba. Członkowie POW byli podstawą sił walczących podczas powstania wielkopolskiego w 1918 roku, zaś żołnierze POW Śląska zabezpieczali przebieg plebiscytu i walczyli w czasie powstań śląskich w latach 1919-1921.

bm

31 października 1929 roku marszałek Ignacy Daszyński odmówił rozpoczęcia posiedzenia sesji budżetowej Sejmu. Sprzeciw marszałka wywołała obecność w gmachu parlamentu około stu uzbrojonych oficerów towarzyszących ministrowi spraw wojskowych Józefowi Piłsudskiemu.

Konflikt z Piłsudskim

Mężowie stanu różnili się znacząco temperamentem. - Piłsudski był człowiekiem walki, Daszyński był człowiekiem, który nigdy nie opowiadał się za walką zbrojną - wyjaśniał prof. Ludwik Malinowski w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Na historycznej wokandzie".

Mężczyzn, których do tej pory łączyła przyjaźń, poróżnił przewrót majowy. Gdy 12 maja 1926 roku Piłsudski dokonał de facto zamachu stanu, jednym z jego najzagorzalszych przeciwników został właśnie Daszyński.

- Daszyński zawsze bronił spraw przegranych. Jego naiwne rachuby na możliwość dogadania się z Piłsudskim dowodzą tego, że jeśli chodzi o przenikliwość polityczną, to pozostawiała ona wiele do życzenia - argumentował dr Janusz Osica.

Piłsudski i Daszyński - przyjaźń z Polską w tle

Daszyński jeszcze w czasach zaborów wierzył w możliwość odzyskania niepodległości u boku Austrii. Początkowo wierzył w koncepcję potrójnej monarchii habsburskiej: Austro-Węgro-Polski. To właśnie dążenie do odzyskania niepodległości zbliżyło go do Józefa Piłsudskiego. Daszyński popierał komendanta przy tworzeniu Legionów. Mężczyzn połączyła przyjaźń.

- Józef Piłsudski tylko z nielicznymi był na "ty". Właśnie z Ignacym Daszyńskim był. Wspomnę, że żona Józefa Piłsudskiego była matką chrzestną jednej z córek Ignacego Daszyńskiego - wyjawiał prof. Ludwik Malinowski.

Początki kariery

Ignacy Daszyński przyszedł na świat 26 października 1866 na Podolu. Oddany ideałom socjalistycznym, karierę polityczną zaczął jeszcze pod zaborami. Działał w kołach socjalistycznych, założył Polską Partię Socjalno-Demokratyczną Galicji i Śląska.

- Mało jest Polaków, którzy w parlamencie wiedeńskim, w Cesarstwie Austro-Węgierskim doszli do tak wysokiego stanowiska - wyjaśniał prof. Ludwik Malinowski w audycji z cyklu „Na historycznej wokandzie” poświęconej Daszyńskiemu. - Karierę parlamentarną kontynuował po odrodzeniu Rzeczpospolitej. To człowiek, który był posłem przez 40 lat.

Oddany służbie Rzeczpospolitej

- To nie kto inny, a właśnie Ignacy Daszyński, polski socjalista, utworzył 7 listopada 1918 pierwszy po odzyskaniu niepodległości rząd - przypominał zasługi polityka prof. Ludwik Malinowski.

Daszyński nie porzucił robotniczych ideałów i jako polityk dbał o sprawy ludzi pracy. To jego rząd wprowadził m.in. ośmiogodzinny dzień pracy. To także Daszyński sprawował funkcję wicepremiera (premierem był Wincenty Witos) w robotniczo-chłopskim Rządzie Obrony Narodowej powołanym w trakcie wojny z bolszewikami.

Zmarł 31 października 1936 roku, w rocznicę odmowy rozpoczęcia posiedzenia Sejmu.

Posłuchaj audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Na historycznej wokandzie", dotyczącej postaci Ignacego Daszyńskiego.

bm

106 lat temu, 15 października 1917 roku, zaprzysiężeni zostali członkowie Rady Regencyjnej.

Akt 5 listopada 1916 wydany przez cesarzy Niemiec i Austro-Węgier zawierał deklarację powstania samodzielnego Królestwa Polskiego.

- Bezpośrednio po Akcie 5 listopada utworzono ciało doradcze dla gubernatorów wojskowych obu mocarstw, była to tzw. Tymczasowa Rada Stanu. Mniej więcej rok później powstała Rada Regencyjna - wyjaśniał prof. Andrzej Chojnowski w audycji Agnieszki Steckiej z cyklu "Widnokrąg". Dlaczego z utworzeniem Rady Regencyjnej zwlekano aż rok? Posłuchaj audycji.

Rada Regencyjna miała pełnić rolę głowy państwa. W skład tego organu weszli: Józef Ostrowski, abp Aleksander Kakowski i książę Zdzisław Lubomirski. 

- Zostali oni mianowani przez obu cesarzy. Reprezentowali duch zachowawczy, postawę konserwatywną, grupę ludzi, którzy byli ustabilizowani materialnie - podkreślał prof. Andrzej Chojnowski.

Z kolei dr Janusz Osica w audycji Andrzeja Sowy "A.D. 1918" przedstawiał członków Rady w ten sposób:

- Były to szacowne postacie. Książę Lubomirski był prezydentem Warszawy, wielce szacowny był arcybiskup Kakowski, bardzo dobre recenzje zbierał Ostrowski, któremu miano za złe, że kolaborował z władzami rosyjskimi, ale czynił to podobno w szlachetnych celach – mówił historyk.

Początkowo władza Rady była jedynie fasadowa. Jej kompetencje zostały mocno ograniczone: miała prawo wybrać rząd, ale nie mogła reprezentować społeczeństwa polskiego na arenie międzynarodowej.

Z czasem podejmowała działania dążące do uwolnienia Piłsudskiego z Magdeburga i unieważnienia niemiecko-austriacko-ukraińskiego traktatu brzeskiego w punkcie oddającym Ukrainie Chełmszczyznę i część Podlasia. Istotne, z perspektywy późniejszego funkcjonowania niepodległej Polski, były akty prawne wydane przez rządy powoływane przez Radę Regencyjną. Stanowiły one zrąb polskiego systemu prawno-administracyjnego. Do zasług Rady należy zaliczyć też ważne gesty symboliczne: nadzorowanie tworzenia w Warszawie Polskiej Armii (na Szefa Sztabu powołano gen. Tadeusza Rozwadowskiego), a przede wszystkim ogłoszenie 7 października 1918 niepodległości Królestwa Polskiego.

Te gesty nie zmieniły jednak nastawienia opinii polskiego społeczeństwa do Rady Regencyjnej. Była ona nadal postrzegana jako organ powołany przez zaborców i nie cieszyła się autorytetem. 11 listopada 1918 członkowie Rady przekazali władzę wojskową Józefowi Piłsudskiemu.

bm

21 kwietnia 1918 roku niemiecki as myśliwski Manfred von Richthofen, znany jako Czerwony Baron, został zestrzelony nad Francją.

Urodził się w dzisiejszym Wrocławiu, dorastał w Świdnicy. W czasie I wojny światowej stał się legendą niemieckiego i światowego lotnictwa. Silnik jego rozbitego samolotu jest dzisiaj eksponatem w Imperial War Museum w Londynie.

Lotnictwo myśliwskie w czasie I wojny światowej rządziło się specjalnymi prawami. Piloci byli dżentelmenami, rycerzami początku XX wieku. W powietrzu walczyli ze sobą i ginęli. Na ziemi darzyli się ogromnym szacunkiem. Czczono poległych bohaterów, niezależnie od strony barykady.

W tym czasie piloci latali bez spadochronów. Oznaczało to, że każde poważne uszkodzenie maszyny było praktycznie równoznaczne ze śmiercią lotnika. Ryzykowali życiem podczas każdego lotu, a Manfred von Richthofen zaryzykował o jeden raz za dużo.

Zginął w niewyjaśnionych do dzisiaj okolicznościach. – Według jednej wersji zestrzeliła go brytyjska artyleria przeciwlotnicza. Druga hipoteza, co byłoby na swój sposób tragikomiczne, mówi, że padł on ofiarą angielskiego pilota, który odbywał swój pierwszy lot bojowy – komentował historyk.

Manfred von Rifthoffen stał się legendą lotnictwa. Jednym z największych pilotów i postaci w historii Niemiec, docenianym także przez Francuzów i Brytyjczyków, którzy podziwiali go za wspaniały kunszt lotniczy.

mjm

29 stycznia 1919 roku na konferencji pokojowej w Paryżu Roman Dmowski wygłosił pięciogodzinną mowę, w której przedstawił postulaty polskiej delegacji. Przemowa miała znaczny wpływ na kwestię odrodzenia Polski po I wojnie światowej.

Popis dyplomacji

Paryska konferencja miała ustalić ład w Europie po I wojnie światowej. W debatach udział wzięło 27 państw, ale do największych graczy należały zwycięskie alianckie mocarstwa: Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Francja, Włochy oraz Japonia. Najważniejsze decyzje były podejmowane w ramach tzw. Rady Najwyższej, która skupiała premierów oraz ministrów spraw zagranicznych tychże państw.

To właśnie przed Radą Dziesięciu Roman Dmowski wystąpił 29 stycznia 1919 roku. Jego przemowa wywarła duże wrażenie na słuchaczach.

– Dmowski pokazał wszystkie swoje talenty już podczas pierwszego przemówienia. W czasie pięciu godzin uzasadnił drobiazgowo argumentami historycznymi, ekonomicznymi, geopolitycznymi, militarnymi potrzebę odbudowy dużego i silnego państwa polskiego. To rzeczywiście budziło pewnego rodzaju respekt i jednocześnie irytację. Jak mówią Anglicy, nic tak nie irytuje jak logiczna argumentacja – powiedział prof. Andrzej Nowak w audycji Doroty Truszczak z cyklu "Historia żywa".

Roman Dmowski nie spodziewał się, że zabierze głos przed Radą Dziesięciu. Pomimo tego, udało mu się bez problemu zachwycić słuchaczy, bowiem przedstawił koncepcje, które opracowywał przez lata. Dmowski wykazał się zmysłem dyplomatycznym i uwydatnił problemy szczególnie istotne dla państw zachodnich – agresywne zachowanie dopiero co pokonanych Niemiec wobec sąsiadów oraz potrzebę stworzenia w Europie środkowej państw, które byłyby rządzone według zasad demokracji.

– Szedł bez notatek i map. Przemawiał na zmianę po francusku i angielsku. Dopiero w trakcie przerwy doniesiono mu mapy. Był znakomicie przygotowany i potrafił odpowiedzieć na każde pytanie i co jest istotne, wiedział, co należy powiedzieć i jakie zająć stanowisko. W jego wypadku wizja Polski wiązała się z wizją Europy środkowo-wschodniej i tego jak ona ma wyglądać – powiedział prof. Krzysztof Kawalec, autor biografii Romana Dmowskiego, w audycji Katarzyny Kobyleckiej z cyklu "Ludzie niepodległości".

Posłuchaj i zobacz rozmowę o Romanie Dmowskim portalu PolskieRadio24.pl z prof. Krzysztofem Kawalcem.

Polska delegacja na konferencji wersalskiej

Przewodniczącym polskiej delegacji był premier Ignacy Jan Paderewski, który cieszył się dużym uznaniem na arenie międzynarodowej dzięki swojemu zaangażowaniu w sprawę polską podczas I wojny światowej, a przede wszystkim - dzięki popularności, którą zdobył w latach kariery pianisty. Był jednak zajęty obowiązkami, które zatrzymały go w Polsce i dołączył do konferencji dopiero w kwietniu. Do tego czasu polskiej delegacji przewodniczył Roman Dmowski.

Polska delegacja na konferencji pokojowej była wspierana przez Francuzów, z kolei Wielka Brytania starała się ograniczać aspiracje niepodległej II Rzeczpospolitej. Brytyjczycy obawiali się osłabienia pozycji Niemiec i zachwiania równowagi sił w Europie, która mogłaby doprowadzić do zbyt dużego wzmocnienia Francji i zagrożenia imperialnej statusowi Zjednoczonego Królestwa.

– Francuzi popierali odbudowę dużej Polski, zwłaszcza od momentu, kiedy okazało się, że biała Rosja przegrywa z bolszewikami. Wtedy Francuzi zaakceptowali Polskę jako zastępczego sojusznika, który będzie szachował Niemcy, głównego przeciwnika Francji – komentował prof. Andrzej Nowak w audycji Polskiego Radia z 2018 roku.

Traktat wersalski został podpisany 28 czerwca 1919 roku. Po stronie polskiej delegacji podpisy złożyli na nim premier Ignacy Jan Paderewski oraz Roman Dmowski. Traktat ostatecznie zagwarantował powrót Polski na mapę polityczną Europy.

Fotografia uczestników konferencji pokojowej w Paryżu. Roman Dmowski stoi piąty od lewej strony, luty-kwiecień 1919/Wikimedia Commons

Postanowienia traktatu wobec Polski

W myśl postanowień konferencji pokojowej Polska odzyskała Wielkopolskę i Pomorze Gdańskie, zagarnięte przez Prusy podczas rozbiorów, jednak na obszarze Śląska, Warmii i Mazur miały odbyć się plebiscyty.

Wschodnia granica została ustalona traktatem pokojowym z bolszewikami, podpisanym w Rydze w 1921 roku po zwycięskiej wojnie polsko-bolszewickiej i była zbliżona do granic postulowanych przez Romana Dmowskiego na konferencji pokojowej w Paryżu. Tzw. linia Dmowskiego zakładała granice wysunięte dalej na wschód średnio o 50-100 kilometrów.

– Dmowski nie miał tylko jednego: dużego i silnego państwa, które by za nim stało. To było ważniejsze od wszelkiej logiki i argumentacji oraz pewnego rodzaju uprzedzenia. Trzeba było przełamać pewną barierę mentalną, przez którą zachodni mężowie stanu patrzyli na Polskę jako na kraj całkowicie od nich zależny, który powinien tylko z wdzięcznością przyjmować to co postanowią silniejsi – powiedział prof. Andrzej Nowak w audycji Doroty Truszczak z cyklu "Historia żywa". – Tylko trwanie Polski i wzrost jej siły mógł to nastawienie zmienić i to doskonale rozumiał Dmowski i Piłsudski, dlatego obaj zabiegali o to, żeby niepodległa Polska była silnym państwem.

sa