- Wielopolski funkcjonuje w przeciętnej opinii współczesnego Polaka jako symbol polityki ugodowej. Symbol z odcieniem pejoratywnym. Biegunem przeciwnym, symbolem polityki romantycznej, polityki walki jest Józef Piłsudski – mówił na antenie Polskiego Radia Ryszard Zieliński.

Posłuchaj sądu nad Aleksandrem Wielopolskim w audycji z cyklu "Na historycznej wokandzie".

Rezygnacja z niepodległości

Aleksander Wielopolski urodził się w 1803 roku w Sędziejowicach, w jedynej polskiej rodzinie z tytułem margrabiowskim. Ugodowy polityk, konserwatysta po raz pierwszy pojawił się na łamach historii, gdy podczas Powstania Listopadowego na polecenia Rządu Narodowego wyjeżdżał w misjach dyplomatycznych do Wielkiej Brytanii.

Kilka lat później, po rzezi szlachty w rabacji galicyjskiej z 1846 roku, napisał anonimowo słynny list do austriackiego kanclerza ks. Metternicha, w którym wyraził oburzanie na inspirowanie rzezi przez władze austriackie. Pod wpływem wydarzeń z Galicji zrezygnował z hasła niepodległości na rzecz współpracy środowisk konserwatywnych z rządem carskim.

Powstanie Styczniowe

- Kolejne ustępstwa okazały się zbyt małe, aby zaspokoić rozbudzone oczekiwania społeczeństwa – mówił Piotr Szlanta. - Aby nie dopuścić do katastrofy, którym Powstanie Styczniowe się okazało, Wielopolski wystąpił z ideą branki do wojska.

Przeprowadzono ją w nocy z 14 na 15 stycznia 1863. Wybrano pewną grupę rekrutów, którzy szli do wojska na nie krócej niż okres 25 lat. W ten sposób, Wielopolski, car Aleksander II i namiestnik Królestwa Polskiego Wielki Książę Konstanty usiłowali zdusić zarzewie buntu.

Wybuch Powstania Styczniowego spowodował, że Wielopolski utracił swoje wpływy w Królestwie Polskim i na dworze carskim. Ostatecznie w lipcu 1863 roku otrzymał dymisję i wyjechał za granicę. Zmarł w Dreźnie 30 grudnia 1877 roku.

mjm

158 lat temu, 23 maja 1865 roku w Sokołowie Podlaskim w obecności około 10 tysięcy mieszkańców miasta i okolicznych wsi władze rosyjskie powiesiły księdza Stanisława Brzóskę, jednego z dowódców Powstania Styczniowego i kapelana powstańców.

Jak doszło do tego, że duchowny został dowódcą najliczniejszego oddziału powstańczego na tych terenach?

- Był on jednym z pionierów pracy organicznej przed powstaniem styczniowym, bo tak nakazywał jego przełożony biskup Beniamin Szymański - twierdził dr Tadeusz Krawczuk w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Na historycznej wokandzie".

Dowódca z poczucia obowiązku

Ksiądz przystąpił do powstańczego oddziału Karola Krysińskiego jako kapelan. Dowództwo przejął, gdy jego przełożony przebywający w Galicji zmuszony został do pozostania tam.

- Był kapelanem, ale nie zamierzał być dowódcą. Atak na Łuków, któremu przewodził był kwestią niejako przypadku, bo człowiek o przygotowaniu wojskowym, który miał prowadzić atak, zawiódł i nie stawił się. Brzóska wziął na swoje barki zadanie, którego brać nie powinien - wyjaśniał dr Tadeusz Krawczuk, obrońca księdza.

Rząd Narodowy mianował go naczelnym kapelanem wojsk powstańczych w randze generała. Oddział brał udział w bitwach pod Siemiatyczami, Woskrzenicami, Gręzówką, Włodawą, Sławatyczami i Fajsławicami.

- Uważam, że ksiądz Stanisław Brzóska przystępując do powstania styczniowego jako kapelan, sprzeniewierzył się kapłańskiemu powołaniu – twierdził dr Jan Sałkowski, wcielający się w rolę oskarżyciela Brzóski. - Jako kapłan powinien był głosić miłość bliźniego, a nawet miłość do wroga. Tymczasem on zamienił to na powstańczą kosę.

Ostatni powstaniec Królestwa

Brzóska kontynuował walkę nawet po straceniu członków Rządu Narodowego z Romualdem Trauguttem na czele 5 sierpnia 1864 roku.

- Cóż z tego, że bohater, skoro martwy. O ileż więcej mógłby zdziałać ten młody człowiek przez kolejne 20-30 lat w myśl późniejszych postulatów pracy u podstaw - zastanawiał się dr Jan Sałkowski.

Nasuwa się jeszcze jedno pytanie: dlaczego ksiądz zdecydował się na pozornie bezcelową walkę z zaborcą, mimo iż zarówno Rosjanie, jak i polscy ziemianie proponowali mu bezpieczny wyjazd za granicę?

- Wytrwał, bo wiedział, że gdy opuści strony, w których walczył, to wioski zostaną spacyfikowane poprzez pobranie młodych ludzi do wojska rosyjskiego (…). Wyrwanie młodego człowieka na 12 lat do wojska, to było w zasadzie przekreślenie jego życia - mówił obrońca Brzóski.

Oddział kapelana najdłużej utrzymał się w boju spośród wszystkich w Królestwie Polskim, prowadził walkę do pojmania Brzóski i jego adiutanta Franciszka Wilczyńskiego.

Jego oddział został rozbity dopiero w grudniu 1864 roku. Ukrywał się przed Rosjanami wraz ze swoim adiutantem, Franciszkiem Wilczyńskim, do kwietnia 1864 roku, kiedy to zostali pojmani przez carskich żołnierzy.

23 maja 1865 roku w Sokołowie Podlaskim odbyła się egzekucja księdza Stanisława Brzóski oraz Franciszka Wilczyńskiego. Rosjanie powiesili kapłana w obecności tłumu. Zaborca chciał w ten sposób zastraszyć okoliczną ludność, tymczasem uczynił z niego męczennika za wiarę w wolną ojczyznę. Fragmenty szubienicy, na której zawisł ksiądz Brzóska przechowywano jak relikwie.

Kto doprowadził do śmierci księdza-powstańca? Posłuchaj audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Na historycznej wokandzie".

bm

Szereg błędnych decyzji

W swojej pracy "Bitwa pod Ostrołęką" historyk profesor Wacław Tokarz pisze, że początek 1831 roku był pozytywny dla Polaków, którzy pozostawali w ofensywie. Udało im się pokonać Rosjan pod Stoczkiem, a także pod Wawrem i Dębem Wielkim. Dzięki sukcesom wojsk powstańczych w kwietniu armia zaborcy znalazła się w wyjątkowo trudnym położeniu. Polscy wojskowi zaczęli myśleć o zadaniu wrogowi decydującego ciosu. Powstał plan, którego głównym inicjatorem był generał Ignacy Prądzyński. Na jego realizację nie zgodził się jednak wódz naczelny powstania generał Jan Zygmunt Skrzynecki. 

- Skrzynecki bał się, że niepowodzenie może doprowadzić do tego, że utraci sławę, którą zdobył w trakcie samej ofensywy. A przecież była to popularność wielka, o której cała Europa pisała. Delegacja sejmowa wręczyła mu krzyż komandorski Virtuti Militari, wszędzie wisiały jego portrety, śpiewano o nim pieśni. Mimo nacisków, mimo wymuszeń oficerów sztabu Skrzynecki długo nie podejmował żadnych decyzji - tłumaczył historyk dr Marek Tarczyński w audycji "Wodzowie powstania listopadowego. Prawdy i legendy".

Sytuacja zmieniła się w maju. Armia feldmarszałka Dybicza - głównodowodzącego wojskiem rosyjskim - skierowała się na Litwę, gdzie rozgorzały walki z powstańcami. Pomiędzy Ostrołęką a Łomżą stacjonowała tylko gwardia cesarska, w której służyli synowie arystokracji Imperium Rosyjskiego. Generał Prądzyński postanowił przedstawić Skrzyneckiemu nowy plan, który zakładał zaatakowanie tego elitarnego oddziału wroga. Pokonanie go miałoby charakter symboliczny i mogło znacząco osłabić morale rosyjskie, a nawet zmusić Dybicza do wycofania się z Królestwa Warszawskiego. Naciskany przez oficerów sztabu i opinię publiczną, która była niezadowolona z przedłużającej się przerwy w działaniu polskiego wojska, Skrzynecki zgodził się w końcu na realizację zamysłu Prądzyńskiego. 

12 maja stojąca do tej pory pod Kostrzyniem armia polska rozpoczęła marsz w stronę pozycji zajmowanych przez wroga. Niecały tydzień później udało im się otoczyć Rosjan w okolicach Śniadowa. Z niewiadomych przyczyn wódz naczelny powstania generał Skrzynecki nie wydał rozkazu natychmiastowego ataku na carską gwardię. 

- W działaniu był to człowiek wielce niezdecydowany. Bał się jakiegokolwiek aktywniejszego działania. Poprzestawał zawsze na tym, co już osiągnięto, ponieważ bał się utracić to, co zdobył. Skrzynecki przede wszystkim obawiał się jednak odpowiedzialności - mówił historyk dr Marek Tarczyński na antenie Polskiego Radia.

Zaalarmowani obecnością powstańców Rosjanie rozpoczęli odwrót w kierunku Łomży. Rozkaz nakazujący rozpoczęcie pogoni za wrogiem nadszedł dopiero 20 maja. W tym czasie armia Dybicza nieubłaganie zbliżała się do Ostrołęki.

Sześć dni później wojsko feldmarszałka starło się z oddziałami polskimi. Walki rozpoczęła brygada generała Ludwika Bogusławskiego - słynni "Czwartacy". Utraciwszy miasto i jego dwa mosty, siły powstańcze cofnęły się na drugi brzeg rzeki Narew. Tam musiały się zmierzyć z bagnistym terenem, który zdecydowanie działał na ich niekorzyść. Polacy bronili się dzielnie, jednak Rosjanie byli liczniejsi i dysponowali lepszym sprzętem. Około godziny 19 na wroga zaszarżowała lekkokonna bateria pułkownika Józefa Bema, umożliwiając oddziałom powstańczym wycofanie się w stronę Warszawy. Bitwa wygasła późnym wieczorem. 

Straty strony polskiej były znaczące - zginęło ponad tysiąc żołnierzy (w tym generał Ludwik Kicki i generał Henryk Kamieński), a kolejne cztery tysiące doznało obrażeń lub znalazło się w niewoli. W wyniku starć zginęło bądź zostało rannych ponad pięć tysięcy Rosjan. 

Historyk prof. Wacław Tokarz w swojej monografii "Bitwa pod Ostrołęką" stwierdził, że starcie było punktem zwrotnym powstania. Przede wszystkim dlatego, że porażka całkowicie pogrzebała przewagę, którą do tej pory utrzymywali Polacy - morale ich żołnierzy spadło, a oni sami przeszli do defensywy. Znacząco zmniejszyło się także zaufanie do dowódców powstania, a w szczególności do Skrzyneckiego, którego lekkomyślne decyzje doprowadziły do tragedii. Jest to o tyle znaczące, że do tej pory generał był niezwykle popularny i lubiany przez opinię publiczną. 

W Ostrołęce znajduje się mauzoleum upamiętniające wydarzenia z maja 1831 roku. 

jb

Podczas pracy korzystałam z monografii historyka prof. Wacława Tokarza "Bitwa pod Ostrołęką" wydanej w 1922 roku.