Koperta dowodowa to dokumentacja gromadzona przy wyrabianiu dowodu osobistego. W praktyce często przez dziesięciolecia odkładały się w niej unikalne materiały: fotografie, odręczne życiorysy, odpisy metryk, formularze zawierające dane o rodzicach, zawodzie, miejscu urodzenia czy zamieszkania. W wielu rodzinach to jedyne zachowane zdjęcia pradziadków, jedyne odręczne pismo babci, jedyny podpis prapradziadka. Czasem również jedyne świadectwo wojennej tułaczki albo zmiany tożsamości w trudnych czasach.
Jednak dostęp do tych teczek nie jest oczywisty. Choć dotyczą naszych bliskich, część urzędów w Polsce odmawia ich wydania nawet najbliższym członkom rodziny. Powołują się przy tym na wyroki i interpretacje prawne, które – zdaniem genealogów – nie powinny blokować rodzinom możliwości odzyskania dokumentów ich własnych przodków. Zdarza się, że ta sama prośba w jednym urzędzie zostanie uwzględniona bez problemu, a w innym spotka się z kategoryczną odmową. Brak spójnych przepisów, brak jasnych zasad przechowywania, a czasem brak wiedzy urzędników sprawiają, że dostęp do kopert dowodowych staje się loterią.
Z taką właśnie sytuacją postanowili zmierzyć się pasjonaci genealogii, którzy od lat na co dzień pomagają ludziom w odkrywaniu korzeni. Wśród nich jest Jakub Wolniewicz, twórca popularnego instagramowego profilu Rodowody. To on, wraz z grupą piętnastu innych genealogów, współtworzy obywatelską inicjatywę Dowody Pamięci, której celem jest zmiana ustawy o dowodach osobistych. Chodzi o to, by dostęp do kopert dowodowych był uregulowany, przewidywalny i przysługujący rodzinie zmarłego – bez konieczności interpretowania prawa w każdej gminie na nowo.
Jak wyjaśnia Wolniewicz, koperta dowodowa to często jedyne, co jeszcze pozostało po człowieku. Wyobraźmy sobie, że nasz pradziadek zostawił po sobie tylko kilka słów na kartach tej teczki i jedną fotografię. W rodzinnych archiwach tego już nie ma. Wojny, migracje, pożary, zwykły upływ czasu zrobiły swoje. A w urzędzie te skarby wciąż mogą leżeć, niezauważone, przez dekady. Dlatego twórcy inicjatywy podkreślają, że koperta dowodowa to skarb i że rodziny powinny mieć do niego dostęp.
Problem w tym, że obecne przepisy nie definiują wyraźnie, kto i na jakich zasadach może otrzymać kopertę osoby zmarłej. Efekt? Każdy urząd interpretuje to na własny sposób. Według Wolniewicza w praktyce oznacza to, że co drugi urząd w Polsce odmawia. A każda odmowa to kolejna rodzina, która traci możliwość odzyskania części swojej historii.
Inicjatywa Dowody Pamięci zakłada wprowadzenie jasnego i jednolitego systemu. Planowane zmiany obejmują oddzielenie kopert osób żyjących od kopert osób zmarłych, określenie kręgu osób uprawnionych do ich otrzymania, likwidację obowiązku wykazania interesu prawnego i zobowiązanie urzędów do przekazywania starych kopert do archiwów państwowych. Wszystko po to, aby zapewnić ich bezpieczeństwo i uniknąć sytuacji, w których dokumenty niszczą się w piwnicach lub znikają bezpowrotnie podczas reorganizacji urzędów.
Aby projekt ustawy trafił do Sejmu, konieczne jest zebranie co najmniej 100 tysięcy podpisów obywateli. W praktyce potrzeba ich jednak więcej, bo część zostanie odrzucona z powodów formalnych. Komitet ma na to trzy miesiące, a czas upływa 9 stycznia. Dodatkową trudnością jest konieczność złożenia podpisu wyłącznie w formie papierowej – nie ma możliwości podpisania projektu online.
Mimo to akcja zatacza coraz szersze kręgi, również poza granicami Polski. Polonia w Niemczech, Wielkiej Brytanii, Holandii, Hiszpanii czy Stanach Zjednoczonych zaczęła sama organizować punkty zbiórki, drukować formularze i namawiać znajomych do udziału. Polacy mieszkający poza krajem podkreślają, że dla nich możliwość odzyskania rodzinnych fotografii i dokumentów jest często jeszcze ważniejsza niż dla tych, którzy wciąż mają dostęp do lokalnych archiwów. W wielu domach emigracyjnych historia urywa się już na pierwszym pokoleniu, które wyjechało. Koperty dowodowe bywają jedynym sposobem na odtworzenie wcześniejszych losów rodziny.
Największym wyzwaniem jest dziś nie brak poparcia, lecz logistyka. Każdy musi pobrać formularz, wydrukować go, podpisać i wysłać na adres komitetu w Krakowie. Ta prosta czynność wymaga jednak czasu, a organizatorzy podkreślają, że każda pojedyncza kartka ma znaczenie. To ona może przesądzić o tym, czy projekt trafi pod obrady parlamentu.
Osoby, które chcą pomóc, mogą znaleźć wszystkie materiały na stronie dowodypamieci.pl, a także na profilach inicjatywy w mediach społecznościowych. Organizatorzy proszą o mobilizację, bo czasu jest coraz mniej.
Sprawa kopert dowodowych nie jest sprawą urzędową, techniczną ani marginalną. To realna walka o pamięć. O zdjęcia, podpisy, życiorysy ludzi, którzy tworzyli nasze rodziny. Jeśli projekt ustawy przejdzie, te dokumenty przestaną być uwięzione w teczkach, a wrócą tam, gdzie powinny być od zawsze – do domów, albumów i rodzinnych opowieści. Dzięki nim przeszłość znowu stanie się częścią naszego życia, a nie zapomnianym fragmentem ukrytym w urzędowych archiwach.
dowodypamieci.pl/pż