Trzy światy pod jednym godłem
– Wszystkie ziemie, które po 1918 roku znalazły się w granicach odrodzonej Polski, wywodziły się z dawnych terenów Rzeczpospolitej. Ale przez ponad sto lat żyły w zupełnie różnych światach – przypomina dr Artymowski. – Inny był zabór pruski, później wchodzący w skład Rzeszy Niemieckiej, inny rosyjski, a jeszcze inny austriacki czy austro-węgierski. Łączyła je chęć odzyskania niepodległości, ale dzieliło niemal wszystko: prawo, język urzędowy, system miar, a nawet sposób myślenia.
Kiedy więc 11 listopada 1918 roku Polska formalnie odzyskała niepodległość, w praktyce proces ten wyglądał różnie w różnych częściach kraju.
W Warszawie – znajdującej się pod niemiecką okupacją – powstała Rada Regencyjna, która tego dnia przekazała władzę Józefowi Piłsudskiemu. W Galicji działała Polska Komisja Likwidacyjna powołana przez Austriaków, a w zaborze pruskim Polacy musieli czekać jeszcze kilka tygodni na wybuch Powstania Wielkopolskiego, które dopiero zapewniło im wolność.
Na wschodzie sytuacja była jeszcze bardziej skomplikowana. Tam wciąż stacjonowały setki tysięcy żołnierzy niemieckich, zagubionych między bolszewicką Rosją a własną drogą do domu. Polska na tych terenach dopiero miała się urodzić i musiała walczyć o swój byt.
Wymarzona niepodległość – i pierwsze wyzwania
Odrodzenie państwa budziło entuzjazm i dumę, ale też niepewność i lęk o przyszłość. Wymarzony moment odzyskania niepodległości był czasem patriotycznego zapału, ale Polacy byli też zdezorientowani i zażenowani bałaganem oraz miałkością politycznych sporów.
Największym wyzwaniem było zbudowanie nowoczesnego państwa, które byłoby w stanie stworzyć sieć instytucji organizujących życie publiczne. Scalanie ziem po zaborach to była mrówcza praca – problemy etniczne, kwestia chłopska, zacofanie, nowoczesność, obciążenia podatkowe i szara strefa sprawiały, że Polska „paliła się” w tym procesie. Byliśmy podzieleni na trzy odrębne organizmy społeczne i scalić je w ramach jednej machiny państwowej, jednego systemu podatkowego, jednego sposobu myślenia o Polsce obejmującej Poznań, Warszawę, Lwów i Wilno – było cudem.
Ścierające się gwałtownie frakcje polityczne i różne wizje Rzeczpospolitej wydawały się ograniczać skuteczność tworzenia nowej państwowości. Mimo tego udało się zbudować armię, która w 1939 roku solidarnie, niezależnie od miejsca pochodzenia czy pozycji społecznej żołnierzy, broniła kraju.
Trzy systemy, trzy waluty, trzy prawa
– Choć mówimy o jednym narodzie, to były to trzy różne społeczeństwa – tłumaczy dr Artymowski. – Najlepszym przykładem jest pieniądz. W Generalnym Gubernatorstwie funkcjonowała marka polska, wprowadzona jeszcze przez Niemców. To ona stała się pierwszą walutą odrodzonej Polski – aż do reformy Władysława Grabskiego w 1924 roku.
Podobnie było z sądownictwem – w Krakowie obowiązywało prawo austriackie, w Warszawie rosyjskie, a w Poznańskiem pruskie. Stopniowo tworzono nowe przepisy i wspólne instytucje, ale proces ujednolicania trwał latami.
Różnice widać było także w infrastrukturze. Sieć kolejowa w byłym zaborze pruskim była znacznie gęstsza i nowocześniejsza niż w Królestwie Polskim. Te kontrasty do dziś wpływają na mentalność mieszkańców różnych regionów.
Wspólny duch mimo różnic
Mimo tych wszystkich odmienności Polacy potrafili działać razem. Walczyli na Śląsku, w Powstaniach Śląskich i Cieszyńskim, organizowali samoobronę na Kresach, bronili Lwowa, tworzyli lokalne administracje i struktury wojskowe.
– Właśnie ta wspólna gotowość do walki i pracy dla Polski była tym, co naprawdę zjednoczyło naród – podkreśla dr Artymowski. – Polacy wykazali niezwykły hart ducha i zdolność do działania mimo różnic.
Piłsudski – człowiek, który jednoczył
11 listopada 1918 roku Rada Regencyjna przekazała Józefowi Piłsudskiemu władzę nad Polską Siłą Zbrojną. W kolejnych dniach rozwiązano Radę, a władzę przejęło państwo polskie.
– Można powiedzieć, że przez kilka dni byliśmy królestwem bez króla – zauważa dr Artymowski. – Ale mieliśmy człowieka, który potrafił połączyć wszystkich. Józef Piłsudski był symbolem wolności, a jego autorytet akceptowali zarówno politycy lewicy, jak i prawicy. Dla tysięcy Polaków i Polek stał się uosobieniem ich własnej drogi – drogi walki o niepodległość.
Odrodzona Polska – trzy światy w jednym państwie
Odrodzenie Polski po 1918 roku było nie tylko aktem politycznym, lecz także procesem społecznym, gospodarczym i kulturowym. Z trzech różnych organizmów powstało jedno państwo – zszyte nićmi wspólnej historii, ducha i woli przetrwania.
I choć, jak pisał Żeromski, te szwy długo się jątrzyły, to właśnie one utrwaliły siłę i wyjątkowość II Rzeczypospolitej.
pż