156 lat temu, 27 lutego 1868 roku, zmarł Walerian Łukasiński, patriota, wolnomularz, który ponad połowę życia spędził w carskim więzieniu.

***

Łukasiński był założycielem Wolnomularstwa Narodowego i Towarzystwa Patriotycznego. Obie organizacje sprzeciwiały się sytuacji w Królestwie Polskim.

- Bunt Łukasińskiego wynikał z dwóch powodów. Po pierwsze przez jego dowódcę, Wielkiego Księcia Konstantego i drugie, zachowania Józefa Zajączka jako namiestnika – wyjaśniał dr Jan Sałkowski w programie Andrzeja Sowy z cyklu "Na historycznej wokandzie" poświęconej postaci Waleriana Łukasińskiego. 

Pierwszy zasłynął jako okrutnik, który dręczył podległych mu polskich żołnierzy, drugiego powszechnie uważano za bezwolne narzędzie w carskich rękach.

Romantyczny konspirator

Konspiracja Łukasińskiego miała bardzo barwny charakter. Pełna była masońskiej symboliki i romantycznej egzaltacji, dzięki czemu carska tajna policja szybko wpadła na trop spisku. 25 października 1822 przywódca Towarzystwa Patriotycznego został aresztowany i skazany na 9 lat więzienia. Car Aleksander zmniejszył wyrok o 2 lata. Łukasiński nie mógł wtedy wiedzieć, że w lochu spędzi resztę życia.

Co o spisku Łukasińskiego uważali prof. Paweł Wieczorkiewicz i prof. Marek Urbański? Posłuchaj audycji Arkadiusza Ekierta z cyklu "Piękny i bestia".

Nawet w niewoli nie stracił ducha walki. Wziął udział w powstaniu więźniów twierdzy w Zamościu. Zryw zakończył się niepowodzeniem, wskutek czego kara Łukasińskiego została podwojona. To również z tym epizodem łączy się rysa na pomnikowym wizerunku konspiratora. Łukasiński, skuszony wizją zwolnienia z więzienia i zastraszony perspektywą poddania fizycznym torturom, ujawnił tożsamość pozostałych członków Towarzystwa Patriotycznego.

Mściwy Konstanty

Łukasiński nie został oswobodzony, przenoszono go z twierdzy do twierdzy. Wielki książę Konstanty, uciekając z Warszawy po wybuchu powstania listopadowego, zabrał znienawidzonego więźnia ze sobą i osadził go w twierdzy szlisselburskiej. Łukasiński spędził w niej niemal czterdzieści lat, przez większość tego czasu przetrzymywany był w spartańskich warunkach: był odcięty od świata zewnętrznego, nie wolno mu było opuszczać celi, która była ciemna, wilgotna i pozbawiona podłogi.

Żelazny więzień zmarł w swojej celi 27 lutego 1868 roku. Miał 82 lata. Dlaczego ominęły go wszystkie carskie amnestie?

- Konstanty przed śmiercią pozostawił oświadczenie, że gdyby nie Łukasiński, to nie wybuchłoby powstanie listopadowe - mówił prof. Andrzej Notkowski. - Konstanty, wyprowadzając się z Warszawy po wybuchu powstania, doskonale wiedział, komu zawdzięcza ten cały galimatias.

bm

Powrót do kraju

Po wyjeździe z Polski Słowacki za życia już do ojczyzny nie wrócił. Zmarł 3 kwietnia 1849 roku w Paryżu. Decyzję o sprowadzeniu jego prochów do kraju podjęto w pierwszych latach XX wieku. Postanowiono przenieść je do Krakowa i złożyć w podziemiach katedry wawelskiej w setną rocznicę urodzin wieszcza, przypadającą w 1909 roku. Jednak kardynał Jan Puzyna nie chciał zgodzić się na pochowanie na Wawelu prochów wieszcza.

Trumna ze Słowackim płynęła na pokładzie statku "Mickiewicz" w górę Wisły z Gdańska do Warszawy. Po uroczystościach w Warszawie - przez katedrę Świętego Jana przewinęło się podobno sto tysięcy osób - trumnę uroczyście przewieziono do Krakowa i złożono obok Adama Mickiewicza i grobów królewskich w Krypcie Wieszczów na Wawelu. I to właśnie w Krakowie 28 kwietnia 1927 roku odbył się pogrzeb.

– U trumny wartę trzymali studenci uniwersytetu, a ludzie szli i szli, a stos kwiatów rósł i rósł – wspominał powrót prochów Słowackiego do Polski Zygmunt Nowakowski, pisarz, aktor i wieloletni współpracownik Rozgłośni Polskiej Radia Wolna EUropa. – Gdy rano zaczął się formułować pochód rozrzewniło się, zaszlochało niebo i razem z delikatnym kwiatem kasztanów zaczął padać ciepły deszcz, który dzwonił szeptem: "Słowacki, Słowacki".

Młodość wieszcza

– On chciał być przewodnikiem, chciał być akceptowany, rozumiany, dostrzeżony – mówił o Juliuszu Słowackim historyk literatury prof. Andrzej Fabianowski. – Stąd też ta jego ogromna pracowitość, która przekuła się w obfitość dzieł.

W młodości Słowacki przeżył wielką, niespełnioną miłość do starszej od niego Ludwiki Śniadeckiej. Wówczas nie pisał jeszcze wierszy, a pracował w Warszawie jako urzędnik. – Ciekawe jest to, że młody Słowacki dużo podróżuje po Podolu, po  Wołyniu, po tych swoich rodzinnych terenach i to później znajdzie odzwierciedlenie w jego twórczości – mówił Piotr Dmitrowicz w audycji "Mieć 19 lat".

Emigracja

Juliusz Słowacki większość swojego emigracyjnego życia spędził w Paryżu. Na emigracji, poprzez literaturę, kształtowały się poglądy polityczne w kraju. – Po klęsce powstania listopadowego cechą charakterystyczną polskiego romantyzmu stało się łączenie rozważań filozoficznych, historycznych i religijnych z ideałami niepodległościowymi – mówił historyk Jarosław Czubaty.

Zgodnie z duchem epoki i sytuacją narodu polskiego Słowacki podejmował w swojej twórczości tematy związane z walką narodowowyzwoleńczą, z przeszłością i przyczynami niewoli. Nie uciekał jednak od uniwersalnych tematów egzystencjalnych, a także wyróżniał się wielkim bogactwem środków językowych.

– Słowacki ukazuje wielkie możliwości polszczyzny – mówił historyk literatury prof. Andrzej Fabianowski w audycji Hanny Szof z cyklu "Zagadki literackie". – On jest wybitnym mistrzem mowy polskiej.

Antagonista Mickiewicza

Konflikt z Adamem Mickiewiczem odzwierciedlała twórczość Juliusza Słowackiego będąca odmienną propozycją realizacji idei romantycznych. – Jego nieszczęściem było to, że był 11 lat młodszy od Mickiewicza – mówił prof. Fabianowski. – Mickiewicz walcząc z klasykami i zarysowując zręby nowej estetyki romantycznej jednocześnie tworzył pewien model poezji.

Dzieła Słowackiego prawdziwy renesans przeżywały w okresie Młodej Polski. – Jemu się udało dzięki tej estetyce przez te 20 lat istnieć i współtworzyć współczesną kulturę polską – zaznaczał doc. Mikołaj Sokołowski w audycji Hanny Szof z cyklu "Zagadki literackie". – Udało mu się zejść z pomnika i uczestniczyć w tym, co się w ostatnich latach działo.

mb/im

W nocy z 29 na 30 listopada 1830 roku grupa młodych wojskowych z tajnego Sprzysiężenia Wysockiego wszczęła bunt w Szkole Podchorążych w warszawskich Łazienkach Królewskich. Po kilku godzinach walki spiskowcy opanowali Warszawę. Tak, 193 lata temu, rozpoczęło się Powstanie Listopadowe.

Sprzysiężenie zagrożone dekonspiracją

Spiskowcy mieli plan jedynie na pierwsze kilka godzin powstania. Zakładali bowiem, że bez zastanowienia poprze ich armia Królestwa Polskiego wraz z doświadczonymi dowódcami, którzy staną na czele powstania.

– Ogromnym kłopotem od samego początku był brak dowódcy. Młodzi byli wychowani w  tradycyjnym społeczeństwie, w którym wymagało się, żeby młodzież słuchała starszych. Jeśli powstanie ma być narodowe, to w takim razie dowództwo powinni sprawować ludzie obdarzeni autorytetem – mówił prof. Andrzej Fabianowski w audycji Michała Montowskiego z cyklu "Sezon na Dwójkę". – Młodym zabrakło odwagi i determinacji, aby wziąć sprawy w swoje ręce.

Jak się miało okazać, wydarzenia nie potoczyły się zgodnie z tymi założeniami. Elity wojskowe i polityczne Królestwa Polskiego sprzeciwiały się powstaniu, ponieważ uważały, że wojna z Rosją jest skazana na klęskę.

Piotr Wysocki, Józef Zaliwski, ani żaden inny przywódca Sprzysiężenia nie mógł jednak już dłużej zwlekać i dopracować plan wybuchu powstania. Doszły ich wieści, że kilka dni wcześniej spisek został zdekonspirowany, a wszyscy członkowie organizacji niebawem zostaną aresztowani. Krążyły także plotki, że polskie wojsko może zostać użyte do stłumienia powstania w Belgii, co przekreśliłoby szanse na zrealizowanie planu o zbrojnym zrywie.

Zawiódł sygnał do ataku

Data rozpoczęcia powstania została wyznaczona na wieczór 29 listopada 1830 roku. Spiskowcy utworzyli trzy grupy, które równocześnie miały zaatakować Rosjan. Pierwsza znajdowała się w Szkole Podchorążych w Łazienkach Królewskich. Razem z nią współpracowali cywilni konspiratorzy, w znacznej mierze studenci Uniwersytetu Warszawskiego, których celem było wtargnięcie do Belwederu i zamordowanie carskiego brata, wielkiego księcia Konstantego.

W centrum miasta znajdowała się druga grupa, która miała zdobyć Arsenał i uzbroić lud warszawski, a do zadania trzeciej należało opanowanie mostów na Wiśle i zajęcie Pragi. Spiskowcy liczyli także na wsparcie polskich jednostek niewtajemniczonych w konspiracyjne plany. W Warszawie stacjonowało wówczas dziesięć tysięcy polskich żołnierzy i zaledwie sześć tysięcy rosyjskich.

Znakiem do rozpoczęcia akcji miał być pożar browaru na Solcu. Pogoda jednak nie sprzyjała zabawie z ogniem. Padał deszcz, a płomienie zostały szybko ugaszone przez straż pożarną. Zabrakło sygnału, co przełożyło się na brak koordynacji pomiędzy spiskowcami.

Rycina przedstawiająca atak na Belweder. Wikimedia Commons/domena publiczna

Strzały w Belwederze

Kiedy wybiła godzina do rozpoczęcia ataku Piotr Wysocki, który był dowódcą grupy łazienkowskiej, nie wiedział czy pozostałe oddziały spiskowców ruszyły do boju. Postanowił jednak zaryzykować i wydał rozkaz cywilnym konspiratorom do ataku na Belweder.

– Po krótkiej utarczce ze strażą zabito i zraniono paru dostojników z otoczenia Konstantego. Jemu samemu udało się jednak ukryć, a potem schronić wśród wiernych sobie oddziałów rosyjskich – mówił prof. Andrzej Szwarc w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Historia Polski – XIX wiek".

Wielki książę Konstanty zbiegł do karczmy na Wierzbnie, z której obserwował dalsze wydarzenia nocy listopadowej. W tym samym czasie Wysocki wbiegł do sal lekcyjnych w Szkole Podchorążych w Ogrodzie Łazienkowskim i krzyknął: "Polacy! Wybiła godzina zemsty. Dziś umrzeć lub zwyciężyć potrzeba! Idźmy, a piersi wasze niech będą Termopilami dla wrogów".

Wśród uczniów wybuchła euforia. Została im wydana broń i na czele Wysockiego ruszyli przeciwko znajdującym się nieopodal koszarom carskich ułanów. Do Łazienek nie dotarły jednak spodziewane posiłki polskich żołnierzy i podchorążowie zostali odparci przez rosyjskich żołnierzy. Wysocki pojął, że dwie pozostałe grupy powstańców nie zdołały zaskoczyć Rosjan w mieście i szansa na opanowanie Warszawy wymyka się z rąk spiskowców.

"Starcie belwederczyków z kirasjerami rosyjskimi na moście w Łazienkach ", obraz Wojciecha Kossaka. Wikimedia Commons/domena publiczna

– Kilkudziesięciu uczestników spisku wyruszyło z Łazienek i maszerowało w kierunku Starego Miasta, bijąc w bębny i wzywając mieszkańców do przyłączenia się. W zamożnych dzielnicach, przez które przechodzili, nie udzielono im jednak poparcia. Nadaremnie też prosili kilku wyższych dowódców polskich, których napotkali na trasie swego pochodu, aby ci objęli dowództwo powstania. Przeciwnie, usiłowali przeciwstawić się buntowi. Zostali zatem zabici – powiedział prof. Andrzej Szwarc.

Zdobycie Arsenału

Wskutek opieszałości Józefa Zaliwskiego, który dowodził oddziałem spiskowców w mieście, nie udało się wykorzystać elementu zaskoczenia i wziąć w niewolę rosyjski garnizon. Tymczasem zaangażowany w spisek 4 pułk piechoty wyruszył w stronę Arsenału na ulicy Długiej, w którym znajdowało się kilkadziesiąt tysięcy sztuk broni. Jego opanowanie mogło przesądzić o powodzeniu powstania.

Do polskich żołnierzy tłumnie dołączyli rzemieślnicy i wyrobnicy ze Starego i Nowego Miasta. O 20.00 pod Arsenałem rozpoczęła się krwawa bitwa, która zakończyła się odparciem Rosjan.

– Słabo przygotowane powstanie uratował lud Warszawy. Uboższa ludność cierpiała z powodu nieurodzajów, które nawiedziły Królestwo Polskie w 1830 roku oraz ponosiła skutki twardej polityki finansowej księcia Lubeckiego – mówił prof. Andrzej Szwarc w audycji Polskiego Radia z 2004 roku. – Żywiołowo odpowiedziała zatem na powstańcze hasła.

Powstańcy zaopatrzyli lud Warszawy w broń zgromadzoną w Arsenale. Pod Warszawą wciąż przebywał wielki książę Konstanty, który dysponował znacznymi siłami i mógł przypuścić szturm na miasto. Miał jednak w pamięci obraz niedawnych starć miejskich w trakcie rewolucji we Francji i Belgii i zrezygnował z ryzykownej walki ze zrewoltowanym ludem warszawskim. Spiskowcy wykorzystali okazję i nad ranem 30 listopada 1830 roku całkowicie opanowali Warszawę.

Losy Powstania Listopadowego zostały uratowane, a niechętne mu elity Królestwa Polskiego musiały zmierzyć się z kłopotem, sprawionym przez objętych romantyczną gorączką młodych spiskowców.

sa/im