Grób Nieznanego Żołnierza w Warszawie. Stulecie symbolicznego pochówku

Sto lat temu, 2 listopada 1925 roku, trumna z ciałem bezimiennego żołnierza ekshumowanego na Cmentarzu Orląt Lwowskich spoczęła w grobowcu stanowiącym centralną część Grobu Nieznanego Żołnierza. Idea oddania hołdu bezimiennym żołnierzom, którzy zginęli za ojczyznę, powstała we Francji po I wojnie światowej. W Polsce inicjatywy budowy grobu pojawiły się dopiero w 1921 roku.

W lożach przy Pałacu Saskim zasiedli najważniejsi przedstawiciele władzy II Rzeczpospolitej. Przestały bić dzwony, oddano 24 salwy armatnie, a następnie grobowiec nakryto płytą nagrobną. 2 listopada 1925 roku, odbył się pogrzeb Nieznanego Żołnierza. Na zdjęciu budowa pomnika w październiku 1925 roku.

Foto: NAC

Na wniosek prezydenta Stanisława Wojciechowskiego w 1923 roku utworzono Tymczasowy Komitet Organizacyjny Budowy Pomnika Nieznanego Żołnierza. Zaczął on działalność od umieszczenia na Placu Saskim tablicy z krzyżem i napisem "Nieznanemu Żołnierzowi, poległemu za Ojczyznę". Tablica została ufundowana anonimowo. 

100 lat temu powstał Grób Nieznanego Żołnierza w Warszawie 

Wśród lokalizacji rozważanych na budowę tak ważnego pomnika były m.in. okolice Cytadeli, Fort Legionów czy wylot Mostu Poniatowskiego. Ostatecznie wybrano Plac Saski z uwagi na już umieszczoną tam płytę. Tym samym zrezygnowano z planów ogłoszenia konkursu na projekt.

24 stycznia 1925 roku na wniosek ministra spraw wojskowych gen. Władysława Sikorskiego Rada Ministrów uchwaliła budowę Grobu Nieznanego Żołnierza w arkadach Pałacu Saskiego w Warszawie. Na autora projektu wybrano rzeźbiarza Stanisława Ostrowskiego.

Zwłoki nieznanego żołnierza pochowane na Placu Saskim 

Zgodnie z koncepcją autora w centrum pomnika, w trzech środkowych arkadach Pałacu Saskiego, znalazła się płyta z szarego kamienia z napisem "Tu leży żołnierz polski poległy za Ojczyznę". Na stalowej płycie wewnątrz napisano: "Dnia 2 XI 1925 roku zostały złożone w tem miejscu zwłoki nieznanego żołnierza polskiego przeniesione z wybranego losem pobojowiska lwowskiego". Zaś na trumnie wyryto: "Trumna ta zawiera zwłoki Nieznanego Żołnierza polskiego wzięte z mogiły lwowskiej dnia 29 X 1925 roku".

Czytaj także:

• "Monument chwały". Dyskusje wokół powstania Grobu Nieznanego Żołnierza
• Grób Nieznanego Żołnierza. Najważniejsze miejsce pamięci narodowej w naszym kraju

Znicz podtrzymywany przez figury dwóch aniołów

Na płycie znalazł się znicz podtrzymywany przez figury dwóch aniołów, na sklepieniu - fresk z wieńcem laurowym, a po bokach dwa metalowe lampiony. Grobowiec oddzielono granitowymi słupkami, ściany ozdobiły płaskorzeźby ze sztandarami w otoczeniu husarskich skrzydeł. Z przodu pomnika, gdzie miała stać warta oraz brązowe urny i znicze, umieszczono kamienne tablice z motywem mieczy otoczonych przez skrzydła husarskie. Tylną elewację tworzyły ozdobne kraty z motywami orła w koronie oraz Krzyża Walecznych i Virtuti Militari. Na filarach znalazły się granitowe tablice z miejscami bitew z lat 1914-20.

Wybór pola bitwy poległego i wskazanie matki w żałobie

Wyboru Lwowa, jako miejsca pochodzenia szczątków bezimiennego żołnierza, dokonał losowo - pomiędzy 15 polami bitew - kawaler Virtuti Militari Józef Buczkowski. 29 października 1925 roku na Cmentarzu Orląt Lwowskich ekshumowano trzy bezimienne groby żołnierskie. Znaleziono w nich zwłoki sierżanta, kaprala oraz ochotnika, przy którym złożono maciejówkę z orzełkiem. Jadwiga Zarugiewiczowa, matka poległego żołnierza, losowo wybrała trumnę, jak się okazało ze szczątkami wojskowego z maciejówką. Lekarz stwierdził u niego postrzał w głowę i w nogę, co dowodziło śmierci w boju.

>>> Sprawdź:  Jadwiga Zarugielewiczowa. Symboliczna matka Nieznanego Żołnierza

Jego szczątki złożono w sosnowej trumnie, którą umieszczono w cynowej, a następnie w dębowej z motywem orła. Została ona wystawiona w kaplicy obrońców Lwowa, a później w bazylice katedralnej, gdzie odbyło się pożegnalne nabożeństwo. Trumnę przewieziono w uroczystym kondukcie na dworzec, a potem, specjalnym pociągiem, do Warszawy. Na drodze przejazdu zebrały się tłumy. Całość uroczystości uwiecznił Centrofilm.

Miejsce spotkań warszawiaków w czasach okupacji

Podczas okupacji niemieckiej pomnik stał się miejscem ważnym dla warszawiaków. Z narażeniem życia składano pod nim kwiaty dla uczczenia świąt narodowych. W grudniu 1944 roku Niemcy wysadzili w powietrze Pałac Saski, jednak fragment Grobu Nieznanego Żołnierza ocalał.

Decyzję o jego odbudowie podjęto już miesiąc później. Początkowo w miejscu pomnika żołnierze palili ognisko, pełniące rolę znicza. Z czasem teren został odgruzowany i wyłożony płytami. W listopadzie 1945 roku władze nakazały stworzenie projektu odbudowy Grobu Nieznanego Żołnierza. Pierwotnie istniały plany pozostawienia go w postaci ruin dla podkreślenia niemieckich zniszczeń. Ostatecznie zostały one jednak odrzucone, a odbudową Grobu zajął się architekt Zygmunt Stępiński.

Odnowienie środkowych arkad i upamiętnienie walki z hitleryzmem 

Jego koncepcja polegała na odnowieniu trzech środkowych arkad Pałacu Saskiego połączonych sklepieniem. W przestrzeniach pomiędzy kolumnami znalazły się ozdobne kraty z motywem orła (bez korony) oraz Krzyżami Virtuti Militari, Grunwaldu i Walecznych. Na Grób położono nową płytę, nie umieszczono jednak tablic upamiętniających chwałę polskiego oręża z lat 1918-20, wmurowano natomiast nowe z nazwami miejsc walk Polaków z faszyzmem i hitleryzmem w latach 1936-45. Stojące wcześniej znicze zastąpiono wazami z ziemią z 24 pól bitewnych II wojny. Teren wokół wyłożono kamienną posadzką.

Grób Nieznanego Żołnierza odsłonięty po raz drugi 

Ponowne odsłonięcie Grobu Nieznanego Żołnierza odbyło się 8 maja 1946 roku. W 1964 roku przeprowadzono restaurację Grobu wymieniając płytę nagrobną i posadzkę. Zamontowano także oświetlenie i na nowo otynkowano. Podczas następnych prac renowacyjnych w 1973 r. fragmenty z piaskowca zastąpiono szarym granitem.

W 1989 roku złożono tam ziemię z Katynia. Łącznu mieszczono tam 22 tablice z polami bitew z lat 972-1683, 1768-1921 i 1939-45. Podczas świąt państwowych przy pomniku odbywają się uroczyste zmiany wart oraz składanie wieńców z udziałem przedstawicieli władz. Wartę honorową przy Grobie pełnią całodobowo żołnierze z Batalionu Reprezentacyjnego Wojska Polskiego, płonie przy nim również wieczny znicz.

*** 

NAC/IAR/ZuzannaChowaniec/pg