"Powodował, że zatrzymywał się ruch na ulicy"

3 kwietnia 1896 urodził się Józef Czapski - wielki malarz i pisarz. Był świadkiem największych wydarzeń historycznych XX wieku, takich jak przewrót bolszewicki w Rosji i sowieckie obozy na nieludzkiej ziemi.

Józef Czapski w swoim pokoju w Maisons Laffitte

Foto: PAP/repr. Andrzej Rybczyński

– Charakterystyczna sylwetka bardzo wysokiego, lekko pochylonego mężczyzny. Trudno było nie zwrócić na niego uwagi. Nie śmiałem do niego podejść – wspominał pierwsze spotkanie z Józefem Czapskim Andrzej Mietkowski.

Zaczęło się od Anny Achmatowej. Jak opowiadał Andrzej Mietkowski – współpracownik RWE, BBC i paryskiej "Kultury", dyrektor i redaktor naczelny Portalu polskieradio.pl, wówczas działacz opozycyjny oraz tłumacz z literatury rosyjskiej – przyczynkiem do pierwszej rozmowy z Józefem Czapskim były wspomnienia Lidii Czukowskiej o wielkiej rosyjskiej poetce.

Czapski, zaintrygowany, że ktoś, nieznany mu, czyta w języku rosyjskim, zagadnął młodego współpracownika Jerzego Giedroycia. – Zaczęliśmy rozmowę od razu gęstą bardzo. O Achmatowej, Czukowskiej, o języku rosyjskim, o tym, czy Polacy lubią Rosjan, literaturę rosyjską. W piątej minucie rozmawialiśmy o wszystkim, co było dla niego najważniejsze – wspominał Andrzej Mietkowski.

Andrzej Mietkowski, Dyrektor Portalu polskieradio.pl. Fot. Andrzej Szozda/PR

Jak się miało okazać, ta rozmowa była początkiem znajomości, która zaowocowała zbiorem szczególnych nagrań. W latach 1982-86 Andrzej Mietkowski wysłuchał – i nagrał na profesjonalnym sprzęcie – wspomnienia Józefa Czapskiego z czasów sowieckiej Rosji, jego opowieści o wybitnych postaciach, z którymi los go zetknął. – Nagrywaliśmy, można powiedzieć, alfabet wspomnień, budowany wokół nazwisk, które, jak uważałem, powinny wywoływać jego wspomnienia.
Do tej pory zostały zaprezentowane na stronie Polskiego Radia jedynie fragmenty kilkudziesięciu godzin tych nagrań: wspomnienia Czapskiego ze Starobielska i Griazowca, gdzie cudem uniknął zagłady, oraz o poszukiwaniu w latach 1941-1942 zaginionych oficerów i żołnierzy polskich. Na powstałym z okazji 20. rocznicy śmierci malarza specjalnym serwisie Polskiego Radia można wysłuchać kolejnych gawęd: o Andrzeju Bobkowskim, Albercie Camusie, Jeanne Hersch czy Jerzym Stempowskim.
O książkach, które Czapski podarował Andrzejowi Mietkowskiemu – cennych również ze względu szczególne, poruszające autografy; o czasami niełatwych kontaktach malarza z Jerzym Giedroyciem – w audycji z cyklu "Zapiski ze współczesności" Elżbiety Łukomskiej.

Dedykacja Marii Czapskiej: "Nineczce od dzieciństwa ukochanej kuzynce - en souvenir de nos morts et de nos vivants [ku pamięci bliskich, zmarłych i żyjących] całym sercem ofiarowuję. Marynia, 6.XI. 70". Dopisek M.Czapskiej: "Po śmierci Niny Plater Z. mój egzemplarz - M.Cz." Dopisek J.Czapskiego: "Po śmierci Maryni mój egzemplarz".