W czasach stalinizmu (1948-1956) Polska była całkowicie podporządkowana ZSRR. Chociaż oficjalnie władzę w Polsce sprawował Bierut, to nie miał on prawie żadnego wpływu na wojsko. Tą dziedziną rządził niepodzielnie sowiecki marszałek, Konstanty Rokossowski. Otrzymywał on dokładne instrukcje od sztabu głównego Armii Czerwonej.

Był z pochodzenia Polakiem, ale z wyboru obywatelem Związku Sowieckiego. Na różnych stanowiskach w Armii Czerwonej dowodził pułkiem, brygadą, dywizją i korpusem kawalerii. W 1937 roku stał się ofiarą stalinowskich czystek, oskarżono go o szpiegostwo dla wywiadu japońskiego i polskiego. Był torturowany i więziony w łagrach. W 1940 roku zwolniony z więzienia i przywrócony do służby wojskowej. W czasie II wojny światowej dowodził kolejno kilkoma frontami, był jednym z najwybitniejszych dowódców wojskowych.

– Rokossowski nie tylko potrafił bardzo umiejętnie dowodzić. Był jedynym dowódcą sowieckim, co podkreślają wszyscy jego podkomendni, który rachował koszty ludzkie, brał pod uwagę minimalizację strat. To powodowało, że oficerowie i żołnierze marzyli, żeby znaleźć się pod rozkazami Rokossowskiego – mówi historyk prof. Paweł Wieczorkiewicz.

74 lata temu, 6 listopada 1949 roku na polecenie Stalina, Rokossowski, na podstawie porozumienia rządu polskiego i ZSRR, został polskim ministrem obrony narodowej. Mianowano go marszałkiem Polski. Od 1950 roku został członkiem Biura Politycznego PZPR, a w 1952 roku wicepremierem.

Wśród historyków istnieje opinia, że Rokossowski w pewnym stopniu ponosi odpowiedzialność za represje wobec przedwojennych polskich oficerów, czystki oraz sowietyzację w Legionach Wojska Polskiego po II wojnie światowej. Dla młodzieży z rodzin antysocjalistycznych, w miejsce służby wojskowej, wprowadził represyjny system pracy przymusowej w kamieniołomach, kopalniach węgla i rud uranu.

W trakcie wydarzeń poznańskich w 1956 roku to on zaproponował Biuru Politycznemu KC PZPR wysłanie wojsk do Poznania w celu stłumienia strajku.

W październiku 1956, w czasie trwania VIII Plenum Komitetu Centralnego PZPR, wydał rozkaz okrążenia Warszawy przez wojska radzieckie i polskie, który wycofał po wizycie w Polsce delegacji radzieckiej z Chruszczowem na czele.

Po objęciu funkcji I sekretarza KC PZPR przez Władysława Gomułkę w październiku 1956 roku Konstanty Rokossowski odszedł ze składu Biura Politycznego KC PZPR. Wkrótce odwołano go ze stanowiska ministra obrony narodowej i wicepremiera. Rokossowski opuścił Polskę wraz z 500 doradcami, zajmującymi do tamtej pory stanowiska w wojsku polskim. Wrócił do ZSRR, gdzie w latach 1958-1962 został wiceministrem obrony narodowej ZSRR.

Konstanty Rokossowski zmarł 3 sierpnia 1968 w Moskwie. Jako wybitnie zasłużony dla ZSRR został pochowany pod murami Kremla.

Więcej o Konstantym Rokossowskim w serwisie Radiach Wolności>>>

mk

Po wyzwoleniu w 1945 roku Łódź, która nie została zniszczona, stała się centrum Polski. Tu ściągali warszawiacy pozbawieni domów, ale także nowa władza. Pierwsze strajki wybuchły już w lipcu 1945 roku. W Łodzi powstały także instytucje kulturalne, które nie mogły mieć siedziby w Warszawie.

- Po wyzwoleniu pojawiały się flagi biało-czerwone i czerwone, bo w ten sposób ludność Łodzi chciała uhonorować wyzwolicieli. Na początku nastroje mieszkańców w stosunku do Armii Radzieckiej nie były negatywne, dopiero później zaczęło się to zmieniać - opowiada dr Janusz Wróbel. Jak dodaje historyk, miało to związek z rabunkami, gwałtami i porządkiem politycznym, zaprowadzonym przez wyzwolicieli.

W czasie programu rozmawialiśmy o tym, w jaki sposób wojna zmieniła historię tego miasta. Goście Katarzyny Jankowskiej opowiedzieli również o losach łódzkiej rozgłośni Polskiego Radia oraz powojennym życiu kulturalnym Łodzi.

***

Tytuł audycji: Naukowy zawrót głowy

Prowadzi: Katarzyna Jankowska

Goście: dr Janusz Wróbel (historyk z Instytutu Pamięci Narodowej, oddział w Łodzi), prof. dr hab. Rafał Stobiecki (Instytut Historii Uniwersytetu Łódzkiego)

Data emisji: 2.07.2015

Godzina emisji: 21.37

sm/ag

Po Powstaniu Warszawskim na rozkaz Adolfa Hitlera Warszawa miała zostać zrównana z ziemią. Kiedy Niemcy uciekali z miasta w styczniu 1945 roku, stolica Polski była miastem ruin. Wśród tych ruin mieszkały ludzkie cienie – warszawiacy, którzy nie opuścili miasta po powstaniu.

Tych, którzy umierali razem z miastem było niewielu. Jednym z nich był wybitny pianista i kompozytor Władysław Szpilman.

- Nie wiedziałem, że Warszawa jest wyzwolona. Byłem od pół roku w całkowitej samotności, ukryty w ruinach. Kiedy 20 stycznia usłyszałem jakieś dźwięki na ulicy i zobaczyłem ludzi, rozpłakałem się. Byłem wolny – mówił kompozytor w jednym z archiwalnych wywiadów w Archiwum Polskiego Radia.

Posłuchaj fragmentu zachowanej wypowiedzi Władysława Szpilmana.

To było wyzwolenie gruzów

- W styczniu 1945 roku to było wejście do ruin miasta, a na wyzwolenie to Warszawa czekała w sierpniu i wrześniu 1944 roku – komentował dr Andrzej Chmielarz. – Niestety, wtedy mieszkańcy miasta nie zostali wyzwoleni. Wyzwolono gruzy po pół roku.

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

W operacji warszawskiej trwającej od 14 do 17 stycznia 1945 roku brały udział 1 Armia Wojska Polskiego oraz 47 i 61 Armia 1 Frontu Białoruskiego. Była to część wielkiej ofensywy nazwanej operacją wiślańsko-odrzańską, rozpoczętej przez Armię Czerwoną 12 stycznia 1945 roku. Obie armie sowieckie, 61 działająca z przyczółka warecko-magnuszewskiego oraz 47 nacierająca od strony Modlina, uderzyły w kierunku Błonia, oskrzydlając Warszawę z północnego i południowego zachodu, tworząc tzw. kocioł warszawski, w którym znalazła się niemiecka 9 Armia.

Czerwona szarańcza. Jak Sowieci grabili "wyzwalane" tereny

Walki o opanowanie miasta trwały kilka godzin, gdyż dowództwo niemieckie, obawiając się okrążenia, wycofało większość swoich sił ze stolicy. 17 stycznia 1945 roku przed żołnierzami 1 Armii WP znajdowały się jedynie niemieckie siły osłonowe. Do poważniejszych starć z nieprzyjacielem dochodziło sporadycznie. Walczono m.in. w rejonie Lasku Bielańskiego, Dworca Głównego oraz na skrzyżowaniu Alei Jerozolimskich i Nowego Światu.

19 stycznia w Alejach Jerozolimskich, które specjalnie na tę okazję uprzątnięto z gruzu, przy dźwiękach "Warszawianki" defilowały wyznaczone oddziały 1 Armii WP. Defiladę na trybunie ustawionej naprzeciwko hotelu "Polonia" przyjmowali przedstawiciele władz komunistycznych i wojska, m.in. Bolesław Bierut, Władysław Gomułka, Edward Osóbka-Morawski, gen. Michał Rola-Żymierski, gen. Stanisław Popławski, płk Marian Spychalski oraz sowiecki marszałek Gieorgij Żukow.

Niemcy odeszli ale...

17 stycznia 1945 nie dla wszystkich rozpoczynał się okres wolności. Razem z żołnierzami Ludowego Wojska Polskiego do Warszawy wkroczyły bowiem również oddziały sowieckie, a wśród nich jednostki NKWD. Już 19 stycznia 1945 roku gen. Iwan Sierow pisał do Ławrientija Berii, ówczesnego szefa NKWD:

"W celu zaprowadzenia należytego porządku w Warszawie wykonaliśmy, co następuje: 1. zorganizowaliśmy grupy operacyjno - czekistowskie mające za zadanie filtrację wszystkich mieszkańców zamierzających przedostać się na Pragę; 2. pracują grupy operacyjne, złożone z pracowników Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego Polski i naszych czekistów, mających na celu ujawnienie i zatrzymanie kierownictwa Komendy Głównej "AK", "NSZ" i podziemnych partii politycznych; 3. w celu zabezpieczenia przeprowadzanych akcji operacyjnych został w Warszawie rozmieszczony i przystąpił do pracy 2. Pułk Pograniczny NKWD i 2 bataliony 38. Pułku Pogranicznego". ("NKWD i polskie podziemie 1944-1945. Z teczek specjalnych Józefa W. Stalina").

- Wyzwolenie Warszawy niczego nie zmieniało, ponieważ decyzja w sprawie losów powojennej Polski zapadła wcześniej, w czasie ustaleń wielkiej trójki w Jałcie – słyszymy w audycji Polskiego Radia "Wyzwolenie Warszawy, w której gośćmi byli prof. Tomasz Strzembosz i dr Andrzej Chmielarz.

- Niemcy odeszli, ale ci, którzy przyszli tworzyli sytuację niemal analogiczną. Zapełniły się więzienia, tym razem NKWD, choćby na Zamku Lublińskim czy na warszawskiej Pradze – mówił prof. Strzembosz. – Tak jak za okupacji niemieckiej ludzie znikali i znajdowali się w więzieniach.

Prof. Strzembosz zaznaczył, że istniał wtedy "problem przełamania". – Z jednej strony radość z wyzwolenia, z odmiany, radość, że będziemy budowali normalnie, w warunkach pokojowych swoje życie. A z drugiej strony się okazywało, że nie są to warunki normalne i pokojowe, że ludzie wpychani są do lasu – wyjaśniał historyk.

Posłuchaj audycji "Wyzwolenie Warszawy" i dowiedz się, jak liczne były jednostki specjalne NKWD po zakończeniu II wojny światowej, które wyłapywały wszystkich sprzeciwiających się nowym porządkom po niemieckiej okupacji. 

 
W czasie II wojny światowej łączne straty ludności Warszawy szacowane są na 600 - 800 tys. osób, w tym ok. 350 tys. Żydów i ok. 170 tys. poległych lub zamordowanych w Powstaniu Warszawskim. Straty urbanistyczne wynosiły około 84 proc. - zabudowa przemysłowa - 90 proc., mieszkalna - 72 proc. i zabytkowa - 90 proc.

Rumowisko ruin

- Warszawa przestawiała makabryczny widok. Wymarłe kompletnie, zburzone miasto, przysypane śniegiem. Gdzieniegdzie jakieś wybuchające pociski, miny, których Niemcy mnóstwo zostawili – wspominał Michał Barcz, żołnierz I Armii Wojska Polskiego. - Kikuty wypalonych domów, jakieś rumowiska, ale pierwsze wrażenie, to był brak ludzi.

Inny z polskich żołnierzy wspominał: - Ruiny, ruiny, ruiny i gdzieniegdzie na placykach trupy z biało-czerwonymi opaskami, wiedzieliśmy, że to byli żołnierze AK. Nasi chłopcy patrzyli odrętwiali, nie wierzyli, nie byli wstanie wydobyć słowa, tylko słyszałem pojedyncze "Boże, Boże…".

My nie cywile, my warszawiacy

- Ludzie wyrastali nie wiadomo skąd. Płakali. Ci, którzy zostali w Warszawie i przeżyli katastrofę tego miasta, to nie byli cywile, tylko tak jak my – żołnierze – mówił jeden z żołnierzy I Armii WP.

- Nikt nie patrzył, że nie ma gdzie wrócić, a oni wracali, w łachmanach, w strasznej nędzy, całe to bractwo wracało do swojego miasta. To było bardzo wzruszające – mówił Marian Zieliński, żołnierz.

Do końca stycznia 1945 roku pomimo braku mieszkań, żywności, opału, oświetlenia i komunikacji ludność Warszawy wzrosła o 12 tysięcy.

im/PAP

Od radości do strachu – emocje Polaków

– Polacy dobrze wiedzieli czym jest Armia Czerwona. Żywe w pamięci pozostawały wspomnienia wojny 1920 roku oraz okupacji w latach 1939-1941 – powiedział prof. Marcin Zaremba, autor książki "Wielka trwoga. Polska 1944-1947: ludowa reakcja na kryzys", w rozmowie z portalem PolskieRadio24.pl. – Niepewność i strach przed rabunkami i gwałtami była obecna, zwłaszcza na prowincji. Ludzie starali unikać się kontaktów z Armią Czerwoną.

Posłuchaj i zobacz wypowiedź prof. Marcina Zaremby o strachu przed Armią Czerwoną wśród polskiego społeczeństwa.

Pomimo dużych obaw, wejście Armii Czerwonej do Polski zostało przyjęte z ulgą po okrucieństwach okupacji niemieckiej.

– Na początku Armia Czerwona była witana radośnie oraz częstowana wódką i kwiatami. Trudno się dziwić, Polacy byli zmęczeni wojną, głodni, chcieli powrotu do życia i normalności – mówił prof. Marcin Zaremba.

Początkowy entuzjazm szybko opadł, bowiem okazało się, że sowieccy żołnierze traktują Polskę jak łup wojenny i nie zawahają się użyć przemocy, aby dostać to, czego zapragną.

Gwałty i rabunek towarzyszą Armii Czerwonej

Wśród polskiego społeczeństwa w pierwszych latach po II wojnie światowej strach przed Armią Czerwoną był powszechny. Polacy już wiosną i latem 1945 roku byli niechętnie nastawieni wobec sowieckich żołnierzy.

Posłuchaj i zobacz wypowiedź prof. Marcina Zaremby o demoralizacji w szeregach Armii Czerwonej.

Na terenach zamieszkanych przez polską ludność stacjonowały wówczas zdemoralizowane jednostki tyłowe Armii Czerwonej, a wkrótce dołączyły do nich oddziały powracające z Niemiec. Szczególnie niebezpieczni okazali się żołnierze, którzy mieli ostatnią szanse na rabunek przed powrotem do Związku Sowieckiego.

Czerwona szarańcza. Jak Sowieci grabili "wyzwalane" tereny

– Pojedyncze gwałty i rabunki zdarzały się już wcześniej, ale wzrost demoralizacji rozpoczął się wraz z zakończeniem wojny – powiedział prof. Marcin Zaremba. – To okres nieprawdopodobnej fali gwałtów, przemocy, grabieży, napaści na pociągi. Raporty urzędowe nazywają go "pijaną okupacją".

Czerwonoarmiści stacjonujący w Polsce dopuszczali się licznych przestępstw. Część z nich była następstwem traumy wojennej spowodowanej okrucieństwami frontu wschodniego, ale wiele z nich było zaplanowanym rabunkiem. Armia Czerwona systematycznie ograbiała majątek pozostawiony przez Niemców na Ziemiach Zachodnich. Z kolei na terenach należących przed wojną do II Rzeczpospolitej niektórzy czerwonoarmiści szabrowali polską ludność, dotkniętą już wcześniej wojennymi zniszczeniami. Rabunkowi nierzadko towarzyszyła przemoc i gwałt.

Posłuchaj i zobacz wypowiedź prof. Marcina Zaremby o gwałtach i rabunkach dokonywanych przez Armię Czerwoną oraz próbach samoobrony Polaków.

– Przykładów demoralizacji są setki, jeśli nie tysiące, szczególnie na zachodzie Polski. Warunki były na tyle ciężkie, że pierwsi osadnicy z centralnej Polski decydowali się na powrót, ponieważ uznawali, że nie da się żyć. Polacy ze wschodu nie mieli wyboru i musieli się tam osiedlić. Sytuacja była wyjątkowo trudna, a pogarszała ją jeszcze przemoc polityczna NKWD – powiedział prof. Marcin Zaremba w rozmowie z portalem PolskieRadio24.pl. – Trudno o jakiekolwiek szacunki o skali przestępczości, ale oceniam liczbę gwałtów na kilkadziesiąt tysięcy. Była ona jednak prawdopodobnie mniejsza niż na Węgrzech i oczywiście mniejsza niż w Niemczech.

Represje wobec środowiska Armii Krajowej

Terror, którego Polacy doświadczali z rąk Armii Czerwonej był spowodowany nie tylko demoralizacją szeregowych żołnierzy, ale również motywami politycznymi. Wrogiem komunistów zostali członkowie Polskiego Państwa Podziemnego, którzy stali na przeszkodzie w objęciu władzy.

Dopóki istniał wspólny wróg w postaci III Rzeszy, Armia Czerwona traktowała Armię Krajową jako sojuszników. Represje wobec środowiska Armii Krajowej rozpoczęły się wkrótce po wyparciu Niemców, już w 1944 roku.

Żołnierze Wyklęci - zobacz serwis historyczny

– W październiku 1944 roku rozpoczęło się nasilenie represji skierowanych przede wszystkim wobec podziemia. Ponad 30 tysięcy ludzi zostało wywiezionych, wielu z nich straciło życie. Polskie społeczeństwo zostało opanowane przez strach – powiedział prof. Marcin Zaremba.

Po ugruntowaniu władzy "ludowej", komuniści rozpoczęli poszukiwanie członków konspiracji. Z łapanki nie zostały wykluczone nawet osoby, które zrezygnowały z czynnego oporu wskutek zwątpienia w możliwość zmiany sytuacji politycznej.

Posłuchaj i zobacz wypowiedź prof. Marcina Zaremby o powojennej Polsce.

Więzienia – w Warszawie na ulicy Rakowieckiej, we Wronkach lub w Rawiczu – stały się symbolem represji wobec członków Armii Krajowej. Areszty i sale sądowe przełomu lat 40. i 50. były wypełnione więźniami politycznymi.

Sytuacja zmieniła się wraz z nadejściem odwilży październikowej w 1956 roku i odejściem od stalinowskich represji. Jednym z przejawów zmiany stosunku do żołnierzy podziemia było zezwolenie na publikację w tygodniku "Po prostu" artykułu "Na spotkanie ludziom z AK", napisanego przez Jana Olszewskiego, Jerzego Ambroziewicza i Walerego Namiotkiewicza. Był to pierwszy głos w debacie publicznej, który otwarcie postulował potrzebę rehabilitacji żołnierzy Armii Krajowej.

Szymon Antosik