Pomysł stworzenia w Oświęcimiu obozu koncentracyjnego zrodził się w Urzędzie Wyższego Dowódcy SS i Policji we Wrocławiu, na którego czele stał Gruppenfuehrer SS Erich von dem Bach-Zelewski. Z projektem wystąpił jeszcze pod koniec 1939 roku podległy mu inspektor policji bezpieczeństwa i służby bezpieczeństwa Oberfuehrer SS Arpad Wigand. Nazistów niepokoiły mnożące się raporty o przepełnieniu więzień na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim. Narastał ruch oporu, który można było ugasić jedynie stosując masowe aresztowania. Istniejące obozy koncentracyjne nie wystarczały, by osadzić wszystkich zatrzymanych.

Dlaczego w Oświęcimu

Wigand jako najlepsze miejsce powstania nowego obozu wskazywał peryferyjną dzielnicę Oświęcimia - Zasole. Podkreślał, że więźniów można osadzić niemal natychmiast w istniejących koszarach po polskiej armii. Teren, położony w rozwidleniu rzek Soły i Wisły, umożliwiał w przyszłości ewentualną rozbudowę obozu i odizolowanie go od świata zewnętrznego. Dogodne było połączenia kolejowe.
W pierwszych dniach stycznia 1940 roku inspektor obozów koncentracyjnych Oberfuehrer SS Richard Gluecks wysłał do Oświęcimia komisję, która orzekła, że koszary nie nadają się, by powstał w nich obóz. Innego zdania byli jednak przedstawiciele Urzędu Wyższego Dowódcy SS i Policji we Wrocławiu. 25 stycznia 1940 roku Himmler otrzymał meldunek, że wkrótce powstanie obóz koncentracyjny Auschwitz.
1 lutego 1940 roku, w celu podjęcia ostatecznej decyzji lokalizacyjnej, Himmler zarządził przeprowadzenie inspekcji kilku miejsc. Trzy tygodnie później Oberfuehrer SS Gluecks raportował, że dawne koszary artylerii polskiej po niewielkiej przebudowie nadawałyby się na obóz kwarantanny. Jeżeli Wehrmacht, który objął koszary, porozumie się z SS i przekaże je w ich ręce, wówczas obóz zostanie niezwłocznie uruchomiony. 8 kwietnia 1940 roku niemiecka armia wydzierżawiła SS teren i budynki.
Po sfinalizowaniu rokowań z Wehrmachtem do Oświęcimia przyjechała kolejna komisja SS, na czele z Hauptsturmfuehrerem Rudolfem Hoessem, kierownikiem KL Sachsenhausen. Podczas podróży do Oświęcimia spotkał się on z Wigandem i zapoznał z planami tworzenia obozu dla 10 tysięcy więźniów.
Po inspekcji, 27 kwietnia 1940 roku, Heinrich Himmler wydał rozkaz założenia obozu. Organizacją zajął się Rudolf Hoess. 4 maja 1940 roku otrzymał nominację na komendanta obozu koncentracyjnego Auschwitz (Konzentrationslager Auschwitz).
Prace przygotowawcze trwały do połowy czerwca. Zainicjowała je decyzja o wysiedleniu około 1200 osób, mieszkających na terenach w pobliżu powstającego obozu. Teren porządkowało 300 oświęcimskich Żydów. Przy pracach remontowych Hoess zatrudnił też kilkunastu polskich robotników.
20 maja 1940 roku do Rapportfuehrer Gerhard Palitzsch przywiózł do Auschwitz 30 więźniów, niemieckich kryminalistów z Sachsenhausen. To oni stworzyli zaczątek kadry funkcyjnej.

Najpierw więziono Polaków

Za datę uruchomienia obozu uważa się 14 czerwca 1940 roku. Tego dnia do KL Auschwitz z więzienia w Tarnowie dotarł pierwszy transport 728 polskich więźniów politycznych, skierowanych tu przez dowódcę policji bezpieczeństwa i służby bezpieczeństwa w Krakowie.
Podczas pobytu w marcu 1941 roku w Auschwitz Himmler rozkazał Hoessowi rozbudować Auschwitz (tak zwany Stammlager - obóz macierzysty), by mógł pomieścić 30 tysięcy więźniów, i wybudować we wsi Brzezinka (Birkenau) obóz Auschwitz II dla 100 tysięcy jeńców wojennych.
Budowę obozu Birkenau rozpoczęto w październiku 1941 roku. To on miał się stać miejscem masowej zagłady Żydów. Zadecydował o tym Rudolf Hoess po tym jak latem tego roku Himmler wskazał Auschwitz jako miejsce "ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej".

Birkenau - miejsce zagłady

Pierwsi więźniowie trafili do Birkanau na początku 1942 roku. W początkach tego roku naziści rozpoczęli też uśmiercanie tysięcy Żydów w Birkenau. Od marca do czerwca 1943 roku powstały cztery olbrzymie komory gazowe z krematoriami. Zgładzono w nich głównie setki tysięcy Żydów. Tutaj także uśmiercano więźniów innych narodowości, w tym Romów.

W ramach kompleksu Auschwitz istniało także Auschwitz III, złożone z podobozów (Aussenlager) Spośród nich największy znajdował się w Monowicach (Monowitz). Pierwsi więźniowie trafili tam pod koniec października 1942 roku. Komendantura Auschwitz założyła w sumie około 40 obozów filialnych.

Ogółem do obozu zostało przywiezionych co najmniej 1,3 miliona osób: około 1,1 miliona Żydów, 140-150 tysięcy Polaków, około 23 tys. Romów, około 15 tys. jeńców radzieckich oraz około 25 tys. osób innej narodowości.

W pierwszym okresie dominowali Polacy, dla których zakładano obóz. Począwszy od połowy 1942 roku, wskutek coraz liczniejszych transportów Żydów, liczba więzionych Polaków i Żydów zrównała się. Od tego czasu liczba Żydów zaczęła rosnąć. W drugiej połowie 1942 roku stanowili już około połowy ogólnego stanu więźniów, a od 1943 roku - większość.

Kompleks obozowy Auschwitz pochłonął co najmniej 1,1 miliona ofiar: około 960 tysięcy Żydów, 70-75 tysięcy Polaków, 21 tysięcy Romów, 15 tysięcy jeńców radzieckich, 10-15 tysięcy więźniów innych narodowości. Rzeczywista liczba ofiar może być wyższa. Aktualny stan badań nie wskazuje jednak, by przekroczyła 1,5 miliona osób.

Proces Rudolfa Hoessa - członka NSDAP i SS, od kwietnia 1940 roku do listopada 1943 roku, komendanta KL Auschwitz-Birkenau rozpoczął się 11 marca 1947. Cztery tygodnie później niemiecki zbrodniarz został skazany na karę śmierci. Wyrok wykonano 16 kwietnia 1947 o godzinie 10:00 rano przez powieszenie na terenie obozu, obok budynku byłej komendantury i krematorium.

- Ranek był dosyć chłodny, lekka mgła, kwiecień - wspominał Mieczysław Kieta, sekretarz Międzynarodowego Komitetu Oświęcimskiego. - Przywieziono go z więzienia w Wadowicach. Był w kurtce, oczywiście bez żadnych dystynkcji. Umierał spokojnie, milcząco. Był wstrząśnięty nie tyle swoją śmiercią, co raczej ostatnim okresem życia. Miał czas, żeby się oswoić z myślą o śmierci, wiedział, co go czeka. Zdaje się, że dojrzał do pewnych rzeczy, kiedy szedł na szubienicę.

German Death Camps - zobacz serwis edukacyjno-społeczny

Na tropach zbrodni

Andrzej Szczypiorski w audycji "Tropy w popiołach", nadanej w lutym 1968 roku, przedstawił historię człowieka uważanego za największego mordercę w dziejach świata. Autor wybrał się do Szwarcwaldu, do domu, w którym urodził się przyszły zbrodniarz wojenny.

- Przybyłem tam gnany dziwaczną potrzebą dokonania śledztwa, zbadania tej niecodziennej postaci w jej najpełniejszym wymiarze, od początku egzystencji aż po straszny kres – mówił. - Nagle wyłoniła się wioska, cała omyta deszczem, śliczna i dostatnia, jak wszystkie tamtejsze siedziby ludzkie – opisywał autor programu.

Dom lat dziecinnych

Dom, do którego dotarł Szczypiorski był niewysoki, z tarasem i kawałkiem sadu. Powitał go człowiek w wełnianej czapeczce, skórzanych spodniach i starym golfie.

- Nie jest pan pierwszy - stwierdził. - Tu przyjeżdżają ludzie, nie powiem, żeby całe pielgrzymki, ale nie jestem tym zachwycony. Kupiłem ten dom 15 lat temu od pewnego handlarza drewnem. Musiałem utopić masę forsy w remontach, bo od pół wieku nikt się tym nie interesował. O ile wiem, Rudolf Hoess wyjechał stąd na zawsze jako mały chłopiec.

"Najwięcej czasu spędzałem w stajniach. Nigdy nie nudziło mnie głaskanie i przemawianie do koni. Nigdy żadne zwierzę nie zrobiło mi krzywdy - ani koń, ani psy, ani nawet groźne dla otoczenia byki. Najchętniej zajmowałem się czymś, gdy mnie nikt nie oglądał. Nie lubiłem, gdy mnie obserwowano" - napisał Hoess w pamiętnikach.

Andrzej Szczypiorski, patrząc na widok, jaki rozciągał się z pokoju Hoessa, zastanawiał się, co sprawiło, że człowiek ten, bez jakichkolwiek oporów, był w stanie wysłać na śmierć setki tysięcy ludzi: kobiet, mężczyzn i małych dzieci.

"Kochany ojciec"

Zwrócił na to uwagę członek Międzynarodowego Komitetu Oświęcimskiego, Jerzy Rawicz w radiowym komentarzu, nadanym w styczniu 1962 roku.

- Gdy Rudolf Hoess, były komendant obozu w Oświęcimiu powiedział mi, kiedy odwiedziłem go przed procesem w celi na Mokotowie, że kocha swoje dzieci, a zwłaszcza najmłodszą córkę, wstrząsnęło mną to bardziej niż wszystko inne podczas tej rozmowy - powiedział Jerzy Rawicz. I dodał:
- Zapytałem go, czy pomyślał kiedyś o swojej córce, która urodziła się tuż obok drutów kolczastych obozu, wówczas, gdy wydawał codzienne rozkazy zabijania tysięcy takich samych małych dzieci, jak jego ukochane dziecko. Nie odpowiedział mi na to pytanie. Myślę, że nie potrafił na nie odpowiedzieć.

***

Czytaj także:

• "Strefa interesów". Idylla w przedsionku piekła, czyli życie rodzinne komendanta Auschwitz 

***

Po wojnie Rudolf Hoess  ukrywał się pod przybranym nazwiskiem Franz Langer. 11 marca 1946 został uwięziony przez Brytyjczyków w pobliżu Flensburga. Dwa miesiące później wydano go władzom polskim. Był sądzony przez Najwyższy Trybunał Narodowy w Warszawie.

Zeznania świadków

W archiwach Polskiego Radia zachowały się zeznania świadków, więźniów KL Auschwitz, w tym powojennego premiera Polski - Józefa Cyrankiewicza, nagrane w 1947 roku.

- Byliśmy jak bezbronna, niezorganizowana masa ludzka zagnana do obozu ze wszystkich stron świata - mówił przez Trybunałem jeden ze świadków. - Masa mogąca się bronić tylko za cenę własnego życia, oddawanego w sposób taki, że nawet nie było satysfakcji ginięcia gdzieś na szańcu. Ginęło się w kloace, ginęło się pod murem, ginęło się w piwnicy, ginęło się w komorze gazowej. Bezimiennie, brzydko, w łachmanach, bez sławy i chwały.

Spowiedź

Rudolf Hoess tuż przed śmiercią poprosił o spowiednika. Był nim jezuita ojciec Władysław Lohn, ksiądz, który siedem lat wcześniej, spiesząc na pomoc uwięzionym współbraciom, sam zgłosił się do obozu, i który trafił przed oblicze komendanta KL Auschwitz-Birkenau. Ku zaskoczeniu wszystkich, Rudolf Hoess darował mu wtedy życie i wolność.

"Doszedłem do gorzkiego zrozumienia, jak ciężkich zbrodni dopuściłem się przeciw ludzkości. Realizowałem część straszliwych, ludobójczych planów III Rzeszy. W ten sposób wyrządziłem człowieczeństwu najcięższe szkody, szczególnie narodowi polskiemu zgotowałem niewysłowione cierpienia. Za odpowiedzialność moją płacę życiem. Oby kiedyś Bóg wybaczył mi moje czyny. Naród polski proszę o przebaczenie" - napisał Hoess.

Nazajutrz o świcie skonał na szubienicy. Do dziś stoi ona na terenie obozu.

bs

Prokuratura będzie dopiero sprawdzać, jaki jest stan zdrowa podejrzanych. Najstarszy z nich ma teraz 97 lat. Prokuratorskie śledztwo to efekt działań Niemieckiej Centrali Badania Zbrodni Nazistowskich. W kwietniu jej pracownicy wpadli na trop kilkudziesięciu osób, które w czasie wojny służyły w Auschwitz-Birkenau.

Serwis historyczny Polskiego Radia. Dowiedz się więcej>>>

Podejrzani mieszkają w różnych częściach Niemiec. Większość z nich urodziła się w latach 1920-1925.

Oprócz 30 podejrzanych mieszkających w Niemczech pracownicy urzędu w Ludwigsburgu namierzyli siedmiu dalszych domniemanych zbrodniarzy hitlerowskich przebywających na stałe za granicą - w Polsce, Izraelu, Chorwacji, Austrii, Brazylii, USA i Argentynie. W tych przypadkach właściwy sąd wskaże Trybunał Federalny. Miejsca zamieszkania dwóch poszukiwanych osób nie udało się ustalić - pisze agencja dpa.

Zbrodniarze byli bezkarni

Wielu obozowych strażników było do tej pory bezkarnych, bo niemieckie sądy domagały się dowodów na popełnienie przez nich konkretnych czynów karalnych. Było to często niemożliwe, bo brakowało świadków. Zmienił to dopiero głośny proces Johna Demjaniuka, którego dwa lata temu skazano za sam fakt służby w obozie w Sobiborze.

Niemiecka Centrala Badania Zbrodni Nazistowskich wdrożyła prawie 7,5 tys. postępowań. Dzięki jej działalności skazano do tej pory 6,5 tys. nazistowskich przestępców, 169 z nich dostało kary dożywotniego więzienia.