Kulisy taktyki Stalina w bitwie o Berlin zdradził prof. Paweł Wieczorkiewicz w audycji Agnieszki Steckiej z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po najnowszej historii ZSRR", nadanej w październiku 1997 roku.

Front wschodni

- W 1944 roku wojna na Wschodzie była definitywnie rozstrzygnięta, nikt nie miał co do tego żadnych wątpliwości - komentował historyk. - Niemcy, zwłaszcza latem 1944 roku, kiedy otwarto drugi front, nie były w stanie powstrzymać potężnych uderzeń Armii Czerwonej na froncie wschodnim i zarazem zabezpieczyć w odpowiedni sposób swoich granic zachodnich przed ofensywą aliantów.

Prof. Paweł Wieczorkiewicz mówił o tym, że w czerwcu 1944 roku generałowie niemieccy zdawali sobie sprawę z powagi sytuacji. Uważali, że jedyną szansą na powstrzymanie Armii Czerwonej przed ofensywą byłoby ściągnięcie sił z całej Europy południowej i zachodniej na front wschodni.

Ofensywa aliantów na Zachodzie

Ale w styczniu 1945 roku wojska radzieckie stały już nad Odrą. W tym czasie Hitler podjął ostatnią, rozpaczliwą walkę na froncie zachodnim w Ardenach. Mimo początkowych sukcesów, zakończyła się ona klęską Niemiec.

Radziecka artyleria ostrzeliwuje pozycje niemieckie podczas walk o wzgórza Seelow, 1945. Wikimedia Commons. Źr.: Bundesarchiv

- Sowieci w bitwie o Berlin zgromadzili niespotykane dotąd ilości sprzętu – mówił historyk - przede wszystkim artylerii i wojsk pancernych, które ogniem na wprost, z najbliższych odległości rozbijały poszczególne linie oporu.

Apel Goebbelsa

Ofensywa na Berlin ruszyła 16 kwietnia 1945. Trzy dni później w niemieckim radiu przemawiał Joseph Goebbels:

- Naród niemiecki musi wygrać tę próbę, inaczej zasłuży na bytowanie, którego powstydziłyby się najprymitywniejsze ludy Afryki – słyszymy w audycji. - Bezgraniczna wierność dla Führera – oto co pokażemy wrogiemu światu. Można nas zranić, ale nie zabić, uderzyć do krwi, ale nie powalić.

Berlin zdobyty

25 kwietnia Berlin został okrążony. Zaciekły opór ze strony sił niemieckich broniących miasta okazał się bezcelowy. Był przełamywany masą żołnierza i siłą ognia. 2 maja 1945 Berlin został zdobyty.

- Działając w imieniu najwyższego dowództwa niemieckiego, ogłaszamy bezwarunkową kapitulację wszystkich naszych jednostek na lądzie, morzu i w powietrzu, jak również wszystkich pozostałych sił zbrojnych, które do tej pory znajdują się pod niemieckimi rozkazami, kapitulację wobec naczelnego dowództwa Armii Czerwonej i równocześnie wobec naczelnego dowództwa zjednoczonych sił alianckich - głosił komunikat Wehrmachtu nadany w radiu.

Powtórka z kapitulacji

7 maja Niemcy w kwaterze głównej Alianckich Sił Ekspedycyjnych, dowodzonych przez gen. Dwighta Eisenhowera w Reims we Francji, podpisali akt bezwarunkowej kapitulacji przed przedstawicielami armii USA i Wspólnoty Brytyjskiej. Stalin zażądał, aby akt ten powtórzyć. Stało się to 8 maja.

- Akt bezwarunkowej kapitulacji Niemiec, który tak często pokazywały kroniki filmowe, był de facto powtórką, teatralną inscenizacją dokonaną na potrzeby propagandy sowieckiej, dokonaną dla zadowolenia miłości własnej Stalina - mówił prof. Paweł Wieczorkiewicz. - Chodziło o to, żeby w roli głównego mocarstwa, gospodarza imprezy występował Związek Sowiecki, a nie mocarstwa zachodnie.

bs

8 maja 1945 roku późnym wieczorem, o godz. 22.43 na berlińskim przedmieściu Karlshorst w siedzibie rosyjskiego marszałka Gieorgija Żukowa Niemcy podpisały akt bezwarunkowej kapitulacji.

Koniec wojny w Europie

Mocarstwa wielkiej koalicji reprezentowali: brytyjski marszałek lotnictwa Arthur Tedder, dowódca amerykańskich strategicznych sił powietrznych, gen. Carl Spaatz i marszałek Gieorgij Żukow. Na uroczystość do Berlina gen. Charles de Gaulle wysłał gen. Jeana de Lattre de Tassigny'ego. Do sali wprowadzono przedstawicieli Niemiec: szefa Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu i Naczelnego Dowódcy Wojsk Lądowych, gen. Feldmarszałka Wilhelma Keitla, Naczelnego Dowódcę Marynarki Wojennej, admirała Hansa-Georga von Friedeburga, gen. płk lotnictwa Hansa-Jürgena Stumpffa oraz gen. Feldmarszałka Roberta von Greima jako reprezentant Naczelnego Dowódcy Sił Powietrznych.

Ostatnie przemówienie Hitlera

Okoliczności tamtych wydarzeń przypomniał Sławomir Szof w audycji z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po najnowszej historii Niemiec" z 11 marca 1998. Przypomniał fragment przemówienia wygłoszonego przez Hitlera do narodu w styczniu 1945 roku.

- Oczekuję od każdego Niemca, że wypełni swe obowiązki bez reszty, że poniesie każdą ofiarę, której się od niego będzie żądało, i której żądać się musi – mówił przywódca III Rzeszy. - Oczekuję od mieszkańców miast, że kuć będą broń! Kto może walczyć – walczy! Każdy, kto może pracować, niech pracuje! A naszej wspólnej ofierze niechaj przyświeca jedna myśl – wolność, honor narodu i jego przyszłość!

30 kwietnia 1945 Hitler popełnił samobójstwo, 2 maja wojska radzieckie zdobyły Berlin. Ofensywa niemiecka w Ardenach zakończyła się totalną klęską. Niemcy skapitulowały na Froncie Zachodnim.

Berlin-Karlshorst, 8 maja 1945. Podpisanie aktu kapitulacji III Rzeszy. Wikipedia/cc. Źr.: Bundesarchiv

Dwa akty kapitulacji

7 maja 1945 w kwaterze głównej Alianckich Sił Ekspedycyjnych gen. Dwighta Eisenhowera w Reims we Francji podpisany został akt kapitulacji przed przedstawicielami armii USA i Wspólnoty Brytyjskiej.

Skąd zatem data 8 maja? Stalin kategorycznie zażądał, by powtórzyć podpisanie bezwarunkowej kapitulacji i włączyć przedstawicieli ZSRR. Żądanie zostało spełnione. 8 maja 1945 w siedzibie marszałka Gieorgija Żukowa Niemcy jeszcze raz musieli przełknąć gorycz porażki.

A dlaczego rocznica zakończenia II wojny światowej obchodzona jest w Rosji, a wcześniej w Związku Radzieckim i dawnych krajach bloku wschodniego 9 maja? Odpowiedzi udzielił gość audycji "Rok wojny, rok pokoju" prof. Adam Dobroński.

- Kiedy podpisywano kapitulację w Berlinie, także w Paryżu, Warszawie i Londynie dobiegał końca dzień 8 maja. W Moskwie był to już 9 maja, stąd do dziś utrzymująca się różnica w datowaniu dnia zwycięstwa i zakończenia wojny - stwierdził historyk.

Zobacz serwis specjalny Polacy na frontach II wojny światowej: 

bs

Moment, na który wszyscy czekali

- Tak, widziałem podpisanie kapitulacji. Widziałem, jak niemieccy dowódcy wojskowi oficjalnie wyrazili zgodę na bezwarunkową kapitulację po klęsce, jaką siły zbrojne Rzeszy poniosły na lądzie, morzu i w powietrzu. Generał Jodl podpisał akt kapitulacji spokojnie, na zimno, jakby to był zwykły kontrakt handlowy. Obecni byli liczni przedstawiciele prasy i fotoreporterzy. Co chwila błyskały flesze, co nadawało temu momentowi specjalny charakter. Nie była to zwykła kapitulacja militarna: było to coś znacznie ważniejszego. Alianci uwalniali Europę od cierpień i nieszczęścia okupacji. Przywracali jej wolność – relacjonował korespondent BBC.

Akt podpisany 7 maja 1945 roku mówił o zaprzestaniu wszystkich działań morskich, lądowych i powietrznych prowadzonych przez siły niemieckie. Pod dokumentem podpisy złożył szef sztabu Naczelnego Dowództwa Wermachtu i przedstawiciel naczelnego Dowództwa Wojsk Lądowych generał-pułkownik Alfred Jodl, major Wilhelm Oxenius – przedstawiciel Naczelnego Dowództwa Lotnictwa – oraz reprezentant Naczelnego Dowództwa Marynarki Wojennej admirał Hans-Georg von Friedeburg. 

Siły alianckie reprezentowali: Amerykanin generał Walter Bedell Smith z Naczelnego Dowództwa Alianckich Sił Ekspedycyjnych oraz generał-major Iwan Susłoparow z sowieckiej Stawki Najwyższego Naczelnego Dowództwa. W spotkaniu wziął również udział generał korpusu armii Francois Sevez reprezentujący Francję. Co ciekawe, mimo iż był gospodarzem wydarzenia, to pełnił jedynie rolę obserwatora, a nie uczestnika zdarzeń.

Kapitulacja z 7 maja jest określana, jako "wstępna", ponieważ Józef Stalin kategorycznie zażądał podpisanie 8 maja drugiej, ostatecznej kapitulacji. 

Początek końca III Rzeszy

- W styczniu 1945 roku nastąpił moment, gdy okazało się, że los państwa niemieckiego w Europie jest policzony. Wielka ofensywa radziecka rozpoczęta 12 stycznia 1945 roku szła jak burza w stronę Berlina. Wojna weszła w decydującą, końcową fazę. Wszystkich nurtowało jedno pytanie: "Kiedy to się skończy?" – tłumaczył historyk wojskowości profesor Tadeusz Panecki.

Celem operacji sowieckiej było wyparcie Niemców z terenów Polski i przeniesienie frontu na ziemie III Rzeszy. Rosyjscy dowódcy planowali błyskawiczne uderzenie oraz zdobycie Berlina w nie więcej niż 60 dni. Projektu nie dało się wcielić w życie z dwóch powodów: po pierwsze wojska niemieckie stawiały zacięty opór, a po drugie ofensywa została – w związku z zabiegami wojsk alianckich zmagających się z armią III Rzeszy w Ardenach – znacząco przyśpieszona.

12 stycznia Armia Czerwona licząca ponad dwa miliony żołnierzy przekroczyła linię frontu usadowioną na Wiśle oraz Narwi i zaczęła przeć naprzód. Sowieci mieli przewagę liczebną i z łatwością oskrzydlali zgrupowania przeciwnika, odcinając go od dostaw jedzenia, broni i amunicji. Długie i wyniszczające oblężenia miast nie były konieczne, ponieważ miejskie ośrodki szybko poddawały się pod rosyjskim naporem. Kielce zostały zdobyte 15 stycznia, Radom i Częstochowa 16, Warszawa 17, a Kraków i Łódź 18 oraz 19. W ostatnim tygodniu miesiąca Armia Czerwona dotarła do Poznania i niedługo później zaczęła forsować linię Odry.

Szczególnie zaciekle Niemcy bronili się na swoich terenach. Zmęczeni i sfrustrowani żołnierze rosyjscy odpowiadali brutalnymi atakami na ludność cywilną, gwałtami i grabieżami. Wojska radzieckie wciąż jednak posuwały się w stronę stolicy III Rzeszy – dotarły tam już w połowie kwietnia.

O samobójstwie austriackiego wąsacza

Tak zwana "Operacja berlińska" rozpoczęła się 16 kwietnia i trwała aż do kapitulacji miasta 2 maja 1945 roku. Sowieci zaatakowali z trzech stron – oddziały 1. Frontu Białoruskiego pod dowództwem marszałka Gieorgija Żukowa uderzyły na centrum Berlina, 1. Front Ukraiński marszałka Iwana Koniewa osłaniał południowe rejony miasta, a północne 2. Front Białoruski pod dowództwem marszałka Konstantego Rokossowskiego. W ten sposób Rosjanie odcięli Niemców od wsparcia, które było masowo ściągane do stolicy ze wszystkich frontów. Armia Czerwona górowała nad nazistami zarówno liczebnie, jak i pod względem ilości i jakości sprzętu wojskowego. Zdobycie miasta było tylko kwestią czasu.

I tak 30 kwietnia 1945 roku doszło do wydarzenia, które przesądziło o załamaniu się defensywy niemieckiej.

- Podaje się do wiadomości, że dziś po południu w swojej kwaterze dowódcy w kancelarii Rzeszy nasz wódz Adolf Hitler padł za Niemcy – ogłaszano przez radio.

Samobójstwo przywódcy niemieckiego było symbolem klęski III Rzeszy. Jeszcze tego samego dnia flaga radziecka zawisła nad Reichstagiem. Opór stawiały jeszcze tylko nieliczne oddziały ufortyfikowane w twierdzy Spandau i w gmachu Kancelarii Rzeszy, jednak i one zrezygnowały z walki kolejno 1 i 2 maja. Niedługo później generał Helmut Weidling podpisał rozkaz kapitulacji wszystkich jednostek garnizonu berlińskiego. Miasto zostało zdobyte, a niedługo później oficjalnie zakończyła się II wojna światowa.

Jb

Bibliografia:
1. Renata Chrzanowska, 70 lat temu rozpoczęła się operacja berlińska, dzieje.pl, https://dzieje.pl/aktualnosci/70-lat-temu rozpoczela-sie-operacja-berlinska.
2. 70 lat temu rozpoczęła się ofensywa styczniowa Armii Czerwonej, dzieje.pl, https://dzieje.pl/aktualnosci/70-lat-temu-rozpoczela-sie-ofensywa-styczniowa-armii-czerwonej

11 maja 1945 roku zakończyła się "operacja praska". Były to ostatnie działania zbrojne podczas II wojny światowej w Europie.

Zwycięstwo Aliantów

Przyłączenie się Amerykanów do walk w Europie przesądziło o wyniku największego konfliktu w dziejach świata. Atak na Włochy w lipcu 1943 i, przede wszystkim, desant na Normandię w czerwcu 1944 roku (operacja "Overlord") zwiastowały porażkę Hitlera. Sukcesy aliantów na zachodnim froncie korelowały z ofensywą wojsk radzieckich na wschodzie. W początkach 1945 roku Armia Czerwona zajęła już całe terytorium II Rzeczypospolitej i parła w kierunku Berlina. Sowieci mieli wkroczyć do stolicy hitlerowskich Niemiec zgodnie z ustaleniami zawartymi w lutym 1945 roku na konferencji w Jałcie między Stalinem a Churchillem i Rooseveltem. 

Czytaj także:

Wielka Trójka w Teheranie. Faktyczny koniec II Rzeczypospolitej

77 lat temu w Jałcie Stalin wziął wszystko

Poczdam 1945. Stalin, Truman i Churchill dzielą Europę

Przeciwny takiemu rozwiązaniu był amerykański generał George Patton, znany powszechnie ze swojej niechęci do Sowietów. Na czele podległej mu armii zajął część Czechosłowacji i ruszył od południa ku sercu III Rzeszy.

- Patton został jednak zatrzymany rozkazami swoich zwierzchników. Berlin miał być dla Sowietów. To była decyzja polityczna – wyjaśnił prof. Andrzej Nowak w audycji "Historia żywa" w 2019 roku.

Czytaj także:

Czy generał Patton zginął z rąk NKWD? Tajemnicza śmierć najwybitniejszego amerykańskiego dowódcy II wojny światowej

Powstanie w Pradze

Walki o Berlin rozpoczęły się w drugiej połowie kwietnia. Ostatniego dnia tego miesiąca Adolf Hitler popełnił samobójstwo, a 2 maja stolica III Rzeszy skapitulowała przed Armią Czerwoną. Wydarzenia te zachęciły czeski ruch oporu do wystąpień antyniemieckich. 5 maja w Pradze wybuchło powstanie przeciwko okupantom.

Niemcy, mimo śmierci Fuhrera i upadku Berlina, nie złożyli broni. W podległym Rzeszy Protektoracie Czech i Moraw wciąż stacjonowało ok. 1 mln żołnierzy Grupy Armii Środek pod dowództwem feldmarszałka Ferdinanda Schörnera, którzy mieli zdecydowaną przewagę nad praskimi powstańcami. 6 maja w ich kierunku ruszyli żołnierze radzieccy zgrupowani w 1 Froncie Ukraińskim. Tak rozpoczęła się "operacja praska".

- Jej celem było udzielenie pomocy toczącemu się powstaniu i równocześnie zlikwidowanie tego dużego zgrupowania wojsk niemieckich, które wokół Pragi się znajdowało – mówił na antenie Polskiego Radia w 1988 roku płk prof. Mieczysław Wieczorek.

8 maja III Rzesza ostatecznie skapitulowała, jednak w Czechach walki trwały dalej.

Udział Polaków

W ostatnich działaniach zbrojnych II wojny światowej brali udział również Polacy podporządkowani radzieckim dowódcom. W walkach o Berlin wykazała się 1 Armia Wojska Polskiego, natomiast w "operacji praskiej" uczestniczyła 2 Armia WP. Ta ostatnia, jeszcze pod koniec kwietnia, stoczyła z Niemcami krwawą bitwę pod Budziszynem. Dowodzący tą jednostką gen. Karol Świerczewski dał się zaskoczyć przez wroga, który zdołał wykonać rozpaczliwy kontratak. Starcie zakończyło się klęską i ogromnymi stratami wśród Polaków.

- Świerczewski, który prawie nie wychodził ze stanu upojenia alkoholowego, nie był w stanie w ogóle zareagować na nową sytuację taktyczno-operacyjną i dopuścił się tak wielkich błędów, które spowodowały śmierć lub rany ponad 20 tys. żołnierzy jego armii. To była bezprecedensowa skala strat – stwierdził na antenie Polskiego Radia prof. Andrzej Nowak w audycji Doroty Truszczak.

Dzień przed kapitulacją Niemiec podwładni Świerczewskiego otrzymali rozkaz wymarszu w kierunku Pragi. Wśród ciągłych potyczek z nieprzyjacielem polscy żołnierze zdołali dojść do przedmieść miasta.

9 maja, Armia Czerwona wkroczyła do Pragi i otoczyła Niemców, próbujących wycofać się w kierunku terenów zajętych przez Amerykanów. Ostatecznie, 11 maja 1945 roku, Grupa Armii Środek poddała się Sowietom. Dziewięć dni po upadku Berlina i trzy dni po kapitulacji Rzeszy dobiegła końca "operacja praska", ostatni epizod II wojny światowej w Europie.

th