Albert Camus - jeden z wielu, który zafascynował się myślą i postacią Simone Weil – określił ją "jedynym wielkim duchem naszych czasów". Witold Gombrowicz pisał: "Zapoznajcie się z nią, bo bije w jej dziele torturowane i mroczne serce naszych czasów". A Czesław Miłosz dodawał: "Była jedną z największych postaci, jakie ofiarował ludzkości śmiercionośny wiek dwudziesty".

Starożytna greka i prorobotnicze demonstracje

Simone Weil urodziła się 3 lutego 1909 roku w Paryżu, pochodziła z zamożnej żydowskiej rodziny o tradycjach liberalno-agnostyckich. Od wczesnej młodości wyróżniała się wiedzą i zachłannym oczytaniem (w nastoletnim wieku poznała język starogrecki, później sanskryt). Studia w École Normale Supérieure łączyła z inną swoją wielką pasją: sprawami polityczno-społecznymi (brała m.in. udział w wystąpieniu studentów przeciwko obowiązkowemu przygotowaniu wojskowemu).

Później, gdy pracowała jako nauczycielka filozofii w liceum, zarzucano jej, że chodzi na kawę z bezrobotnymi i sama płaci rachunki. Uczestniczyła również w wielu manifestacjach na rzecz poprawy życia robotników – zatrzymana podczas jednej z nich przyznała zdumionym stróżom prawa, że zawsze marzyła o aresztowaniu za taką sprawę.

Od zawsze miała ogromną potrzebę angażowania się w walkę o sprawy społeczne – nie chodziło jednak o przystąpienie do jakieś konkretnej partii, ale o działania na rzecz najbardziej potrzebujących. I współodczuwanie z tymi, którzy doznawali cierpienia i niesprawiedliwości. To m.in. sprawiło, że przez jakiś czas (1934-35) pracowała – dzięki własnym staraniom, a na przekór predyspozycjom – w fabrykach, m.in. zakładach Renault jako frezerka. Poczucie solidarności kazało jej wówczas wydawać na siebie tylko tyle, ile wynosiła skromna robotnicza pensja. Pracowała również w rolnictwie, m.in. w winnicach.

"Nie nadawała się do życia"

W 1936 roku próbowała wziąć udział w wojnie domowej w Hiszpanii – w oddziałach anarchistycznych – ale szybko (doznała poważnych oparzeń) musiała opuścić szeregi walczących. W 1942 roku wyjechała wraz z rodzicami z zajętej przed Niemców Francji i popłynęła do Nowego Jorku. Kilka miesięcy później jednak wróciła do Anglii, gdzie będzie bezskutecznie starać się o udział w… misji spadochronowej do Francji.

Była słabego zdrowia, a przy tym paliła jak smok. Od młodości cierpiała również na nieznośne bóle głowy niewiadomego pochodzenia. "Nie nadawała się do życia" – pisał o niej Czesław Miłosz. "Krótkowzroczna, fizycznie mało sprawna (…), nieustraszona".

Za jedną z przyczyn jej przedwczesnej śmierci – 24 sierpnia 1943 roku – uznaje się swoistą głodówkę: na początku 1943 roku zaczęła ponoć jeść tyle, ile jej zdaniem wynosiło minimum francuskiej racji żywnościowej. Czy był to szaleńczy gest solidarności? Chęć współodczuwania? A może, jak sugeruje choćby Czesław Miłosz, było w tym echo katarskiej "endury" – dobrowolnej rezygnacji z życia, samobójczej głodówki, którą podejmowali średniowieczni heretycy?

***

Czytaj także:

• Trzy kobiety w czasach ciemności. Edyta Stein, Simone Weil i Hannah Arendt
• Podróż w przeszłość, w głąb korzeni. Wokół "Zakorzenienia" Simone Weil

***

"Bóg jest obecny w formie nieobecności"

Simone Weil pozostawiła po sobie bardzo wiele rozproszonych tekstów, które składają się na szczególe dzieło religijno-filozoficzne. Dzieło to sytuuje się jednak – podobnie jak życie jej autorki – gdzieś "na skraju", poza głównymi nurtami filozofii europejskiej.

Ta wychowana w tradycji racjonalistycznej Żydówka uważana jest przez wielu za wielką XX-wieczną mistyczkę – chrześcijańską, choć wykraczającą poza ramy tej religii, niemieszczącą się w jej ortodoksji.

– Ona godzi w sobie jednocześnie ortodoksję i herezję – opowiadał o złożonym charakterze jej myśli prof. Zbigniew Mikołejko.

Simone Weil w swoich rozważaniach, nieujętych nigdy w jakąś spójną całość, starała się między innymi naświetlić podstawowy problem teodycei: obecność zła w świecie stworzonym przez dobrego i wszechmocnego Boga. Pisała przy tym również o wartości ateizmu ("Religia jako źródło pociechy jest przeszkodą w prawdziwej wierze. W tym sensie ateizm jest oczyszczeniem") czy też o teologicznych paradoksach ("Bóg może być obecny w stworzeniu tylko w formie nieobecności"; "Cierpienie - wyższość człowieka nad Bogiem. Trzeba było Wcielenia, aby ta wyższość nie była czymś gorszącym").

– Jest ona autorką dość szczególnej wersji "zakładu Pascala" – mówił prof. Zbigniew Mikołejko. – Ten zakład był zdroworozsądkowy: przy założeniu, że Boga nie ma, jeśli "wygrasz", nic nie zyskasz. Jeśli "przegrasz", stracisz wszystko. I na odwrót: przy założeniu, że Bóg jest, jeśli "wygrasz", zyskujesz wszystko, jeśli "przegrasz", nie tracisz nic. Według Simone Weil, nawet jeśli "przegrasz", zakładając, że Bóg jest, i tak coś zyskujesz. Bo nawet jeśli Bóg jest złudzeniem, opowiadamy się po stronie dobra – tłumaczył prof. Mikołejko.

"Sokrates naszych czasów"

Simone Weil z jednej strony czerpała z tradycji chrześcijańskiej (koncentrując się na Ewangeliach, na "Kazaniu na górze", na "Księdze Hioba"), z drugiej strony szukała natchnienia w innych tradycjach kulturowych: w hinduskich "Upaniszadach", w myśli gnostyckiej, a nade wszystko w tekstach starogreckich. Bardzo ważny był dla niej Platon i jego idea dobra i piękna, w micie o Prometeuszu dopatrywała się intuicji chrystologicznych, a od stoików uczyła się przyjmowania trudnego losu, "amor fati".

– Ona jest wiecznie niezadowolonym Sokratesem naszego czasu – opowiadał o Simone Weil prof. Zbigniew Mikołejko. A prof. Tadeusz Sławek dodawał: – Tak jak u Greków jej filozofia nie była akademicka, ale próbowała odpowiedzieć na pytanie, co to znaczy żyć życiem mądrym.

Bo, jak podkreślali znawcy, w dziele Simone Weil nie chodziło o "filozofię" czy nawet o "religię", ale o życie. I o miłość. Może dlatego stała się tak ważną postacią dla wielu, w tym: dla polskich pisarzy i poetów.

Duchowa mistrzyni 

Do popularności Simone Weil w Polsce z pewnością przyczynił się Czesław Miłosz, którego przekład pism Weil ukazał się w 1958 roku w Bibliotece "Kultury". Teksty wielkiej Francuzki podsunął mu Józef Czapski, sam zafascynowany myślą Weil – będzie do niej częstokroć wracał na kartach swojego słynnego dziennika. Czapski toczył z nią spory, ale była dla niego wielkim autorytetem, jedną z przewodniczek duchowych.

W różnej mierze Simone Weil stała się ważna także dla Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Anny Kamieńskiej, Andrzeja Kijowskiego czy Stanisława Vincenza. Postać Weil przywołuje również Witold Gombrowicz w "Dzienniku" – by po raz kolejny, tym razem w kontraście do szaleńczej Simone, pokazać siebie. Wracali do niej także tacy twórcy jak Jerzy Grotowski (fragmenty tekstów Weil znalazły się w słynnym "Apocalypsis cum figuris") czy też Krystian Lupa (w spektaklu "Persona. Ciało Simone"). 

W świadectwa tych wiernych, choć często i sprzeczających się z nią, czytelników Simone Weil znaleźć można rzecz charakterystyczną: jej teksty były wsparciem, zwłaszcza w trudnych chwilach życia. Wsparciem nieprzynoszącym łatwych odpowiedzi, wręcz przeciwnie: pokazującym nierozwiązywalne tajemnice życia i cierpienia, uczącym, że brak odpowiedzi jest czasami jedynym dowodem na to, że ta odpowiedź – gdzieś, w strefie nadprzyrodzonej – istnieje.

jp

Na podstawie: S. Weil "Wybór pism", tł. Cz. Miłosz, Kraków 1991; S. Weil "Świadomość nadprzyrodzona", tł. A. Olędzka-Frybesowa, Warszawa 1996; T. Merton, Cz. Miłosz, "Listy", Kraków 1991; Ł. Tischner, "Gombrowicza milczenie o Bogu", Kraków 2013.

Andrzej Mietkowski: w Paryżu jest się otoczonym polonikami

Pod koniec Kampanii Włoskiej II Korpusu w Rzymie Józef Czapski, Jerzy Giedroyc, Gustaw Herling-Grudziński oraz Zofia i Zygmunt Hertzowie wydali pierwszy numer "Kultury", która na stałe wpisała się w historię polskiego piśmiennictwa, myśli politycznej i stała się najważniejszym ośrodkiem emigracji.

O początkach czasopisma mówili sami jej założyciele w filmie dokumentalnym "Kultura" z 1985 roku w reżyserii Agnieszki Holland. Sam Józef Czapski wspominał współpracę z Jerzym Giedroyciem, z którym doskonale się uzupełniał, darczyńców, którzy wspierali jego działania i powstanie Kongresu Wolności Kultury w Berlinie.

- Ten kongres inicjujący Kongres Wolności Kultury w Berlinie to było takie pierwsze, poważne wyjście "Kultury" na arenę międzynarodową, o co zresztą zabiegał Giedroyc - mówił prof. Rafał Habielski. - Przemówienie, które wygłasza Czapski jest wykładem na temat polskiej perspektywy na sytuację europejską - dodał.

Działalność artystyczna

W PRL informacje na temat Józefa Czapskiego podlegały cenzurze. Jego nazwisko znajdowało się na specjalnej liście osób objętych całkowitym zakazem publikacji. Sytuacja ulega zmianie na krótko w 1956 i 1957 roku na czas dwóch wystaw prac Józefa Czapskiego. - Potem ta kurtyna znowu zapada, o Czapskim nie można mówić ani pisać, o co dba Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk - opowiadał Rafał Habielski.

Józef Czapski doskonale odnajdywał się w różnorodnych przejawach działalności artystycznej. Często pisał wstępy do książek, angażował się w krytykę sztuki i bywał jurorem w konkursach plastycznych. Jego działalność była przez niego dokumentowana w ogromnej ilości dzienników, które nadal są rozszyfrowywane.

- Dziennik składa się z zapisków samego Józefa Czapskiego, z wklejonych, ciekawych jego zdaniem i ważnych artykułów i niezliczonej ilości szkiców, notatek kolorowych. Rysunki mają opisane kolory słownie i niekiedy stanowią punkt wyjścia do obrazów - mówił Andrzej Mietkowski.

Gustaw Herling-Grudziński. Literatura i "Kultura"

Inni o Józefie Czapskim

Wybierał to, w co wierzył i z góry akceptował swoją przegraną - Czesław Miłosz.

Świadek epoki, jeden z tych, którzy swój czas współkształtują - Jerzy Turowicz. 

Polak, Europejczyk, arystokrata – malarz, pisarz, żołnierz – katolik, człowiek wiary, braterstwa, dystansu - Jeanne Hersch.

***

Tytuł audycji: Ślady pamięci  

Prowadzili: prof. Rafał Habielski i Andrzej Mietkowski

Data emisji: 1.03.2021

Godzina emisji: 17.30

 ml

Józef Czapski. Serwis specjalny Polskiego Radia

Ten "lekko ironiczny uśmiech" wynikał, według Wojciecha Karpińskiego, z faktu, że nawet w wielkim paryskim świecie Konstanty Jeleński pamiętał o swoim rodowodzie. Choćby o "pociesznej figurze jaśnie wielmożnego Gedeona Rafała Jeleńskiego, ostatniego kasztelana nowogródzkiego, co go pan Seweryn Soplica piórem Henryka Rzewuskiego barwnie w swych pamiętnikach opisał".

Europa w rodzinie

Konstanty Jeleński był Polakiem i kosmopolitą, zanurzonym w żywiole wielu języków (prócz polskiego: francuski, angielski i włoski, również niemiecki) Europejczykiem. Zbigniew Herbert nazwał go - w dedykacji, jaką opatrzył swój esej o Sienie - "Aleksandryjczykiem". Mieszkańcem świata.

Wywodził się ze środowiska ziemiańsko-inteligenckiego, ze starej rodziny Wielkiego Księstwa Litewskiego ("tak jak Gombrowiczowie, tylko trochę wyżej", pisał Miłosz). Jego kuzynką była choćby prawnuczka Mickiewiczowskiej Maryli Wereszczakówny.

Konstanty Aleksander przyszedł na świat w Warszawie, 2 grudnia 1922 roku, jako syn dyplomaty Konstantego Jeleńskiego (m.in. pierwszego sekretarza ambasady w Rzymie) i Teresy ze Skarżyńskich. Jego biologicznym ojcem był jednak Carlo Sforza - włoski arystokrata, pisarz i dyplomata, dwukrotny minister spraw zagranicznych Włoch.

Wychowywał się częściowo u babki Marii Magdaleny z Czarnowskich Skarżyńskiej ("rozmawiała częściej po francusku niż po polsku", wspominał Jeleński po latach). Miał również za sobą przedszkole we Wiedniu oraz internat dominikanów w Szwajcarii.

"Kocik" - bo tak nazywała go matka - w latach 30. był uczniem warszawskiego gimnazjum im. Stefana Batorego (kolegował się m.in. z Krzysztofem Kamilem Baczyńskim). Maturę zdał w elitarnym Prywatnym Liceum Męskim w Radzynie.

"Po prostu Redaktor". Jerzy Giedoryc i paryska "Kultura"

Książki mogą zmienić wszystko

Jak pisał Konstanty Jeleński, mania do książek obudziła się w nim bardzo wcześnie. Przed czternastym rokiem życia znał już, dzięki bibliotece babki, klasykę literatury francuskiej: Dumasa, Balzaka, Stendhala czy Zolę. Potem przyszedł czas na czytanie po angielsku (ulubiona książka babki Marii Magdaleny: "Mrs. Dalloway" Virginii Woolf Konstantego wówczas znudziła…). Z kolei jako dziecko słuchał we włoskim oryginale, w wykonaniu swojej prababki, "Il cuore" Amicisa.

Oczywiście mnóstwo było również lektur polskich. W tym jedna, która miała stać się przełomowa, a z której autorem złączyły wiele lat później Jeleńskiego szczególne więzi.

- Mówi się często o wpływie, jaki mają książki na ludzi. Miałem to doświadczenie w przypadku Gombrowicza - wspominał Konstanty Jeleński na antenie Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa. - Przeczytałem jego "Ferdydurke", kiedy miałem 15 lat. Moja ciotka przyjaźniła się z siostrą Gombrowicza i ta dała jej tę książkę. "Może ty potrafisz to przeczytać, bo rodzice myślą, że Witold zwariował. My nic z tego nie rozumiemy".

Jak opowiadał Jeleński, lektura "Ferdydurke", otworzyła mu oczy. - Wcześniej byłem przekonany, że istnieje jakiś sekret stosunków międzyludzkich, życia w ogóle, którego jestem pozbawiony. Przeczytanie tej książki było dla mnie rewelacją. Poczułem się o wiele silniejszy. Lepiej uzbrojony do życia.

Minie kilka dekad i ów zachwycony czytelnik spotka swojego ukochanego autora.

Czołgista i student Oksfordu

Pod koniec 1939 roku Konstanty Jeleński, dzięki pomocy włoskich przyjaciół, wyjechał z matką do Rzymu. "Byłem przekonany, że wrócę", pisał po latach. Stało się inaczej - Konstanty już nigdy nie miał zobaczyć Polski.

W kwietniu 1940 roku wstąpił do wojska polskiego we Francji. Był żołnierzem w oddziałach artylerii przeciwlotniczej, tłumaczem w szkockiej kwaterze polowej gen. Sikorskiego. W międzyczasie udało mu się odbyć studia na uniwersytetach w St. Andrews (ekonomia i nauki polityczne) i w Oksfordzie (historia nowożytna).

Wraz z I Dywizją Pancerną gen. Maczka brał udział w akcji lądowania wojsk alianckich w Normandii. Awansował na podporucznika, odznaczono go m.in. Krzyżem Walecznych.

"Nie jestem żołnierzem z powołania", notował w jednym z listów. "Natomiast udział w prawdziwych bitwach pancernych - uczestniczyłem w pięciu - jest bardzo ekscytujący. Nie istnieje nic poza bezpośredniością doświadczenia".

Kot w centrum "polskiego Paryża"

Teksty o literaturze i sztuce Konstanty Jeleński zaczął pisać od 1945 roku, będąc w redakcji "Dziennika Żołnierza I Dywizji Pancernej". Kilka lat później - gdy nudził się, pracując w rzymskiej agendzie ONZ - do współpracy z paryską "Kulturą" namówił do Józef Czapski. Za planem wciągnięcia Jeleńskiego w krąg "Kultury" - i ściągnięcia go do Francji - stał oczywiście Jerzy Giedroyc. To dzięki pomocy Redaktora Konstanty Jeleński w 1952 roku znalazł się w paryskim Sekretariacie Generalnym Kongresu Wolności Kultury.

Stał się jedną z najważniejszych postaci polskiej emigracji we Francji. Przenikliwym czytelnikiem, niezrównanym eseistą, niezmordowanym orędownikiem spraw wschodnioeuropejskich, ogromnym źródłem wsparcia dla paryskiej "Kultury" czy - jako miłośnik malarstwa - dla takich miejsc jak Galeria Lambert Kazimierza Romanowicza.

- Nie było sprawy polskiej, w której by nie było Kota. Jak było ciężko, zawsze zwracaliśmy się do niego - wspominał przed radiowym mikrofonem Józef Czapski. A Jerzy Giedroyć w swojej dodawał: "Dla nas był wprost nieoceniony. Miał mnóstwo znajomych i przyjaciół w intelektualnych kołach francuskich, włoskich czy anglosaskich. Był ministrem spraw zagranicznych »Kultury«".

Przyjaciel pisarzy, mecenas artystów

"Gdyby zebrać głosy tych wszystkich, którzy doznali jego czynnej życzliwości, zebrałaby się monumentalna księga", pisał Czesław Miłosz po śmierci Konstantego Jeleńskiego. W księdze tej znalazłoby się i świadectwo samego Miłosza - jego korespondencja z Kotem dowodzi, jak bardzo bliski był mu ten człowiek. Nie tylko jako jego rzutki, mający wiele międzynarodowych kontaktów mecenas (Andrzej Wat odkrył niegdyś ściśle tajny list, jaki w 1980 roku wysłał do Jeleńskiego sekretarz Komitetu Nobla. Zawierał on prośbę o wskazanie kilku literatów, ważnych według Kota i interesujących. Można domniemywać, że adresat tego listu wskazał na polskiego poetę jako na najlepszego kandydata…). Jeleński był również dla Miłosza pierwszym czytelnikiem jego wierszy. Czytelnikiem, z którego opinią bardzo się liczył.

Co więcej, Konstanty Jeleński pokazał zachodnim odbiorcom twórczość Gombrowicza. Nie tylko przekonał Europę do zakopanego w Argentynie polskiego pisarza. On w Gombrowiczu odkrył, jak pisał, samego siebie, zobaczył w nim swego duchowego sobowtóra.

- Kot niezmordowanie walczył o Gombrowicza, walczył z miłości - wspominała w radiowej audycji Rita Gombrowicz. - Był jego tłumaczem, alter ego, świadkiem wtajemniczonym. Był osobą, o której Gombrowicz mówił z największym wzruszeniem.

Autor "Ferdydurke" pisał zaś: "Wszystkie wydania moich dzieł w obcych językach powinny być opatrzone pieczątką »dzięki Jeleńskiemu«".

Wśród wielkich postaci naszej kultury, które w Kocie znalazły bratnią duszę, znalazł się również Jarosław Iwaszkiewicz (prowadzili wiele lat interesującą korespondencję; poeta ze Stawiska swój ostatni, przejmujący wiersz - "Uranię" - zadedykował właśnie Jeleńskiemu) oraz Józef Czapski ("jestem szczęśliwy, że dane mi było obcować przez tyle lat z człowiekiem o myśli tak wolnej i tak żarliwym sercu", wspominał pod koniec życia).

***

Czytaj także:

• Maria Czapska - obywatelka Europy
• Artystka czarodziejka. Portret Leonor Fini

***

Konstanty Jeleński w jednym ze swoich esejów pisał o "czułości wobec życia, bo jest jedyne i niepowtarzalne". We wspomnieniach przyjaciół powraca obraz Kota potrafiącego czerpać radość z chwili, ekstatycznie chłonącego piękno natury, piękno ludzkiego ciała. Na jednej z jego najbardziej znanych fotografii siedzi półnagi za stołem, na Korsyce, w tle widoczny jest fragment morza. Jest słoneczny dzień, je proste śniadanie, uśmiecha się do fotografującego (fotografującej? być może była to jego ukochana Leonor Fini, światowej sławy włoska malarka, z którą się związał).

Zmarł 4 maja 1987 roku. 

"Wolę myśleć o was na Korsyce w ruinach klasztoru,/gdzie w waszej sypialni figowiec wyrastał z podłogi”, pisał Miłosz w jednym ze swoich ostatnich wierszy.

"Kiedy teraz leżycie w grobowcu nad Loarą/zmieniacie się powoli w postacie z baśni", kończył poeta tę elegię na odejście, jakby nie kryjąc, ile nieuchwytnej tajemnicy wiązało się z postacią Kota.

jp

Źródła:

"Kalendarium życia i twórczości Konstantego Aleksandra Jeleńskiego", w: "Leonor Fini i Konstanty Jeleński. Portret podwójny", Muzeum Literatury im. A. Mickiewicza w Warszawie, 2011; Konstanty A. Jeleński, "Chwile oderwane", Wydawnictwo słowo/obraz/terytoria, Gdańsk 2010; Konstanty A. Jeleński, "Listy z Korsyki do Józefa Czapskiego", Fundacja Zeszytów Literackich, Warszawa 2003; Andrzej St. Kowalczyk, "Giedroyc i »Kultura«", Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 1999; "Zeszyty Literackie" 108, 2009/4; Czesław Miłosz, "Wiersze wszystkie", Wydawnictwo Znak, Kraków 2011.