Wpływ na wybór życiowej drogi Józefa Chełmońskiego miała rodzina i okolica, w której dorastał. Urodził się we wsi Boczki pod Łowiczem - regionie znanym z barwnego folkloru. Ojciec był uzdolniony plastycznie i muzycznie, matka była rozmiłowana w literaturze i sztuce. Jako 14-latek widział, jak władze zaborcze zamieniły szkołę, do której uczęszczał, w więzienie dla powstańców styczniowych. Sam był świadkiem publicznej egzekucji na łowickim rynku. Domyślał się, że jego ojciec - wójt gminy - pomagał ukrywać się powstańcom styczniowym, pomimo tego, że groziła mu kara śmierci.

Szkolne kroki

Chełmoński już w dzieciństwie przejawiał talenty plastyczne. Postanowił rozwijać się w tym kierunku. Wybór artystycznej drogi zaakceptował ojciec, co było nietypowe jak na tamte czasy. W 1867 roku Józef Chełmoński rozpoczął naukę w warszawskiej Klasie Rysunkowej i pracowni Wojciecha Gersona, który wywarł na niego ogromny wpływ.

Gerson reprezentował liberalne podejście do uczniów. Dbał o to, by młodzi adepci sztuki potrafili dostrzec, co jest ciekawego w najbliższym otoczeniu i poszukiwali własnych dróg artystycznych, zamiast naśladować uznanych malarzy. Mniejszą uwagę przywiązywał do umiejętności technicznych, kładąc nacisk na to, by uczniowie pozostali po prostu sobą.

Mistrz był dla Chełmońskiego tak ważny, że wiele lat po zakończeniu szkoły poprosił go o zostanie chrzestnym swojego dziecka.

Etap monachijski

W 1872 roku ukończył naukę w Klasie Rysunkowej prof. Gersona. Miał już dobrze opanowany warsztat. Jego szkolni koledzy starali się o przyjęcie do Akademii Sztuk Pięknych w Monachium, jednak Chełmońskiego nie było stać na wyjazd. Po śmierci ojca, w tym samym roku, bardzo pogorszyła się jego sytuacja materialna. Z pomocą przyszedł mu malarz Maksymilian Gierymski, który wystawił na loterii jeden ze swoich obrazów, by w ten sposób zdobyć fundusze dla kolegi. Dzięki temu szlachetnemu gestowi Chełmoński mógł rozpocząć naukę w Akademii.

- Po latach Chełmoński przyznał, że znacznie większy wpływ niż prestiżowa Akademia miała na niego monachijska Polonia i Maksymilian Gierymski. Przebywając w Niemczech, tęsknił za Polską i jej przyrodą. Wyrazem rozterek Chełmońskiego z tamtego czasu jest obraz "Odlot żurawi" - mówiła Renata Higersberger, kustosz z Muzeum Narodowego w Warszawie w audycji "Ćwiczenia z myślenia" z 2014 roku.

Chełmoński potrzebował polskiej przyrody, by tworzyć. Często wyjeżdżał na Kresy i Ukrainę w poszukiwaniu pleneru, by rozwijać swoje zainteresowania. 

Miłość do koni

- Chełmoński kochał konie bardziej niż ludzi. Wystarczy popatrzeć, w jaki sposób je malował. Podchodził do nich z miłością i zrozumieniem - wyjaśniła Renata Higersberger.

Konie przyniosły mu sławę we Francji. Konne trójki i czwórki były egzotyczne dla mieszkańców Zachodu.

- Posiadał wyjątkową umiejętność, którą zauważyli współcześni mu malarze: niesamowitą pamięć wzrokową. Potrafił zapamiętać ruch konia w takim ustawieniu, które wydawało się nieprawdopodobne. Dopiero później wynalazek fotografii udowodnił, że konie mogą przybierać takie ruchy, które Chełmoński umieszczał na obrazach z pamięci – dodała Renata Higersberger.

Pasmo sukcesów

W 1875 roku wyjechał do Paryża dzięki pomocy Cypriana Godebskiego – rzeźbiarza i teoretyka sztuki. W Paryżu na początku Chełmońskiemu wiodło się źle. Jednak już rok później jego dwa obrazy odniosły ogromny sukces. Jeden z nich - "Sprawa u wójta" - został powieszony na stałej ekspozycji Muzeum Narodowego w Warszawie. Na fali sukcesu natychmiast spisał umowę z kupcami na sprzedaż wszystkich swoich obrazów, nawet takich świeżo zdjętych ze sztalugi.

Kolejne lata przyniosły Chełmońskiemu sukces i sławę. Malarz cieszył się także ogromną popularnością wśród Amerykanów. Dostawał tak wiele zamówień, że praktycznie "produkował" obrazy przez kolejne 6 lat. Przedstawione na nich sceny malował z pamięci. Obrazy sprzedawał za astronomiczne sumy. Sytuacja materialna pozwoliła mu otworzyć własną pracownię w renomowanej siódmej dzielnicy Paryża. W jego wspaniałym mieszkaniu często spotykała się Polonia francuska. Ożenił się z Marią Korwin-Szymanowską, która urządziła mu dom w artystyczny sposób. Często pozwalał sobie na liczne ekstrawagancje i kosztowne zakupy.

Józef Chełmoński, Babie Lato, 1875. Źr. Wikipedia/domena publiczna

Powrót do Polski

W 1881 roku w Stanach Zjednoczonych rozpoczął się kryzys ekonomiczny. Nie dość, że spadła liczba zamówień, to w dodatku na dzieła sztuki zostało nałożone cło w wysokości 30 procent. Wtedy wróciły wspomnienia z dzieciństwa. To z tego okresu pochodzą nieliczne prace Chełmońskiego nawiązujące do historii. Namalował wtedy cztery obrazy o tematyce powstańczej, na których uwiecznił nie tylko powstańców, ale także ich przeciwników - Kozaków dońskich.

W 1887 roku wraz z rodziną wrócił do Polski. Doświadczył tu chłodnego przyjęcia. Zorganizował z przyjaciółmi pracownię w Hotelu Europejskim w Warszawie. Tworzył w spartańskich warunkach w towarzystwie m.in. Stanisława Witkiewicza, zarzucającego mu później masową produkcję obrazów, i Adama Chmielowskiego. To właśnie wtedy powstało "Babie lato" - manifest polskiego realizmu i "Kuropatwy".

- Chełmoński stworzył najbardziej reprezentatywny obraz polskiego pejzażu – "Kuropatwy", choć specjalizował się w scenach rodzajowych. Nie rozstawiał sztalug w plenerze. Wszystkie jego prace powstały w pracowni. Robił notatki rysunkowe, czasami akwarelowe - wyjaśniała Elżbieta Leszczyńska autorka książki "Pejzaż w malarstwie polskim" w audycji "Kwadrans bez muzyki" z 2017 roku.

Na polskiej ziemi

Grupa artystyczna skupiona wokół Hotelu Europejskiego stopniowo się powiększała. Odwiedziła ją również słynna aktorka Helena Modrzejewska, która wprowadziła Chełmońskiego w kręgi elity intelektualnej Warszawy.

W 1899 roku Chełmoński kupił niewielki dom w Kuklówce niedaleko Grodziska Mazowieckiego. Rok później odbyła się zbiorowa wystawa jego prac w warszawskiej Galerii Sztuki "Zachęta", będąca ukoronowaniem jego artystycznej drogi. Wszystkie obrazy zostały natychmiast sprzedane, a prasa składała Chełmońskiemu niemal dziękczynne hołdy.

W 1913 roku "Zachęta" przyznała mu jubileuszową nagrodę jako wyraz uznania za całokształt działalności artystycznej i zasługi dla ojczyzny. Jednak te splendory już nie cieszyły Chełmońskiego. Zaszył się w swojej ukochanej Kuklówce. Zwiedzał okolicę, chodził po polach i malował. Opuszczony przez bliskich zmarł 6 kwietnia 1914 roku.

seb/im

12 czerwca 1915 roku zmarł Józef Brandt, wybitny malarz-batalista. Tematem jego dzieł były sceny odwzorowujące potyczki i bitwy czasów I Rzeczpospolitej.

- Matka Brandta była malarką-amatorką, pianistką. Ojciec był naczelnym lekarzem ordynacji Zamoyskich. Rodzina kolekcjonowała dzieła sztuki – mówiła prawnuczka artysty Róża Sokołowska w audycji Elżbiety Ratyńskiej pt. "Imieniny Józefa Brandta".

Za namową protektora rodziny, hrabiego Andrzeja Zamoyskiego, Józef (urodzony w 1881 roku) został wysłany na studia do Paryża, gdzie miał zdobyć dyplom inżyniera budowy dróg i mostów. W stolicy Francji poznał jednak Juliusza Kossaka. Ta znajomość zaważyła na dalszym życiu Brandta. Mężczyzna zrezygnował ze studiów inżynierskich i postanowił poświęcić się sztuce. Kossak był  jego pierwszym mentorem. To z nim wybrał się w podróż na Ukrainę i Podole, która zaważyła o dalszej karierze malarza. To tutaj, wśród ziem, które niewiele zmieniły się od czasów kniazia Jaremy i hetmana Chmielnickiego.

Sienkiewicz pędzla

 - W XIX wieku w kraju pozbawionym niepodległości sztuka była obarczona szczególną misją podtrzymywania ciągłości rozwoju narodowej kultury, manifestowania polskości na forum międzynarodowym. Brandt przez ponad pół wieku swoje działalności twórczej pozostał wierny założeniom tej idei - podkreślała Ewa Micke-Broniarek w "Poranku Dwójki" prowadzonym przez Pawła Siwka.

Jego obrazy pokazywały koloryt Rzeczpospolitej w latach jej największej chwały i zmierzchu potęgi. Wśród tematów jego obrazów były takie sceny jak "Czarniecki pod Koldyngą" czy "Wyjazd z Wilanowa Jana Kazimierza z Marysieńką". Nie trudno tu dostrzec zbieżności tematycznej z innym twórcą odwołującym się do dawnej chwały polsko-litewskiego państwa – Henrykiem Sienkiewiczem.

- Obaj panowie znali się osobiście, Sienkiewicz otrzymał od Brandta jeden z obrazków. Autor "Trylogii" kilkakrotnie pisał o obrazach Brandta. Powszechnie uważa się, że obraz "Chwytanie na arkan" zainspirował Sienkiewicza do napisania otwierającej „Ogniem i mieczem” sceny uwolnienia Chmielnickiego przez Skrzetuskiego – mówiła Ewa Micke-Broniarek w audycji Michała Montowskiego z cyklu "Kulturalna Jedynka".

Co ciekawe, Brandt w odróżnieniu od Sienkiewicza nie poruszał w swojej twórczości problemu buntów kozackich i krwawej wojny domowej na Ukrainie. Kozacy na jego obrazach to zawsze żołnierze rejestrowi, służący królowi.

Własna droga

Z biegiem lat Brandt twórczość Józefa Brandta zaczęła odbiegać od schematów akademickich. Artysta wypracował własny, dynamiczny styl.  

- W początkowym okresie twórczości czerpał pewne wzory z twórczości rodziny Adamów z Monachium, u których również pobierał nauki. Szybko jednak poszedł własną drogą. W pewnym momencie zaczął odrzucać klasyczne środki warsztatowe, narzucane doktryną akademicką. Najczęściej kompozycja sceny figuralnej była ustawiona w przestrzeni równoległej do widza. Brandt zaczął stosować układy kompozycyjne, gdzie ruch postaci, koni, rozwija się po skosie, biegnie w głąb kompozycji. Brandt uzyskiwał w ten sposób wrażenie uczestnictwa w wydarzeniach przedstawionych. Możemy się czuć jak jedna z osób na płótnie - wyjaśniała Ewa Micke-Broniarek.

"Wyjazd z Wilanowa Jana Sobieskiego z Marysieńką" Józefa Brandta. Fot.: Wikimedia Commons/dp

Pracownia jak muzeum

Brandt nie malował z wyobraźni w takim znaczeniu, że w przeciwieństwie np. do Jana Matejki, dużą wagę przywiązywał do historycznej prawdziwości umundurowania, broni, strojów i akcesoriów, które ukazywał na swoich obrazach. Ten pietyzm wymusił na nim iście dokumentacyjną pracę nad każdym obrazem.

- Jeździł na Ukrainę i kupował rekwizyty do swoich prac. On nie malował z wyobraźni. Jeśli portretował szlachcica w kontuszu, to musiał to być kontusz istniejący – wskazywała Róża Sokołowska. - Do pracowni Brandta chodzono jak do muzeum. Tam był prawdziwy namiot turecki spod Wiednia, tam była prawdziwa karabela Dwernickiego, rusznica, którą otrzymał Zygmunt August od cesarza Austrii.

- Pracownia Brandta była podziwianym miejscem, odwiedzanym przez koronowane głowy, polityków, artystów i dziennikarzy – dodawała Ewa Micke-Broniarek.

Nie doczekał się odzyskania niepodległości przez Polskę. Zmarł 12 czerwca 1915 roku. Swoją niezwykłą kolekcję militariów Brandt zapisał narodowi polskiemu.

- Zaraz po odzyskaniu niepodległości córki malarza wszystko popakowały. W sumie 40 wielkich skrzyń. Skarby trafiły do Muzeum Narodowego – wspominała prawnuczka artysty.

bm

Podhalański pasjonat

Skoczylas jest przez ekspertów uznawany za twórcę polskiej szkoły drzeworytu i właśnie z tego typu prac jest najbardziej znany.

I tak do jego najlepszych dzieł z tej dziedziny należy między innymi "Janosika imię nigdy nie zginie". Grafika ta przedstawia znanego zbójnika stojącego w dumnej pozie z orłem na ramieniu. W tle widać górską wioskę, a jeszcze dalej miasto. Na samej górze pracy widnieje natomiast jej tytuł. Na drzeworycie Skoczylasa nie ma pustego miejsca, jest za to moc kwiatów, drzew i szczegółów, które sprawiają, że grafika staje się żywa, bardziej realistyczna. To, jak i tak zwany "grzebyk" - czyli sposób rycia w drewnie tworzący linie, sprawiające, że czarny i biały aż tak nie kontrastują ze sobą - są charakterystycznymi cechami prac artysty.

Sporą część swoich drzeworytów Polak wydał na początku lat 20. XX wieku w formie albumów o tytułach "Teka zbójnicka" i "Teka podhalańska". Ich tematyka skupiała się właśnie wokół górskiego folkloru, postaci Janosika i innych zbójców.

Pędzlem, farbą i wiecznym piórem

- Wszyscy kojarzą Skoczylasa niemalże wyłącznie z drzeworytów, tematyki podhalańskiej, tańczących zbójników. Ale był to przecież człowiek wszechstronny: był malarzem, rzeźbiarzem, tworzył akwaforty i projektował tkaniny – mówiła Maryla Sitkowska, znawczyni twórczości artysty, w audycji "Spotkania po zmroku".

Posłuchaj

Do naszych czasów zachowało się wiele akwareli autorstwa Skoczylasa, ukazujących pejzaże, górali i góralki, a także architekturę miejską. Ten rodzaj jego prac jest utrzymany w jasnych, raczej pastelowych barwach – dominuje jasny róż, zieleń, pomarańczowy, a także niebieski. Gra światła i wykorzystanie odpowiednich kolorów sprawiają, że dzieła malarza są sielskie, spokojne. Do jego najbardziej znanych prac z tej dziedziny należą: "Pejzaż podhalański", "Hala Gąsienicowa", "Kapliczka w Tatrach" i "Motyw z Kazimierza".

W swoim życiu Skoczylas nie stronił również od pasteli i farb olejnych. Z ich pomocą wykonał kilka prac, między innymi "Autoportret", "Portret kobiety", "Demonstrację uliczną" i "Bajkę" (inaczej zwaną "Królewną z żabką"). Należy jednak podkreślić, że powstały one na początku kariery artystycznej Polaka – w latach późniejszych okazało się, że Skoczylas cierpi na chorobę skóry, która uniemożliwiła mu malowanie i rzeźbienie.

Do szerokiego grona zainteresowań Skoczylasa należy także zaliczyć ilustratorstwo. I tak stworzył grafiki do dzieł kilku sławnych autorów – Władysława Reymonta, Jana Kasprowicza i nawet Stefana Żeromskiego. Ponadto artysta sam zajmował się pisaniem – swoje artykuły o roli sztuki w nowoczesnym społeczeństwie publikował na łamach "Wiadomości Literackich", "Przeglądu Warszawskiego" czy "Tygodnika Ilustrowanego".

Z Małopolski do stolicy

Władysław Skoczylas urodził się 4 kwietnia 1883 roku w Wieliczce. Był synem sztygara, czyli nadzorcy technicznego pracy górników w kopalni. Przyszły artysta miał sześcioro rodzeństwa – trzech braci i trzy siostry.

Skoczylas uzyskał szerokie wykształcenie artystyczne – początkowo nauki pobierał w Wiedniu, następnie studiował malarstwo w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Dodatkową wiedzę zdobywał w Paryżu, gdzie zgłębiał tajniki rzeźbiarstwa, a także w Lipsku, gdzie zetknął się z drzeworytnictwem.

Kolejnym ważnym momentem w życiu twórcy był jego dziesięcioletni pobyt w Zakopanem, gdzie wyjechał w 1908 roku, aby podjąć pracę nauczyciela rysunku w tamtejszej Cesarsko-Królewskiej Szkole Przemysłu Drzewnego. Skoczylas bardzo związał się z miastem – to właśnie wówczas rysował portrety górali i góralek, uwieczniał na akwarelach górskie pejzaże oraz architekturę tamtejszych wiosek. Związał się także ze stowarzyszeniem "Sztuka Podhalańska".

Po zakończeniu I wojny światowej osiadł w Warszawie, gdzie mieszkał aż do swojej śmierci w 1934 roku. Swoją pracownię miał przy Wybrzeżu Kościuszkowskim pod numerem 37 – obecnie znajduje się tam Wydział Rzeźby ASP. Skoczylas sam był zresztą związany z Akademią Sztuk Pięknych – w 1922 roku objął tamtejszą katedrę grafiki (wtedy jeszcze uczelnia nosiła nazwę Szkoła Sztuk Pięknych).

Dzieła tego artysty zdobywały uznanie krytyków zarówno w kraju, jak i za granicą. I tak jego prace były w latach 20. XX wieku wystawiane między innymi w Londynie, Budapeszcie, Rzymie, Hamburgu i Zagrzebiu. Co ciekawe w 1928 roku Skoczylas został nawet uhonorowany medalem na wystawie zorganizowanej z okazji Igrzysk Olimpijskich w Amsterdamie.

Malarz zmarł po długiej chorobie w 1934 roku i został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.

jb/jp

Źródła:

Janusz Drzewucki, Władysław Skoczylas, twórca polskiego drzeworytu, portal Polona/blog, http://blog.polona.pl/2020/04/wladyslaw-skoczylas-tworca-polskiego-drzeworytu, data dostępu:07.04.2021.