Polscy harcerze w RPA: pielęgnowanie pamięci i spotkania z Sybirakami

Polscy harcerze niedawno zakończyli swoją wyprawę do Republiki Południowej Afryki w ramach programu „Harcerska Afryka”, flagowego projektu Fundacji 20. Podczas wyjazdu odwiedzili Polonię oraz miejsca pamięci związane z polskimi Sybirakami i polskim sierocińcem w Oudtshoorn. Organizator akcji, Ignacy Olszewski, podkreśla, że celem projektu jest nie tylko pielęgnowanie pamięci historycznej, ale także nawiązywanie bezpośrednich kontaktów z ostatnimi żyjącymi świadkami historii.

W Oudtshoorn odsłonięto pomnik upamiętniający polski sierociniec i jego mieszkańców. Miejsce, które w czasie II wojny światowej stało się domem dla setek dzieci ewakuowanych z ZSRR.

Harcerska Afryka

– To nie jest nasza pierwsza edycja w Afryce. Od 2018 roku realizujemy kolejne wyprawy, wybierając różne kraje na naszej afrykańskiej mapie. W tym roku zdecydowaliśmy się na RPA, ponieważ chcieliśmy spotkać się z ostatnimi żyjącymi Sybirakami oraz ich rodzinami. To wyjątkowe osoby, które przeszły dramatyczną drogę od zesłania na Sybir, przez tułaczkę w Rosji, aż po życie w Afryce – mówi Olszewski.

Tegoroczna edycja programu skupiała się na trzech głównych celach. Pierwszym było spotkanie z ludźmi, którzy doświadczyli wysiedlenia z kresów wschodnich w czasie II wojny światowej i którzy jako dzieci trafili do polskiego sierocińca w Oudtshoorn. Drugim celem było odwiedzenie miejsc polskiego dziedzictwa – zarówno archiwaliów, jak i pomników czy cmentarzy. Trzecim było utrwalenie wspomnień i dokumentów historycznych w formie cyfrowej, by zachować je dla przyszłych pokoleń.

Sybiracy, którzy po wojnie trafili do Oudtshoorn, przyjęli harcerzy bardzo ciepło. – Chociaż nie znaliśmy tych osób wcześniej, spotkanie było jak wizyta u bliskiej rodziny. Dla wielu z nich była to też pierwsza okazja od lat, aby porozmawiać po polsku – opowiada Olszewski. Część rozmów odbywała się po łamanym polsku lub w języku angielskim, w którym Sybiracy czuli się pewniej.

Określenie „Oldschorniacy” odnosi się do osób, które dziś mają ponad 90 lat i były wychowankami polskiego sierocińca w Oudtshoorn. W tym roku odsłonięto tam pomnik upamiętniający dziecięce losy uchodźców. – Najbardziej zapamiętałem dwa momenty. Pierwszy to spotkania w domach Sybiraków, które pozwoliły im porozmawiać z młodszym pokoleniem. Drugi to wieczór przed odsłonięciem pomnika, kiedy wszyscy dawni wychowankowie spotkali się w jednym miejscu po wielu latach. Widzieliśmy wzruszające uściski dłoni, rozmowy o pamięci i wspomnieniach, które powróciły po dekadach – wspomina Olszewski.

Podczas wyprawy harcerze odwiedzili trzy główne miejsca: Johannesburg, Kapsztad i Oudtshoorn. W każdej z lokalizacji dotarli do archiwów prywatnych i polonijnych, digitalizując cenne materiały. Dzięki temu zarówno polscy badacze, jak i potomkowie Sybiraków mają dostęp do aktualnych informacji o kondycji polskich miejsc pamięci w Afryce, a zbiory archiwalne stają się dostępne dla kolejnych pokoleń i naukowców.

Harcerska Afryka – misja i działania programu

Harcerska Afryka jest programem Fundacji 20, który od ponad 4 lat zrzesza harcerzy, harcerki i wolontariuszy z całej Polski. W projekcie uczestniczyło już ponad 80 osób. Młodzież i instruktorzy przygotowują się do pracy w Afryce podczas szkoleń śródrocznych, ucząc się m.in. zasad opieki nad miejscami pamięci, inwentaryzacji archiwaliów i prowadzenia dokumentacji.

Do tej pory zorganizowano siedem edycji programu, podczas których zinwentaryzowano polskie miejsca pamięci i osiedla w Zambii, Zimbabwe i Ugandzie. Wolontariusze odwiedzali cmentarze, pomniki oraz polskie osiedla, przeprowadzali prace konserwacyjne i utrwalali informacje o stanie tych obiektów. Dzięki temu polscy badacze, a także potomkowie Sybiraków, mają dostęp do rzetelnych danych o miejscach pamięci, w tym takich, które wcześniej nie były dokumentowane.

– Dbanie o polskie miejsca pamięci w Afryce jest niezwykle istotne. Warunki klimatyczne, sezonowe pożary czy ekspansja roślinności sprawiają, że pomniki szybko niszczeją. Dlatego nasza stała praca pozwala zachować je dla przyszłych pokoleń – wyjaśnia Olszewski.

Ważnym aspektem programu jest także popularyzacja wiedzy o mało znanym fragmencie historii Polski – obecności Sybiraków w Afryce. Z każdej wyprawy powstają relacje fotograficzne, filmowe i tekstowe, które publikowane są w mediach, by przybliżyć ten fragment historii szerokiej publiczności.

Zespół projektu składa się głównie z obecnych i byłych instruktorów harcerskich z różnych organizacji, co pozwala łączyć siły ponad podziałami. – To piękna misja, która od lat pozwala łączyć pokolenia, pielęgnować pamięć i przybliżać młodzieży historie Polaków żyjących na drugim końcu świata – podsumowuje Olszewski.

Program „Harcerska Afryka” jest dowodem, że młodzi ludzie mogą aktywnie angażować się w ochronę dziedzictwa kulturowego, poznawać historię swojej ojczyzny i budować mosty między pokoleniami, nawet na drugim końcu świata.

fundacja20.pl//pż