Harcerstwo na czas wojny

Wybuch II wojny światowej postawił przed harcerstwem nowe zadania. Już w czasie kampanii wrześniowej harcerze i harcerki podjęli służbę w obronie kraju. Pokolenie wychowane w II RP, zmuszone do zdania egzaminu z patriotyzmu, uczyniło to celująco. W zupełnie nowych, wojennych realiach potrzebne były nowe formy działalności. Już 27 września 1939 roku Związek Harcerstwa Polskiego przeszedł do konspiracji pod nazwą "Szare Szeregi".

Pasieka, ule i roje…

Konspiracyjne harcerstwo dzieliło się na Organizację Harcerek i Organizację Harcerzy. Wszystkim znana nazwa "Szare Szeregi" początkowo dotyczyła tylko Organizacji Harcerzy, dopiero z czasem została przyjęta przez całą organizację.

- W harcerstwie były trzy grupy wieku: najstarsi - Grupy Szturmowe, średni - Szkoły Bojowe (od 16 do 18 lat) i najmłodsi - tzw. Zawiszaki (od 12 do 15 lat) - wspominał naczelnik Szarych Szeregów Stanisław Orsza-Broniewski.

Pierwszym naczelnikiem nowej organizacji został Florian Marciniak - ps. Nowak. Funkcję sprawował do momentu aresztowania przez Gestapo 6 maja 1943. Jego następcą został Stanisław Broniewski - ps. Orsza. Dowodził do 3 października 1944 roku. Ostatnim naczelnikiem Szarych Szeregów był Leon Marszałek, który 17 stycznia 1945 roku wydał rozkaz o rozwiązaniu Szarych Szeregów.

Schemat organizacyjny wyglądał podobnie jak przed wojną, z tą różnicą, że poszczególne jednostki przyjęły nazwy konspiracyjne. Główna Kwatera funkcjonowała pod kryptonimem "Pasieka", chorągwie - "ule", hufce - "roje", drużyny - "rodziny", a zastępy określano jako "pszczoły". Szare Szeregi współpracowały z Delegaturą, Rządem Polskim na Emigracji oraz Komendą Główną Armii Krajowej. Jako organizacja nigdy nie straciły swojej suwerenności.

Ofiara z życia

Członków Szarych Szeregów obowiązywały zasady zawarte w przedwojennym Prawie i Przyrzeczeniu Harcerskim. W związku z nietypową sytuacją, w jakiej przyszło działać młodym ludziom, do roty przyrzeczenia dodano następujące słowa: "Ślubuję na Twoje ręce pełnić służbę w Szarych Szeregach, tajemnic organizacyjnych dochować, do rozkazów służbowych się stosować, nie cofnąć się przed ofiarą życia".

W zaistniałej sytuacji władze konspiracyjnego harcerstwa postanowiły, że podstawowym i głównym celem będzie wychowanie poprzez walkę.

Podnieść Polaków na duchu

Do zadań Szkół Bojowych - grupy metodycznej Szarych Szeregów - należał głównie mały sabotaż, czyli działania mające wzmocnić psychicznie Polaków. Zadania tej grupy są nam doskonale znane dzięki "Kamieniom na szaniec" autorstwa wychowawcy Szkół Bojowych - Aleksandra Kamińskiego. Pierwsze konspiracyjne zadania Rudego, Alka, Zośki i tysięcy chłopców w ich wieku to między innymi: ściąganie hitlerowskich flag, malowanie na murach napisów ośmieszających Niemców, rysowanie znaku Polski Walczącej (najsłynniejszy namalował Rudy na pomniku Lotnika), akcja kinowa mająca zniechęcić Polaków do chodzenia do kina, w którym Niemcy puszczali filmy propagandowe, wybijanie szyb w zakładach fotograficznych, w których pojawiły się zdjęcia niemieckich oficerów, organizowanie audycji radiowych puszczanych przez niemieckie szczekaczki, stemplowanie gazet polskimi hasłami.

Akcje bojowe i dywersyjne

Tylko najstarsi członkowie Szarych Szeregów (Grupy Szturmowe) byli dopuszczeni do walki z bronią w ręku. W 1943 roku z Grup Szturmowych wyodrębniono Batalion "Zośka", który nazwany został na cześć Tadeusza Zawadzkiego - dowódcy warszawskich Grup Szturmowych. W skład batalionu wchodziła jednostka specjalna "Agat", która z czasem przekształciła się w batalion "Parasol".

Do najgłośniejszych akcji przeprowadzonych podczas okupacji przez harcerzy Szarych Szeregów należą: odbicie 25 więźniów, w tym Jana Bytnara "Rudego", przewożonych z siedziby Gestapo na Pawiak (akcja pod Arsenałem); odbicie więźniów z transportu do Oświęcimia (akcja pod Celestynowem; udany zamach na komendanta warszawskiej policji i SS Franza Kutscherę (akcja "Kutschera") oraz likwidacja strażnic granicznych (akcja "Taśma").

Powstanie Warszawskie

W trakcie Powstania Warszawskiego w stolicy "Zawiszacy" (najmłodsi harcerze Szarych Szeregów) zajęli się zorganizowaniem Harcerskiej Poczty Polowej. W zawierusze działań wojennych wiele rodzin straciło ze sobą kontakt. Konieczne okazało się zorganizowanie poczty cywilnej dla mieszkańców stolicy. Na ulicach miasta zawisło 40 skrzynek pocztowych, a małoletni listonosze, często z narażeniem życia, starali się dostarczać przesyłki adresatom. Harcerze przenosili dziennie od 3 do 6 tys. przesyłek. Dla warszawiaków ich praca miała wartość bezcenną. Było to jedyne źródło informacji o losie najbliższych.

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

Większość tych, którzy przeżyli powstanie i obozową niewolę, po powrocie do kraju próbowała ponownie wdrożyć się do harcerskiej pracy. Jednak nowa rzeczywistość polityczna utrudniała taką działalność. Ci, którzy wrócili do Warszawy, wspierali się wzajemnie, odszukiwali groby przyjaciół, pisali wspomnienia.

17 stycznia 1945 roku rozwiązano Szare Szeregi. Tego dnia do stolicy wkroczyli żołnierze Armii Czerwonej. Ówczesny naczelnik Szarych Szeregów Leon Marszałek wydał rozkaz, że w każdym miejscu, gdzie wchodzą Sowieci, tam organizacja się rozwiązuje.

- Ludziom bardzo ciężko było się rozstać po tylu latach wspólnej, twardej służby. Wiadomo było, że za chwilę jedni pójdą do niewoli, a inni będą usiłowali się wydostać z ludnością cywilną. Każdy w swoją nieznaną drogę. Zamiast pożegnania wszyscy stali na baczność i mówili rotę harcerskiego przyrzeczenia - opowiadał naczelnik Szarych Szeregów Stanisław Orsza-Broniewski.

W wigilię 1948 roku UB aresztowało Jana Rodowicza ps. Anoda. Po nim byli kolejni. Łącznie aresztowano 32 "zośkowców". Wielu członków batalionu poddano brutalnemu śledztwu. Zdarzało się, że celę dzielili z oprawcami niemieckimi. Oskarżani byli o działalność konspiracyjną, zmierzającą do obalenia ustroju komunistycznego w Polsce. Zapadło wiele wyroków śmierci lub długoletniego więzienia. Szczęśliwcy, którzy nie zginęli z rąk bezpieki, często schorowani, opuszczali mury więzień po październikowej odwilży w 1956 roku.

mk

Mały sabotaż członków Szarych Szeregów

Konkurs na symbol, który pojawił się na ulicach Warszawy 20 marca 1942 roku, ogłosiła Komenda Główna AK. Przy wyborze brano pod uwagę wymowę patriotyczną i łatwość wykonania. Pojawiająca się kotwica miała dawać warszawiakom nadzieję na zwycięstwo. Znak Polski Walczącej miał pojawiać się w miejscach dobrze widocznych zarówno dla Polaków, jak i dla Niemców. Akcja prowadzona była w ramach tzw. małego sabotażu przez członków Szarych Szeregów.

Kotwica malowana była trudno zmywalną farbą na murach, tablicach ogłoszeniowych, przystankach tramwajowych. Jednym z najbardziej spektakularnych miejsc, na którym umieszczono znak Polski Walczącej, był pomnik Lotnika, usytuowany przy placu Unii Lubelskiej, niedaleko głównej siedziby Gestapo w Warszawie. Dokonał tego Jan Bytnar ps. Rudy, jeden z uczestników pamiętnej akcji pod Arsenałem.

- Mam odwagę powiedzieć, że moją osobistą ambicją jest nie tylko bicie rekordów w małym sabotażu, chcę także kiedyś bić rekordy jako technik i człowiek, żeby ruszyć z miejsca tę przeklętą bryłę świata - mówił Jan Bytnar.

Pierwsza kotwica w Warszawie

Pierwszą kotwicę miał namalować inny, znany z kart książki Aleksandra Kamińskiego "Kamienie na szaniec", bohater - Maciej Aleksy Dawidowski, pseud. Alek. Znak Polski Walczącej został wykonany na werandzie znanej cukierni warszawskiej Lardellego przy ul. Polnej. Lokal był popularny wśród warszawiaków, ale zaglądali również do niego okupanci. Chodziło o to, by i oni dostrzegli znak protestu i nadziei, wyrażony w taki właśnie sposób.

Cokoły z cukierni z namalowanymi kotwicami znajdują się dzisiaj na patio warszawskiego liceum im. Stefana Batorego, którego absolwentami byli harcerze legendarnej Pomarańczarni, w tym Alek, Zośka i Rudy.

Alek, Zośka, Rudy

Postaci młodych bohaterów Szarych Szeregów przedstawił w audycji zatytułowanej "Alek, Zośka, Rudy" Andrzej Matul. W programie nadanym na antenie Polskiego Radia 15 kwietnia 1981 roku przypomniał sylwetki tragicznie zmarłych uczestników walk o wolność Polski. Goście, których zaprosił do programu, mówili o tym, co znaczyło dla nich braterstwo i służba. To o nich prof. Aleksander Kamiński napisał: "Potrafili pięknie umierać i pięknie żyć". A w archiwalnych wspomnieniach, jakie zachowały się w Polskim Radiu, stwierdził: - Dane nam było żyć wśród dziewcząt i chłopców, mężczyzn i kobiet, którzy ujawniali polskość w bardzo pięknej postaci.

- To byli normalni ludzie, niezależnie od tego, co robili – mówił w audycji Władysław Słodkowski, towarzysz broni Rudego, Alka, Zośki. - Ich młodzieńcze marzenia nagle się musiały pochować gdzieś głęboko.

Przewodnikiem po legendzie Alka Dawidowskiego, Janka Bytnara i Tadeusza Zawadzkiego "Zośki" była w audycji Barbara Wachowicz.

Rozmowy z żoną i córką Aleksandra Kamińskiego, wspomnienia siostry i matki Jana Bytnara, relacja Stanisława Broniewskiego ps. Orsza na temat akcji pod Arsenałem - posłuchaj audycji Andrzeja Matula o bohaterach Szarych Szeregów.

bs

77 lat temu, w nocy z 20 na 21 sierpnia 1943 roku podczas ataku na strażnicę Grenzschutzpolizei w Sieczychach koło Wyszkowa poległ Tadeusz Zawadzki, jeden z wybijających się dowódców polskiego podziemia.

Akcja "Taśma"

W sierpniu 1943 roku dowództwo Armii Krajowej poleciło Kierownictwu Dywersji przygotowanie akcji zbrojnych przeciwko niemieckim posterunkom pomiędzy Generalnym Gubernatorstwem a terytoriami Polski włączonymi do Rzeszy. Akcja "Taśma" była jedną z większych operacji bojowych Kedywu AK poprzedzających wybuch Powstania Warszawskiego. Do lutego 1944 zlikwidowano trzynaście posterunków niemieckich przy niewielkich stratach własnych. Niemniej stratach bardzo bolesnych. Taką właśnie była śmierć harcmistrza Tadeusza Zawadzkiego "Zośki".

Posłuchaj wspomnień uczestników akcji "Taśma": dr. Zygmunta Kujawskiego ps. Brom oraz Stanisława Nowakowskiego ps. Murarz.

W akcji w Sieczychach wzięli udział harcerze z Grup Szturmowych z Warszawy i Wyszkowa przy wsparciu miejscowej placówki Armii Krajowej. Koncentracja oddziałów odbyła się w lesie koło jednej z gajówek Nadleśnictwa Wyszków, po czym nocą przemaszerowano do Sieczych. - Dotarliśmy do skraju lasu gdzieś ok. 12.30 w nocy, zza chmur wyłaniał się Księżyc. W tej poświacie zobaczyłem tylko chłopców, wspinających się na słupach. To byli harcerze z Wyszkowa, którzy przecinali druty telefoniczne - opowiadał dr Zygmunt Kujawski ps. Brom.

Wyglądał, jakby spał

Na samą strażnicę uderzono z czterech stron równocześnie, zarazem szturmując budynek szkoły, gdzie nocowała część załogi. Strażnica została zdobyta i zniszczona, licząca prawdopodobnie ok. 10 ludzi załoga zginęła lub ratowała się ucieczką. Odsiecz z sąsiedniej strażnicy w Porządziu wpadła w zasadzkę miejscowego oddziału AK i po stracie kilku zabitych oraz rannych wycofała się. "Zośka" był jedynym poległym ze strony polskiej w czasie walki.

- Zrobiliśmy szybki apel. Pod drzewem leżał "Zośka" przykryty kocem. Twarz miał odsłoniętą i wyglądał jakby spał, miał uśmiech na twarzy. Nie przyglądałem się kolegom, ale kiedy już powiedziano nam, że on od nas odszedł, że zginął, ja płakałem. Ja stary chłop, stary zabijaka - tak o ostatnim pożegnaniu owianego legendą dowódcy opowiadał ze wzruszeniem Stanisław Nowakowski "Murarz".

mko

Kolejny odcinek cyklu "Z Archiwum IPN", który ukazuje szczególnie ciekawe archiwalia znajdujące się w Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, związane z Powstaniem Warszawskim i II wojną światową, poświęcony jest losom harcerzy z Gimnazjum i Liceum Batorego. Audycję, której podstawą jest depozyt Michała Glinki pseudonim "Michał", dowódcy II plutonu przy 3 kompanii "Giewont" batalionu "Zośka" - przygotował Witold Banach.

Dokumenty zebrane przez Michała Glinkę trafiły do Archiwum IPN z zasobów Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. W 1949 roku funkcjonariusze komunistycznej bezpieki rozpoczęli zakrojoną na szeroką skalę, operację rozpracowania środowiska byłych harcerzy batalionu "Zośka" - wśród nich był również Michał Glinka.

Archiwistka Anna Kuśmierek wyjaśnia, że materiały Michała Glinki stanowią jedną z części składowych akt śledztwa, które zostało rozpoczęte 49 roku, w wyniku aresztowania, do którego doszło na początku roku, w czasie rekwizycji, pośród rzeczy znalazła się legitymacja szkolna, gazetki harcerskie, liczna korespondencja i fotografie.

Szczególnie smutną część depozytu stanowią listy imienne, poległych i zamordowanych w czasie okupacji niemieckiej oraz podczas Powstania Warszawskiego. Komplet dokumentów Michała Glinki składa się z 28 stron. Na pierwszej stronie wypisani są profesorowie Gimnazjum i Liceum Stefana Batorego. Na pierwszym miejscu jest ówczesny dyrektor Mieczysław Radwański, który funkcję pełnił w latach 1936-44. Przy jego nazwisku występuje adnotacja z datą śmierci 29 września 1944 roku.

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

- Za kadencji Mieczysława Radwańskiego - przypomina Anna Kuśmierek - rozpoczęło się tajne nauczanie, w które zaangażowało się mnóstwo nauczycieli.

Na 6. stronie depozytu znajdują się nazwiska wychowanków Gimnazjum i Liceum imienia Stefana Batorego, którzy ukończyli szkołę w 1939 roku - wśród nich: Baczyński Krzysztof, przy którym znajduje się notacja związana z datą śmierci 1944 rok.

Kolejno Jan Bytnar "Rudy" z dopiską dotyczącą daty śmierci - 30 marca 1943 roku. Dawidowski Aleksy z adnotacją daty śmierci również 30 marca 1943 roku. W spisie pojawia się też Zawadzki Tadeusz, słynny "Zośka", przy jego nazwisku widnieje dopisek: 20 sierpnia 1943 roku.

Dyrektor Biura Edukacji IPN Adam Hlebowicz przypomina, że w Gimnazjum i Liceum im. Batorego kształciła się niezwykła warszawska młodzież.

"Motto czy hasło, którym się uczniowie i absolwenci tegoż liceum posługują, to cytat z 97. Psalmu Nadziei - Zygmunta Krasińskiego: "Z wiary waszej - wola wasza, Z woli waszej - czyn wasz będzie!".

Adam Hlebowicz podkreśla, że miało to przełożenie na zaangażowanie się tych młodych ludzi, różnych roczników, różnych pokoleń "w twórcze budowanie niepodległej, odbywało się między innymi przez słynną 23. drużynę harcerską, która czasami od pomarańczowych chust była nazywana pomarańczą".

- Była to elitarna, jedna z najlepszych drużyn harcerskich, która doskonale się zapisała w warunkach okupacyjnych, kiedy harcerstwo przekształciło się w Szare Szeregi - mówi Adam Hlebowicz. - Wśród najważniejszych postaci tej drużyny na przykład warto pamiętać o Janie Wuttke pseudonim "Czarny Jaś". Podczas okupacji, Jan Wuttke był komendantem Grup Szturmowych, to była elita, ludzie, którzy w warunkach wojennych skończyli podchorążówkę, potem intensywnie ćwiczyli się w lasach około Warszawskich do zbrojnego powstania, przeprowadzając w międzyczasie szereg spektakularnych akcji zbrojnych. Wśród nich były: akcja pod Arsenałem - odbicie "Rudego", szereg akcji bojowych przeciwko ważnym notablom hitlerowskim, od generała SS Kuczery po tych oficerów, funkcjonariuszy Gestapo, którzy maltretowali "Rudego" bądź innych Polaków - przypomina Adam Hlebowicz.

Absolwenci Liceum Batorego również w czasie powstania Warszawskiego zapisali się w pamięci niezwykle bohaterską postawą. To był oddziały, które rozpoczęły Powstanie na Woli, po kilku dniach walki, po upadku dzielnicy, bataliony "Zośka", "Parasol" przeniosły się na Stare Miasto, tam toczyły niezwykle ciężkie walki, później Czerniaków i Śródmieście. - To jest klasycznych szlak powstańcy absolwentów Batorego - przypomina Adam Hlebowicz.

W czasie walk żołnierze batalionu "Zośka", wyzwolili więźniów niemieckiego obozu koncentracyjnego "Gęsiówka", przedarli się jako jedyny oddział podczas Powstania "górą" ze Starówki do Śródmieścia, zdobyli także dwa czołgi niemieckie "Panther".

W Powstaniu Warszawskim batalion "Zośka" walczył w zgrupowaniu AK "Radosław", w jego skład wchodziła między innymi kompania "Rudy", która została uznana przez dowództwo Armii Krajowej za najlepszą spośród 40 tysięcznej załogi żołnierzy walczących w Powstaniu.

Za walki w Powstaniu Warszawskim Naczelny Wódz odznaczył batalion "Zośka" Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari.

Witold Banach

Harcerz i żołnierz

Maciej Aleksy Dawidowski ps. Alek urodził 3 listopada 1920 roku w Drohobyczu (obecnie Ukraina). Uczęszczał do stołecznego gimnazjum im. Stefana Batorego, gdzie należał do 23. Warszawskiej Drużyny Harcerzy im. Bolesława Chrobrego, zwanej "Pomarańczarnią". Po wybuchu II wojny światowej był m.in. łącznikiem w komórce więziennej Związku Walki Zbrojnej. Jako członek Szarych Szeregów uczestniczył w akcjach konspiracyjnej Organizacji Małego Sabotażu "Wawer".

W obronie polskości Kopernika  

To on odkręcił tablicę z napisem "Dem grossen Astronomen" przytwierdzoną do cokołu pomnika Mikołaja Kopernika w Warszawie przez niemieckie władze okupacyjne.

Swojego wyczynu "Alek" dokonał w centrum Warszawy przed Pałacem Staszica. To tu stał pomnik Mikołaja Kopernika, na którym widniała tablica z napisem "Mikołajowi Kopernikowi - Rodacy". Na początku okupacji, kiedy Niemcy zajęli Warszawę, inskrypcję zakryła nowa płyta z niemieckojęzyczną dedykacją "Dem Grossen Astronomen Nikolaus Kopernikus". Działania te spotkały się ze sprzeciwem mieszkańców stolicy, a polskie podziemie zaplanowało akcję usunięcia niemieckiego napisu. Rozpoznanie co do możliwości jej zdjęcia miał przeprowadzić Alek Dawidowski.

11 lutego 1942 roku wspiął się na cokół monumentu, by skontrolować, w jaki sposób przytwierdzona jest płyta. Okazało się, że nakrętki śrub mocujących dają się bez trudu usunąć. W związku z tym "Alek" podjął decyzję o natychmiastowej akcji, pomimo braku grupy zabezpieczającej i bliskości gmachu głównego Komendy Policji. Dawidowski zdjął tablicę i schował w zaspie śnieżnej na ulicy obok. Parę dni później wraz z kolegami przewiózł ją na Żoliborz i ukrył na terenie jednego z ogrodów.

Za zdjęcie niemieckiej tablicy Dawidowski otrzymał od Komendanta Głównego "Wawra" Aleksandra Kamińskiego honorowy pseudonim wawerski "Kopernicki". Jednocześnie został ukarany za przeprowadzenie akcji bez zgody dowództwa.

Tydzień po zdjęciu tablicy na rozkaz Niemców z cokołu zupełnie skuto polskie napisy. Dawidowski jeszcze raz dokonał brawurowej akcji w tym samym miejscu. Namalował czarną farbą na wypolerowanej powierzchni cokołu napis "Mikołajowi Kopernikowi - Rodacy".

Niemcy mszcząc się za zdjęcie napisu, zdemontowali stojący w tamtym okresie na placu Krasińskich pomnik Jana Kilińskiego i ukryli w Muzeum Narodowym. Dawidowski śledził jednak samochód wywożący monument i zdekonspirował kryjówkę, pisząc na murze muzeum "Jam tu. Ludu W-wy. Kiliński Jan".

***

Czytaj także:

• Akcja pod Arsenałem: odbić "Rudego" z rąk Gestapo
• Tadeusz Zawadzki ps. Zośka. Dowódca owiany legendą

***

Akcja pod Arsenałem 

Dawidowski działał aktywnie w Grupach Szturmowych, uczęszczał także na Zastępczy Kurs Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty organizowany przez Kedyw Komendy Głównej Armii Krajowej. Po aresztowaniu przez Niemców jego przyjaciela, harcmistrza Jana Bytnara "Rudego", Dawidowski wziął udział w akcji pod Arsenałem, której celem było uwolnienie "Rudego" przewożonego z siedziby Gestapo w alei Szucha na Pawiak.

Podczas akcji 22-letni "Alek" został ciężko ranny w brzuch i pomimo szybko przeprowadzonej operacji zmarł po czterech dniach, 30 marca 1943 roku.

Generał Stefan Rowecki "Grot", dowódca AK nadał w 1943 roku pośmiertnie Aleksemu Dawidowskiemu Order Virtuti Militari V klasy i awansował do stopnia sierżanta podchorążego.

"Alek" spoczywa w kwaterze Batalionu "Zośka" na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie. 

pd/mc

82 lata temu, 10 stycznia 1942 roku w okupowanej Warszawie Organizacja Małego Sabotażu "Wawer" przeprowadził zakrojoną na szeroką skalę akcję. Konspiratorzy zamazali około 250 tablic z niemieckimi nazwami ulic oraz rozrzucili 40 tysięcy ulotek z tekstem noworocznego przemówienia prezydenta RP Władysława Raczkiewicza do kraju, wyemitowanego przez radio.

W swoim orędziu przedstawił wizję powojennej Polski oraz starał się dodać otuchy rodakom. Jak pisał prezydent Raczkiewicz:

"Walczymy o Polskę wierną zasadom chrześcijańskim, Polskę społecznie sprawiedliwą i demokratyczną, ale rządną i karną, politycznie współpracującą z innymi narodami nad rozwojem kultury ogólnoludzkiej i nad jej zabezpieczeniem. Świadom tak licznych ofiar, jakie nasz naród w dalszym ciągu w tej walce poniesie, ofiar cichych, bohaterstw nieopromienionych nawet wawrzynem walki na polu bitewnym, które porównać można tylko z ofiarami męczeństwa w pierwszych wiekach chrześcijaństwa, składam Wam hołd głęboki. Nie będą one daremne, jak nie były daremne ofiary męczeństwa wyznawców Chrystusa. Staną się one fundamentem moralnym, na którym oprze się niedaleki już triumf prawa i dziejowej sprawiedliwości w dniu zwycięstwa".

"Wawer" i mały sabotaż

Akcja z 10 stycznia 1942 roku była częścią tzw. małego sabotażu. Koordynowała go Organizacja Małego Sabotażu "Wawer", która zaczerpnęła nazwę na cześć ofiar zbrodni dokonanej przez okupanta w podwarszawskiej miejscowości w końcu 1939 roku.

– Po upadku Francji w czerwcu 1940 roku społeczeństwo wpadło w apatię – wspominała na antenie Polskiego Radia w 1991 roku Danuta Kaczyńska, działająca podczas wojny w "Wawrze". – Wtedy w środowisku Biura Informacji i Propagandy okręgu warszawskiego powstała inicjatywa małego sabotażu: jest za wcześnie na walkę z bronią w ręku, ale trzeba dążyć do podniesienia nastrojów społeczeństwa oraz pokazania Niemcom, że są w kraju okupowanym, ale nie zwyciężonym.

Kotwica namalowana na cokole Pomnika Lotnika w Warszawie - przykład małego sabotażu. Wikimedia/domena publiczna

Zasady małego sabotażu po raz pierwszy przedstawił Aleksander Kamiński, działacz harcerski i współzałożyciel Szarych Szeregów, w artykule zamieszczonym w "Biuletynie Informacyjnym" z 1 listopada 1940 roku. Zalecał wówczas spowalnianie pracy dla okupanta oraz niedbałe wykonywanie niemieckich poleceń. Mały sabotaż wykluczał stosowanie przemocy i polegał jedynie na działalności propagandowo-informacyjnej.

Kamiński wspomniał także o rozklejaniu antyniemieckich haseł. Jednak dopiero z czasem działalność małego sabotażu została usystematyzowana. Główne zasady małego sabotażu zostały przedstawione w książce Aleksandra Kamińskiego "Wielka gra", wydanej w 1942 roku. Była jedynym wydawnictwem skonfiskowanym przez Komendę Główną Armii Krajowej. Dowództwo obawiało się ujawnienia metod pracy wykorzystywanych w konspiracji.

Mały sabotaż polegał m.in. na zrywaniu obwieszczeń okupanta, malowaniu propagandowych haseł na murach oraz roznoszeniu ulotek Polskiego Państwa Podziemnego.

Jedne z najbardziej znanych akcji małego sabotażu zostały przeprowadzone przez słynnego Alka Dawidowskiego. Szerokim echem w Warszawie odbiło się dokonane przez niego zdjęcie niemieckiej tablicy z pomnika Mikołaja Kopernika. To także on odkrył miejsce ukrycia zrabowanego przez Niemców pomnika Jana Kilińskiego. Na ścianie Muzeum Narodowego, w którym był przechowywany, napisał "Jam tu. Ludu W-wy. Kiliński Jan".

– Na murach wypisywaliśmy kredą Kotwicę, symbol Polski Walczącej. Pojawiały się też napisy: "Pawiak pomścimy", "Wawer", "Deutschland kaputt". Rysowaliśmy poza tym żółwia, który był symbolem sabotażu, oraz swastykę na szubienicy – wspominał Górecki w rozmowie z Elizą Bojarską w 1991 roku. – Później przeszliśmy już na wyższe formy działania. Kreda odpadła, a malowaliśmy te napisy farbą.

sa/im

Wspomnienia świadków

W Archiwum Polskiego Radia zachowały się wspomnienia uczestników akcji "Taśma": dr Zygmunta Kujawskiego ps. Brom oraz Stanisława Nowakowskiego ps. Murzyn. Ich relacje w 1971 roku nagrał Bogusław Czajkowski.

- "Zośka" był dla nas wszystkim, był ideałem, wzorem - mówił Stanisław Nowakowski. - Każdy z nas, żołnierzy batalionu, chciał być do niego podobny. Może było bardzo dużo legendy wokół jego postaci, bo zanim ja go zobaczyłem, zanim ja go poznałem, to już wiedziałem, że on jest wspaniałym organizatorem, że on jest bardzo odważny, że on jest taki przystojny.

"Mały sabotaż wymagał wielkiej odwagi"

Paczka z "Batorego"

Tadeusz Zawadzki, urodzony w 1921 roku, był synem Józefa Zawadzkiego, późniejszego profesora, dziekana Wydziału Chemicznego i rektora Politechniki Warszawskiej, a następnie prorektora tajnej Politechniki Warszawskiej. Jego matka była nauczycielką, działaczką oświatową. We wrześniu 1933 roku Tadeusz Zawadzki rozpoczął naukę w Państwowym Gimnazjum im. Stefana Batorego w Warszawie. W jego klasie uczyli się późniejsi żołnierze warszawskich Grup Szturmowych: Jan Bytnar ps. Rudy, Maciej Aleksy Dawidowski ps. Alek i Krzysztof Kamil Baczyński ps. Krzyś.

Krzysztof Kamil Baczyński. Zobacz serwis specjalny

Mały sabotaż

Do 23. Warszawskiej Drużyny Harcerzy im. Bolesława Chrobrego tzw. "Pomarańczarni" Tadeusz Zawadzki trafił od razu na jesieni 1933 roku. Maturę zdał kilka miesięcy przed rozpoczęciem II wojny światowej, w maju 1939 roku. W październiku trafił do konspiracji. W marcu 1941 roku wszedł wraz z kierowaną przez siebie drużyną do "Szarych Szeregów".

"Alek Dawidowski i riposta Małego Sabotażu"

Był jednym z najwybitniejszych uczestników akcji małego sabotażu. Za największą liczbę "kotwic" wymalowanych na terenie swojej dzielnicy otrzymał od Komendanta Głównego "Wawra", Aleksandra Kamińskiego honorowy pseudonim "Kotwicki".  

26 marca 1943 roku Tadeusz Zawdzki dowodził grupą "Atak" w głośnej Akcji pod Arsenałem, podczas której odbito z rąk Gestapo 25 więźniów, w tej grupie jego przyjaciela, Jana Bytnara "Rudego". Niestety, Jana Bytnara, mimo udzielonej pomocy lekarskiej, nie udało się uratować.

Czytaj także:

• Jan Bytnar "Rudy" - bohater Szarych Szeregów
• Aleksander Dawidowski. Bohater Akcji pod Arsenałem

Po wojnie historię tę opisał Aleksander Kamiński w powieści "Kamienie na szaniec".

Akcja "Taśma"

Kilka miesięcy później "Zośka" dowodził akcją w Sieczychach koło Wyszkowa. Był 20 sierpnia 1943 roku.

- Doszedłem do jakiejś polany, gdzie ze zdumieniem stwierdziłem, że jest ze 100 żołnierzy, kompania cała - opowiadał dr Zygmunt Kujawski. - Niektórzy leżeli w zagajniku, część z nich czyściła broń. Na odprawie dowiedziałem się, że w nocy szykuje się akcja i ja, jako lekarz, mam brać w niej udział.

- To była akcja, mająca na celu zlikwidowanie strażnicy niemieckiej na granicy między Generalną Gubernią a terenami przyłączonymi do Rzeszy. Dotarliśmy do skraju lasu gdzieś ok. godz. 12.30 w nocy, zza chmur wyłaniał się Księżyc. W tej poświacie zobaczyłem tylko chłopców, wspinających się na słupach. To byli harcerze z Wyszkowa, którzy przecinali druty telefoniczne - dodał dr Kujawski.

Ostatnie pożegnanie

W akcji, w której poległ Tadeusz Zawadzki brał także udział Stanisław Nowakowski ps. Murarz. To, co wtedy przeżył wywarło wpływ na całe jego życie. Ze wzruszeniem opowiadał o ostatnim pożegnaniu owianego legendą dowódcy.

- Zrobiliśmy szybki apel. Pod drzewem leżał "Zośka" przykryty kocem - wspominał. - Twarz miał odsłoniętą i wyglądał jakby spał, miał uśmiech na twarzy. Nie przyglądałem się kolegom, ale kiedy już powiedziano nam, że on od nas odszedł, że zginął, ja płakałem. Ja stary chłop, stary zabijaka.

- Wszyscy chcieli mu dorównać, podciągnąć swe słabostki, podłości, tchórzostwo. "Zośka" był dla nas i ojcem, i przyjacielem, trudno do końca określić kim - powiedział Stanisław Nowakowski.

bs