Wizjoner i patriota. 150. rocznica urodzin Mikalojusa Konstantinasa Čiurlionisa

Uważany za najwybitniejszego litewskiego artystę przełomu XIX i XX wieku, łączył w swojej twórczości muzykę i malarstwo, a jego dorobek sytuowany jest dziś między symbolizmem a prekursorami surrealizmu i abstrakcjonizmu. W tym roku przypada 150. rocznica urodzin Mikalojusa Konstantinasa Čiurlionisa.

Mikalojus Konstantinas Čiurlionis był najwybitniejszą postacią kultury litewskiej przełomu XIX i XX wieku

Foto: Mikalojus Kastantas Čiurlionis (1875–1911) przez Adomas Varnas - 2013 - M. K. Čiurlionis National Museum of Art, Lithuania - CC BY-NC.

Rocznica jest doskonałą okazją do przypomnienia muzyki tego twórcy. Rozbrzmiewa ona podczas tegorocznego festiwalu "Eufonie", przyciągając uwagę do twórczości jednego z najważniejszych artystów Europy Środkowo-Wschodniej.

Dzieciństwo między Oranami a Druskiennikami

Artysta przyszedł na świat 22 września 1875 roku w Oranach (obecnie Varėna) w rodzinie organisty. Niedługo później cała rodzina przeniosła się do Druskiennik, gdzie Čiurlionis spędził całe dzieciństwo i młodość. Bardzo szybko ujawnił muzyczny talent – śpiewał w chórze i grał na flecie w orkiestrze księcia Michała Ogińskiego w Płungianach. Relacja z arystokratą okazała się kluczowa, bo to dzięki jego finansowemu wsparciu młody twórca mógł rozpocząć edukację muzyczną w Warszawie.

Czytaj także:

• W Warszawie zaprezentowano spuściznę Mikalojusa Konstantinasa Čiurlionisa
• "Poświaty i powidoki". Sprawdź harmonogram Festiwalu Eufonie 2025

Warszawskie studia i narodziny przyjaźni

Čiurlionis studiował w Instytucie Muzycznym w klasie fortepianu Antoniego Sygietyńskiego oraz w klasie kompozycji Zygmunta Noskowskiego. W tym czasie zaprzyjaźnił się z Eugeniuszem Morawskim, który stał się jego najbliższym towarzyszem. Relacje z profesorami nie układały się jednak najlepiej. W jednym z listów pisał do Morawskiego o Noskowskim: "Ja nie mówię, że on mało umie, przypuszczam nawet, że bardzo mocny jest w naszej wiedzy, ale człowiek zły. (…) nauczyciel kompozycji koniecznie musi być bardzo zacnym człowiekiem". Kolejne etapy edukacji umożliwiło mu wsparcie księcia Ogińskiego, dzięki któremu wyjechał na studia do Lipska, choć i tam nie czuł się dobrze.

Pierwsze ważne kompozycje

W tym czasie powstały pierwsze znaczące dzieła Čiurlionisa - dedykowany Morawskiemu poemat symfoniczny W lesie, a także Morze i De profundis. Obydwaj przyjaciele zaczęli równolegle interesować się sztukami plastycznymi i rozpoczęli naukę w Szkole Sztuk Pięknych, jednocześnie w trzech pracowniach: portretu u Konrada Krzyżanowskiego, pejzażu u Ferdynanda Ruszczyca oraz sztuki stosowanej u Karola Tichego. Brał udział w plenerach malarskich organizowanych przez szkołę w Arkadii, Zwierzyńcu, Istebnej czy Rybiniszkach.

Wyprawa na Kaukaz

Razem z Morawskim Čiurlionis wybrał się też na Kaukaz. Pisał stamtąd w liście do brata: "Widziałem góry, ich głowy pieszczone przez chmury. Wyżej, ponad chmurami, widziałem majestatyczne, spowite śniegiem szczyty, unoszące swoje błyszczące korony. Słyszałem szum rzeki Terek. [...] Mogłem zobaczyć Elbrus z odległości jakichś 140 kilometrów. Wyglądał jak duża, śnieżna chmura na głowie białego pasma gór. Widziałem wąwóz Daryal pomiędzy fantastycznymi, dzikimi szarozielonymi i czerwonawymi skałami. Szliśmy drogą, a droga, jak sen, pozostanie w mej pamięci do końca życia. [...] Wreszcie znaleźliśmy się na lodowcu. Jakaż tam rozciąga się cisza! Jeśli klaśniesz w ręce, oderwą się kawałki skały i potoczą do urwiska. Rzucaliśmy się śnieżkami i zjeżdżaliśmy na osobistych sankach (czyli na siedzeniach). Dookoła nas płynęły chmury".

Spotkanie muzyki z malarstwem

Z czasem malarstwo zaczęło silnie łączyć się u Čiurlionisa z muzyką. Nadawał obrazom tytuły inspirowane formami muzycznymi - Fuga, Sonata, Marsz, Hymn - a w kompozycjach dźwiękowych odwoływał się do struktur malarskich. Pisał: "Nie ma granic pomiędzy sztukami. Muzyka łączy poezję i malarstwo i ma swoją architektonikę. Malarstwo może posiadać także takąż architektonikę jak muzyka i w farbach wyrażać dźwięki".

Czytaj także:

• Wieszcz i mentor i jego związki z Polską. 2025 rokiem Čiurlionisa
• Eugeniusz Morawski: utracona muzyka, odzyskana pamięć

Budując litewską tożsamość: lata wileńskie Čiurlionisa

Już w okresie pobytu w Warszawie Čiurlionis coraz mocniej interesował się zagadnieniami litewskimi. Nawiązał współpracę z Litewskim Towarzystwem Pomocy Wzajemnej. Prowadził chór działający przy tej organizacji. Przełom nastąpił po udziale w I Wystawie Sztuki Litewskiej w Wilnie. Od końca 1907 roku artysta zamieszkał tam na stałe i aktywnie włączył się w rozwój litewskiego ruchu narodowego.

Jako współzałożyciel i członek Towarzystwa Sztuki Litewskiej uczestniczył w inicjowaniu licznych działań, w tym powołania Komisji ds. Zbierania Pieśni przy Litewskim Towarzystwie Nauk. W 1908 roku współorganizował II Wystawę Sztuki Litewskiej, przygotowując projekty druków i prezentując własne prace. Na początku 1909 roku poślubił pisarkę i poetkę Sofiję Kymantaitė, absolwentkę Uniwersytetu Jagiellońskiego, która uczyła go języka litewskiego. 
Doskonale zapowiadającą się karierę Čiurlionisa przerwała choroba i śmierć w wieku zaledwie 36 lat. Artysta zmarł w kwietniu 1911 roku w Markach pod Warszawą.

***

Oskar Łapeta