Jedynie prawda jest ciekawa

Dla Mackiewicza opisywanie prawdy zawsze było najważniejsze, stanowiło część prozy artystycznej.

Jest wśród powojennych pisarzy polskich autor prawie nieznany pokoleniu dwudziestoparolatków. Nieumieszczany w spisie lektur szkolnych, przechodzi niezauważony i niedoceniony. Kim był? - jak nazwał go Czesław Miłosz - „najlepszy polski prozaik powojennej Polski”.

Audycji o Józefie Mackiewiczu posłuchaj w serwisie tematycznym kultura.

Józef Mackiewicz (1902-1985), bo o nim tutaj mowa, był pisarzem, który charakteryzował się bezkompromisowością głoszonych poglądów. Często narażany przez nie na ataki innych, pozostał jednym z nielicznym autorów, których książki, w czasach PRL-u (zmieniło się to dopiero w latach 80. XX wieku), trudno było znaleść w księgarniach.

Dzieciństwo spędził w Wilnie, gdzie pod okiem matki, Marii Pietraszkiewiczówny (znanej postaci wśród artystów Młodej Polski), rozwijał swoje zainteresowania literaturą polską i historią. Jako siedemnastolatek wziął udział, jako ochotnik, w wojnie polsko-bolszewickiej, gdyż, jak to później określił: „mimo młodego wieku szczerze wierzyłem, że można cofnąć koło historii”. Kilka faktów dotyczących tej wojny znajdzie się w późniejszej twórczości Mackiewicza. W ogóle wplatanie wątków autobiograficznych przez pisarza będzie znamienne dla całej jego twórczości w późniejszym okresie.

Po zakończeniu wojny zapisał się na studia. Wybór padł na Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Warszawskiego. Niestety jednak zmuszony złą sytuacją materialną wrócił do Wilna, gdzie kontynuował naukę na wydziale matematyczno-przyrodniczym (jej też nie ukończył z powodów finansowych).

Aby utrzymać rodzinę – w 1924 roku ożenił się z Antoniną Kopańską, z którą miał córkę Halinę – rozpoczął pracę w gazecie swojego starszego brata, Stanisława (dziennikarza, publicysty , pisarza, założyciela i redaktora wileńskiej gazety „Słowo”). W „Słowie” na początku wykonywał drobne prace korektorsko-redakcyjne. W tejże gazecie Mackiewicz zaczął od 1928 roku, publikować własne reportaże, w których zauważył zapomnianą legendę Wielkiego Księstwa Warszawskiego – tematyka ta rozwineła się w jego twórczości w latach trzydziestych i była kontynuowana do końca życia pisarza.

W 1933 r rozpadło się jego małżeństwo z Antoniną Kopańską i po krótkim związku z Wandą Żyłkowską, z którą ma córkę Idalię, związał sie z dziennikarką „Słowa” Barbarą Topolską. Związek ten przetrwał aż do śmierci pisarza.

Debiutem pisarskim Mackiewicza jest zbiór nowel pt. 16-tego między trzecią a siódmą. Już w tej ksiażce można zobaczyć to, co dla Mackieiwcza w późniejszej twórczości stało się głównym tematem: stosunki polsko-rosyjskie na wschodzie, wydarzenia wojny polsko-bolszewickiej oraz losy pojedyńczych ludzi na tle wydarzeń historycznych XX wieku. Jednak książka nie przyniosła autorowi rozgłosu.

Znacznie inaczej było z kolejną pozycją sygnowaną nazwiskiem Mackiewicza, którą jest Bunt Rojstów z 1938 roku. Za nią to otrzymał nagrodę „Wiadomości Literackich” oraz zdobył popularność wśród czytelników. Książka zaangażowana swą tematyką w sprawy społeczne ludności wileńszczyzny i Polesia (złożoną ze wczesnych reportaży Mackiewicza, publikowanych w „Słowie”), ukazała  konflikty polityczne, religijne i ekonomiczne na tych terenach.

W 1939 roku zmienił się środek ciężkości pisanych reportaży i artykułów, zaczeła w nich dominować tematyka polityczna, w której Mackiewicz wykazał zaangażowanie w sprawy Polski. „Przełomowym” okazał się artykuł wydrukowany w koweńskiej gazecie „Lietvious Żinios”, pt. My wilnianie..., który, mimo że był nieznany w Polsce przez dziesięciolecia, stał się  przyczyną wielu oskarżeń skierowanych w stronę pisarza.

Kolejnym ważnym faktem w biografii pisarza, jest wydany na niego w 1943 roku wyrok śmierci przez AK za kolaborację.  Wydarzenie to spowodowane  było współpracą z pismem „Goniec Codzienny”, w którym Mackiewicz opublikował kilka artykułów. Jednak kierujący Egzekutywą AK Sergiusz Piasecki, odmówił wykonania wyroku, natomiast ppłk Aleksander Krzyżanowski, komendant Okregu wileńskiego, podjął decyzję o uniewinnieniu pisarza.

W 1943 roku po odkryciu przez Niemców grobów oficerów polskich w Katyniu, na ich zaproszenie oraz za cichą zgodą AK, Mackiewicz był obserwatorem ekshumacji zwłok. Po powrocie w „Gońcu Codziennym” ukazał się z nim wywiad pt. Widziałem na własne oczy, w którym zdał relację z tego co zobaczył.

Po krótkim czasie, żyjąc już na emigracji (w Rzymie), na zlecenie Biura Studiów 2 Korpusu Polskiego, opracował książkę o mordzie katyńskim -  Zbrodnia Katyńska w świetle dokumentów. Zdecydował się na to, gdyż wiedział, że tezy zawarte w tej książce, będą poparciem dla jego postawy pisarskiej. W końcu poglądy Mackiewicza opierały sie w dużej mierze na walce z komunizmem, w którym widział wszechobecne zło. Dzięki wyjazdowi do Katynia mógł przekonać się o tym naocznie. Już do końca życia badał sprawę zbrodni katyńskiej, wydając artykuły i eseje na ten temat.

Mimo że książka należy do grupy tekstów publicystycznych, można w niej wyczuć artystyczność. Dla Mackiewicza opisywanie prawdy zawsze było najważniejsze, stanowiło część prozy artystycznej. Jak sam powiedział w polemice z Włodzimierzem Odojewskim: „jedynie prawda jest ciekawa”. Dlatego też jego książki osadzają bohaterów w realiach historycznych, a sam Mackiewicz nie opisuje miejsc, w których nie bywał i których nie znał. Jednak to nie suche fakty przykuwały uwagę pisarza, a ich umiejscowienie w kontekście ludzkich losów, bo tylko wtedy one nabierały dla niego wartości.

Trafna ocena komunizmu pojawiła sie w tytule kolejnej ważnej książki Mackiewicza. Mowa tu o Drodze donikąd, w której autor ukazał w jaki sposób rodzi sie człowiek komunistyczny. Bierna postawa wobec sowieckiego terroru, która dotyczyła zarówno ludzi wykształconych, jak i mieszkańców wsi. Przedstawione zostaje to oczami głównego bohatera Pawła, byłego dziennikarza, który aby uniknąć „sowietyzacji” podejmuje się przeróżnych zajęć, takich jak: drwal przy wyrębie lasu czy też furman. Widać w powieści  wiele wątków autobiograficznych ale jak sam Mackiewicz przyznał we wstępie: „poza powieściowymi osobami wszystko jest autentyczne w tej relacji”. Bohater podświadomie stawia opór obowiązującym władzom, nie mogąc sie przystosować do otaczającej go rzeczywistości. Pomimo że zdarzają mu się akty heroizmu (nie podjął współpracy z NKWD, nie wywiesił czerwonej flagi), wynikają one raczej z czynników podświadomych, a nie chęci bycia bohaterem. Dopiero ukazanie tych czynnów na tle reszty społeczności, która biernie akceptuje otaczający ją reżim, tworzy z niego postać wyjątkową. Bohaterowie powieści wolą już totalitaryzm hitlerowski, gdyż jak mówią, ten „niszczy tylko ciało, pozostawiając duszę wolną”.

W Kontrze (1957) Mackiewicz przedstawia nam los Kozaków dońskich, którzy walczyli podczas II wojny światowej z Sowietami, jednak po jej zakończeniu zostali im wydani, na podstawie traktatu w Jałcie. Być może było to metaforą sytuacji Polski po wkroczeniu wojsk ZSRR do kraju i oceną zachowania aliantów, którzy jak wiemy nie zrobili nic, zostawiajac ją samą sobie.

Już do końca życia Mackiewicz pisał w duchu antykomunistycznym, czy to będzie proza artystyczna: Lewa wolna (1965), Nie trzeba głośno mówić (1969), czy publicystyka, jak:  
W cieniu krzyża (1972),  Watykan w cieniu czerwonej gwiazdy (1975) – gdzie analizuje postawę Kościoła Katolickiego wobec komunizmu.

Zmarł 31 stycznia 1985 roku w Monachium, a jego żona umarła kilka miesięcy później. Prochy ich spoczęły w Londynie.

Ciekawym tematem są również losy praw autorskich do dzieł Józefa Mackiewicza. Po jego śmierci na mocy testamentu otrzymała je jego żona Barbara Toporska, która następnie przekazała je Ninie Karsov-Szechter. Poza tym testamentem jest jeszcze znany inny testament Mackiewicza, w którym pisarz przyznaje prawa do wszystkich drugoobiegowych wydawnictw swojej córce Halinie. Jednak po 1989 roku Nina Szechter zachowała wszelkie prawa i nie zezwala na wydawanie książek Mackiewicza w polskich wydawnictwach, argumentując to „wolą zmarłego”. Sama publikuje je w swoim londyńskim wydawnictwie Kontra, dzięki czemu współczesny czytelnik może poznać twórczość pisarza. 
   
  
 Radosław Gorczyca