Pierwsze archiwum filmowe powstało w 1935 roku w Londynie, następne w Stanach Zjednoczonych (w Nowym Jorku), a kolejne w 1938 roku w Paryżu i Berlinie. Z ich inicjatywy w 1938 roku została powołana Międzynarodowa Federacja Archiwów Filmowych – FIAF (Fédération Internationale des Archive du Film) z siedzibą w Paryżu. Organizacja ta dążyła przede wszystkim do wymiany filmów pomiędzy archiwami dla celów kulturalnych, naukowych i oświatowych.
Czytaj także:
Archiwum Filmowe w Polsce
Pomysł stworzenia w Polsce profesjonalnego archiwum filmowego zrodził się w latach 1945–1946 w krakowskiej Wytwórni Filmowej. Zaczęto tam wówczas tworzyć pierwsze zbiory archiwalne. Kolejnym krokiem było tworzenie zbiorów archiwalnych przy powstałej w 1948 roku Wyższej Państwowej Szkole Filmowej w Łodzi.
29 kwietnia 1955 roku, na mocy uchwały Prezydium Rządu, zostało powołane Archiwum Filmowe z siedzibą w Warszawie. W skład zespołu kierowanego przez Jerzego Toeplitza wchodziło trzech pracowników: Władysław Banaszkiewicz, Leon Birn i Bolesław Michałek. We wrześniu archiwum zorganizowało doroczny międzynarodowy kongres FIAF, na który przyjechali archiwiści i szefowie filmotek z wielu krajów.
Działalność polskiego archiwum
Równolegle z odnajdywanymi filmami przedwojennymi do zbiorów archiwum trafiały też współcześnie produkowane filmy polskie. Rolą tej instytucji było zachowanie wszelkich dzieł polskiej kinematografii.
Pierwsza dekada działalności archiwum koncentrowała się głównie na poszukiwaniu polskich filmów z okresu międzywojennego, rozproszonych po świecie. Jednym z efektów tych działań był zakup w 1959 roku w Stanach Zjednoczonych zbioru ponad 70 kopii przedwojennych polskich filmów. Trzy lata później, również w USA, kupiono kopie 30 kolejnych filmów. Na rozbudowę kolekcji Archiwum Filmowego składały się również współcześnie kręcone filmy polskie oraz pewna liczba dzieł z europejskich archiwów (członków Federacji) przekazywanych do Polski.
Centralne Archiwum Filmowe
W 1961 roku zarządzeniem Ministra Kultury i Sztuki wprowadzono nazwę Centralne Archiwum Filmowe. Profil działalności instytucji nie uległ zmianie, chciano tylko podnieść rangę placówki, która od tej pory również tytularnie obejmowała zasięgiem całą Polskę. Cztery lata później archiwum mogło się już pochwalić kolekcją 217 polskich filmów przedwojennych, w tym około 100 filmów fabularnych w różnym stanie kompletności. Pozostałe były to filmy dokumentalne i kroniki Polskiej Agencji Telegraficznej. Każdy kolejny rok przynosił nowe zbiory, np. w 1967 roku z radzieckiego Gosfilmofondu archiwum pozyskało 25 przedwojennych filmów polskich.
Filmoteka Polska
1 czerwca 1970 roku Centralne Archiwum Filmowe zmieniło nazwę na Filmoteka Polska. Głównym powodem zmiany nazwy była chęć nadania instytucji europejskiego charakteru i wykreowania nowego wizerunku społecznego – instytucji nie tylko zajmującej się gromadzenie materiałów filmowych, ale także udostępniającej je.
Dziesięć lat później stan odzyskania polskich przedwojennych filmów fabularnych wynosił 151 tytułów (22 filmy nieme, 129 dźwiękowych) na 373 tytuły wyprodukowane do 1939 roku (232 filmy nieme i 141 dźwiękowych).
25 czerwca 1987 roku Filmoteka otrzymała status "Narodowej" i została wpisana do rejestru narodowych instytucji kultury.
Ochrona obrazów
Zgodnie z deklaracją UNESCO każdy kraj ma obowiązek ochrony ruchomych obrazów w nienaruszonej formie. Oryginalne stare taśmy filmowe traktowane są jako zabytki kultury XX wieku. Lata 90. były trudnym czasem dla Filmoteki – szef Komitetu Kinematografii Waldemar Dąbrowski wykreślił placówkę z puli narodowych instytucji, pozostawiając jednak jej niezmienioną nazwę, i przypisał ją do rejestru placówek określanych mianem "kulturalnych", takich jak np. domy kultury.
Latem 2000 roku Filmoteka otworzyła swój oddział w Łodzi i przejęła archiwa produkcyjne wytwórni filmowej z Wrocławia. Pojawiły się też nad nią czarne chmury – w grudniu na Kongresie Kultury Polskiej Filmoteka została uznana za instytucję najbardziej zagrożoną utratą zbiorów filmowych ze względu na fatalną infrastrukturę techniczną do ich przechowywania. W kolejnych latach Filmoteka przejmowała archiwa większości likwidowanych zespołów filmowych. Rozpoczął się też czas intensywnych prac nad cyfryzacją zbiorów i upowszechnianiem ich przez internet.
Narodowy Instytut Audiowizualny
Od 1 marca 2017 roku, po połączeniu z Narodowym Instytutem Audiowizualnym, rozpoczyna funkcjonowanie pod nazwą Filmoteka Narodowa – Instytut Audiowizualny (FINA). Obecnie zbiór należy do jednego z największych wśród europejskich archiwów filmowych i obejmuje: 2000 polskich filmów fabularnych od roku 1908 r. do lat współczesnych; 160 filmów przedwojennych; 100 tys. polskich filmów dokumentalnych i krótkometrażowych, 2000 polskich filmów animowanych, 15 tys. filmów zagranicznych. Przedwojenne filmy polskie oraz filmy zagraniczne z udziałem polskich twórców stanowią najcenniejszą część kolekcji, ze szczególnym wyróżnieniem filmów z udziałem wielkiej gwiazdy kina niemego – Poli Negri.
Część kolekcji ze zbioru polskiej kinematografii została zdigitalizowana. Wybrane filmy zrekonstruowano cyfrowo w projektach Nitrofilm i Repozytorium Cyfrowe. Biblioteka FINA posiada największy w Polsce specjalistyczny zbiór wydawnictw obejmujący ponad 30 tys. polskich i zagranicznych książek z dziedziny filmu. Jest to najważniejsze w Polsce centrum wiedzy o filmie i kinematografii.
***
PAP/IAR/zch/k
