Tego dnia arcyksiążę Franciszek Ferdynand Habsburg wraz z towarzyszącą mu małżonką wyjeżdżali z dworca miejskiego samochodem. Trasa przejazdu była publicznie podana do wiadomości kilka dni wcześniej.

Zamachowców było siedmiu. Mieli 6 bomb i 4 pistolety. Pierwszy zamachowiec rzucił bombę w kierunku samochodu, którym jechał arcyksiążę. Bomba wybuchła po 12 sekundach i raniła adiutanta księcia. Orszak pojechał dalej i po oficjalnych uroczystościach, arcyksiążę zapytał szefa żandarmów, czy będą jeszcze jakieś bomy wybuchały, czy może jechać dalej.

Tego samego dnia po zakończeniu uroczystości, gdy książę wraz z małżonką znowu przemieszczali się samochodem, auto zwalniając na zakręcie, mijało kolejnego spiskowca, który nie chciał ryzykować postrzału postronnych osób. Drugi ze znajdujących się przypadkowo przy drugim przejeździe arcyksięcia zamachowiec, Gawriło Princip, oddał strzały w kierunku pary arcyksiążęcej. Oboje zginęli.

18-letni Princip został ujęty bezpośrednio po zamachu, a podjęta przez niego próba samobójstwa nie powiodła się. W procesie w Sarajewie w 1914 roku został skazany na 20 lat ciężkiego więzienia - ze względu na młody wiek nie mógł zostać skazany na śmierć. W grudniu 1914 został osadzony w twierdzy w Terezinie wraz z dwoma członkami nacjonalistycznej serbskiej organizacji "Czarna Ręka" skazanymi za zamach w Sarajewie. Zmarł w celi na gruźlicę 28 kwietnia 1918 roku.

Po zamachu Austro-Węgry chciały przeprowadzić śledztwo na terenie Serbii (był to jeden z punktów postawionego Serbii ultimatum), jednak władze Serbii nie udzieliły na to zgody. 28 lipca 1914 Austro-Węgry wypowiadają Serbii wojnę, co rozpoczyna działanie "zasady domina". Kolejne kraje, związane umowami, przystępują do wojny, nazwanej potem Wielką Wojną.

im

Wyczerpująca wojna pozycyjna

Nadzieje Niemiec na błyskawiczne rozstrzygnięcie I wojny światowej ugrzęzły w błotnistych okopach wojny pozycyjnej. Sztab niemiecki, wobec topniejących rezerw, rozpaczliwie poszukiwał ludzi. Uwagę zwrócono na ludność Królestwa Polskiego, opanowanego przez państwa centralne w 1915 roku. Szacowano, że Polacy byliby w stanie wystawić milionową armię, zdolną przełamać impas na froncie.

– Zdawano sobie jednak sprawę, że motywacją mogła być jedynie niepodległość – mówił historyk dr Janusz Osica.

Akt 5 listopada

5 listopada 1916 roku niemiecki gubernator Warszawy gen. Beseler, a w Lublinie jego austro-węgierski odpowiednik gen. Kuk, ogłosili dwa równobrzmiące manifesty.

Kluczowy fragment brzmiał: "Przejęcie niezłomną ufnością w ostateczne zwycięstwo ich broni i życzeniem powodowani, by ziemie polskie, przez waleczne ich wojska ciężkimi ofiarami panowaniu rosyjskiemu wydarte do szczęśliwej wywieść przyszłości, Cesarz Austrii i Apostolski Król Węgier oraz Jego Cesarska Mość Cesarz Niemiecki ułożyli się, by z ziem tych utworzyć państwo samodzielne, z dziedziczną monarchią i konstytucyjnym ustrojem".

- Analiza treści tego patetycznie brzmiącego dokumentu skłania do paradoksalnego stwierdzenia, że najważniejsze było w nim to, czego nie było – mówił dr Janusz Osica w audycji z cyklu "Kronika Polska". - Słowo niepodległość zastąpiono ostrożnym zwrotem o samodzielnym państwie polskim.

Manifest nie wspominał też o powołaniu polskiego rządu czy granicach, których oznaczenie odłożono na okres późniejszy. Znaczenie miała jedynie kwestia armii polskiej, jako przyrostu sił w celu dalszego prowadzenia wojny. - Wizja małego, wasalnego państewka, złożonego z nieokreślonej części zaboru rosyjskiego nie mogła wywołać euforii Polaków – tłumaczył historyk.

Międzynarodowe echo

Akt 5 listopada proponował niewiele, ale po raz pierwszy podczas I wojny światowej na europejskich dworach pojawiła się zapomniana kwestia państwa polskiego. Wbrew intencjom obu cesarzy dokument uwydatnił międzynarodowy charakter sprawy polskiej. Milczące dotąd państwa ententy, które nie chciały narazić się Rosji, nie mogły zignorować deklaracji państw centralnych. Musiały własną aktywnością osłabić inicjatywę Berlina i Wiednia. Rozpoczęła się swoista licytacja na dyplomatycznym forum.

mjm

31 października 1918 Węgry proklamowały niepodległość, co oznaczało rozpad Austro-Węgier.

Jesienią 1918 roku nikt już nie miał złudzeń co do tego, jak zakończy się wojna. Po klęsce Austriaków pod Vittorio Veneto ofensywa włoska przełamała front. Przestała funkcjonować armia, a całe dywizje oddawały się do niewoli.

Równocześnie z niekorzystną sytuacją międzynarodową postępował wewnętrzny rozpad monarchii habsburskiej. W początku października 1918 roku cesarz Karol I zwołał do Baden konferencję przedstawicieli wszystkich narodowości i stronnictw politycznych monarchii habsburskiej. Reprezentanci narodów słowiańskich zażądali pełnej suwerenności.

Na wysunięty przez Wiedeń projekt federacji było już za późno. Powołując się na zasadę samostanowienia, przedstawioną w programie pokojowym Woodrowa Wilsona kolejne państwa ogłaszały oderwanie się od Austro-Węgier.

Prezydent Stanów Zjednoczonych oświadczył, że "Ludom Austro-Węgier, których miejsce między narodami pragniemy ochronić i zabezpieczyć winna być przyznana całkowita możność autonomicznego rozwoju".

Oznaczało to jedno. Zarówno w wymiarze zewnętrznym, jak i wewnętrznym szanse na utrzymanie jedności monarchii były znikome. W połowie października 1918 roku rozpoczął się rozpad Austro-Węgier.

Niemcy austriaccy uchwalili utworzenie republiki niemiecko-austriackiej wchodzącej w skład "Wielkich Niemiec". Polscy posłowie do Rady Państwa poinformowali, że od tej chwili uważają się za obywateli wolnego i zjednoczonego państwa polskiego, choć formalnie jeszcze takie nie istniało. Ogłoszono powstanie królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców, czyli przyszłej Jugosławii. O swoje upominali się także Czesi, Słowacy i Węgrzy.

Wielowiekowa monarchia austriacka przestała istnieć. Z mapy Europy zniknęło jedno z największych państw, które cztery lata wcześniej rozciągało się na obszarze ponad 660 tysięcy kilometrów kwadratowych i liczyło ponad 50 milionów mieszkańców. Państwo przed wojną uważane za europejskie mocarstwo, decydujące o europejskiej, a więc i światowej polityce rozpadło się na oczach świata.

O rozpadzie Austro-Węgier posłuchaj w audycji z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej".

– Dla nas, mieszkańców Sarajewa, ten początek jest niezwykle ważny, bo odzwierciedla całą historię i wszystko to, czym żyjemy dziś. Niestety. W latach 90. mieliśmy tu inną, niezwykle krwawą wojnę. Myślę, że spuścizną tych dwóch konfliktów jest to, że część społeczeństwa wciąż gloryfikuje zbrodniarzy wojennych – mówi Velma Šarić z Post-Conflict Research Center.

Biorąc pod uwagę trudno historię tego miasta, jak i całej Bośni i Hercegowiny, nieprzypadkowo Sarajewo znalazło się wśród miast, w których prezentowana jest wystawa "Po Wielkiej Wojnie". – Ta wystawa pokazuje wiele perspektyw. Nie można mówić o historii tylko z perspektywy jednego państwa. Warto mówić o przeszłości całych regionów, tak jak to robimy tutaj. W środku pawilonu dochodzimy do sedna wystawy – nowo powstających państw w tym regionie Europy, bo to jeden z najważniejszych skutków tej wojny – Bartosz Dziewanowski-Stefańczyk z Europejskiej Sieci Pamięci i Solidarności, kurator wystawy. – Ta wystawa jest niezwykle ważna. Jesteśmy dumni, że znalazła się w Sarajewie i świadczy to o tym, że jest tutaj potrzebna i, że ważna jest edukacja, szczególnie młodych ludzi. Jeśli ją zobaczą, być może pomyślą także o zmianie swojego nastawienia do tego, co dzieje się obecnie w naszym kraju – dodaje Velma Šarić.

Pierwszym przystankiem wystawy "Po Wielkiej Wojnie" była Praga. W planach jest również przedstawienie jej w Polsce.

Zapraszamy do słuchania dołączonej audycji.

***

Tytuł audycji: Zapraszamy do Trójki – ranek
Autor materiału: Paulina Kozion
Data emisji: 20.11.2018
Godzina emisji: 7.45