„Zostali na Wschodzie. Słownik inteligencji polskiej w ZSRS 1945–1991” to najpoważniejsza w polskiej historiografii próba podsumowania dorobku kilku pokoleń polskich działaczy strzegących polskości na Kresach dawnej Rzeczypospolitej.
- Pierwsze podróże, a trafiłem na Wschód w roku 1989, kiedy istniał jeszcze Związek Sowiecki, odbyłem do Wilna, Nowogródka i Grodna. Spotkałem wówczas tych ludzi, których teraz opisujemy w słowniku. Kolejne moje dość liczne wyjazdy i podróże po tamtych terenach to była Litwa, Białoruś, Ukraina, Mołdawia, Rosja, Kazachstan itd. Poczułem takie wezwanie dosłownie, że ci ludzie, których spotykałem, wtedy już bardzo mocno wiekowi, dziewięćdziesięcioletni, osiemdziesięcioletni, może trochę młodsi, że historie, które oni w sobie zawierali, wymagają tego, żeby je opisać - mówi Adam Hlebowicz.
- Ta nasza praca, te trzy tomy słownika, czwarty tom, mogę ujawnić, jest już w recenzjach, a zatem czwarty i pewnie piąty, które będą zamykać całość tego dzieła, pokazują kilkaset nazwisk, około pięciuset ludzi. To już jest liczba dość znacząca. A wiemy też, że nie wypełnimy oczywiście tej luki do końca, że to jest jakby początek tak na dobrą sprawę badań, prac. Mamy też to mocne ograniczenie dzisiaj, że nie możemy korzystać z archiwów na Białorusi, nie możemy korzystać z archiwów w Rosji. Na Ukrainie jest łatwiej, są możliwości, ale wiadomo, do Odessy nikt z nas nie pojedzie w obecnych warunkach, z uwagi na wojnę i tam z tych archiwów nie skorzystamy, przykładowo - mówi historyk.
Jak podkreśla Adam Hlebowicz, postawę osób upamiętnionych w słowniku można określić jako heroiczną walkę toczoną przez kilkadziesiąt lat przeciwko totalitaryzmowi sowieckiemu. Pierwszym krokiem na drodze w tej walce była bezkompromisowa niezgoda na wyjazd do Polski kontrolowanej przez komunistów.
- To co się udaje uratować, właśnie opisy życia tych ludzi, którzy świadomie albo z musu zostali na terenie Związku Sowieckiego. To są historie tak poruszające, tak czasami niesamowite, mówię to bez żadnej przenośni, że kilkadziesiąt filmów hollywoodzkich, fabularnych z bardzo sensacyjnym wątkiem mogłoby powstać na bazie właśnie tych życiorysów. To byli herosi, to byli ludzie niezwykli. Kapłani, nauczyciele, naukowcy, przedstawiciele właśnie elit polskich, którzy po czterdziestym piątym roku pozostali na terenie Związku Sowieckiego. Są to przypadki różne, bo oczywiście mamy profesorów, mamy naukowców, którzy mimo wszystko zdecydowali się zostać głównie we Lwowie, w Wilnie, bardziej właśnie na terenie już Ukrainy sowieckiej, czy Litwy sowieckiej, czy Białorusi sowieckiej - dodaje Adam Hlebowicz.
Kluczowym źródłem do stworzenia biogramów polskich patriotów na Kresach są prowadzone przez nich zapiski, wspomnienia współpracowników lub inne kroniki ich działalności. Jak zauważa redaktor naukowy słownika, już samo zapisywanie swoich wspomnień, które po dekadach są bezcennym źródłem historycznym, wymagało ogromnej odwagi, ale było też świadectwem nadziei na ich opublikowanie w wolnym świecie.
Wyjątkową grupą polskich działaczy, opisanych w publikacji, są ci, którzy zamieszkiwali w głębi Rosji i często pochodzili z rodzin polsko-rosyjskich, ale mimo to nie zapominali o swoim pochodzeniu i polskiej kulturze.
- Ci ludzie spełniają kryterium bycia herosami. Oni byli narażeni na represje. Wielu z nich przeszło przez więzienia, przez łagry, przez zsyłki. Ci ludzie troszczyli się o to, żeby następne pokolenie Polaków, następne pokolenia, możemy tak rozszerzyć, żeby one znały język polski, żeby znały religię swoich przodków, żeby znali nawet w takim wymiarze szczątkowym, ale jednak polską historię i żeby to następne pokolenie Polaków było dumne z tego, kim są. Można powiedzieć, że ochronili, zadbali o polskie dziedzictwo na Kresach i dzięki nim też przetrwał język polski, polska tożsamość na wschodzie. Są to historie niesamowite. Ja nawet zaczynając to dzieło, jako pomysłodawca, inicjator słownika, nie spodziewałem się, że natrafimy na tak niezwykłe życiorysy - mówi historyk.
Zapraszamy do wysłuchania całej załączonej rozmowy Haliny Ostas z Adamem Hlebowiczem, historykiem, pisarzem i publicystą, byłym działaczem opozycji antykomunistycznej, pomysłodawcą i redaktorem naukowym publikacji „Zostali na Wschodzie. Słownik inteligencji polskiej w ZSRS 1945–1991”.