Śmierć, która obrosła legendą

Śmierć Stefana Czarnieckiego jest otoczona tajemnicą. Z jednej strony mówi się, że był wcześniej ranny, z drugiej, że został otruty. Szerzyła się też wieść, że otrzymał ogromne sumy (200 tysięcy złotych), również na wypłatę żołdu. Podobno żołnierze nigdy tych pieniędzy nie otrzymali. Nie ulega jednak wątpliwości, że wyszedłszy z dołów społeczeństwa szlacheckiego umierał jako magnat, jeden z potężniejszych w Koronie.

Hymn Polski - zobacz serwis historyczny

- Stefan Czarniecki jest jednym z dwóch Polaków uwiecznionych w hymnie narodowym. Podobno jednak na miejsce w hymnie absolutnie nie zasłużył, okradał kościoły, nie płacił żołdu i mordował jeńców - mówił redaktor Andrzej Sowa.

Mistrz wojny szarpanej

Jego wojskowe talenty były one ogromne. Zasłynął jako mistrz wojny podjazdowej tzw. wojny szarpanej. Jego wojska odniosły wiele zwycięstw nad Szwedami (pokonał ich pod Warką, zajął Pomorze, opanował Bydgoszcz, zdobył Warszawę), brał również udział w wyprawie koalicji antyszwedzkiej w Danii. Po zawarciu pokoju w Oliwie (1660) dowodził oddziałami polskimi w walkach z Moskwą.

– Skoro nie dało się ze względu na przewagę ogniową pobić Szwedów w otwartej bitwie, Czarniecki stworzył nową metodę uchylania się od bitwy z głównymi siłami szwedzkimi i właśnie wyniszczania ich przy pomocy wojny szarpanej. Przykładowo: na małym skrawku Puszczy Sandomierskiej niezwyciężona dotąd armia szwedzka Karola X Gustawa została w ciągu kilku dni w dużej mierze wyniszczona – mówił doktor Wiesław Majewski.

Hetman przedstawiany jest jako wzór cnót rycerskich, wzór Polaka. To on miał wypowiedzieć słynne słowa: "jam nie z soli, ani z roli, ale z tego co mnie boli".

Nie był wzorem cnót

Jednak Stefan Czarniecki podobno nie był dżentelmenem ani wzorem cnót obywatelskich. Niósł pożogę na ziemie nieprzyjacielskie równie jak i na swoje. "Oddziały Czarnieckiego dały się ludności wielkopolskiej mocno we znaki, tu gwałty i mordy kierowano w pierwszym rzędzie, nie bez inspiracji dowództwa, przeciw dysydentom, Niemcom i Żydom. Podburzano przeciw nim chłopów, mnożyły się bezprawia w miarę posuwania się wojska w głąb kraju, a grabiono zarówno dwory jak i chaty" - pisał Włodzimierz Dworzaczek, badacz wieku XVII.

- Wojna wtedy, w połowie XVII wieku to była rzecz straszna, przy zdobyciu miasta szturmem to była rzeź. W owych czasach istniało pewne zdziczenie, mówiąc o okrucieństwie Czarnieckiego nie można o tym nie pamiętać, on nie mógł tego powstrzymać, a jeżeli to tylko w wyjątkowych wypadkach – mówił historyk doktor Wiesław Majewski.

Czarnieckiemu zarzucano także zachłanność. Pieniądze były bowiem jeszcze jedną wstydliwą kartą w dziejach naszego bohatera. Nie ma konkretnych dowodów, ale zarzuty pod jego adresem pojawiały się przez cały okres jego działalności.

W czasie oblężenia Krakowa przez Szwedów w roku 1655, kiedy skapitulował wypominano mu, że dostał 60 tysięcy złotych na wypłatę żołdu, a ci żołnierze nigdy tych pieniędzy nie zobaczyli. Oskarżano go, że wychodząc złupił, czy łagodniej mówiąc zgodził się na grabież domów żydowskich, luterańskich i szlacheckich.

Historyk, autor biografii Stefana Czarnieckiego Adam Kersten pisał o wydarzeniach krakowskich: "część pamiętnikarzy uważa, że kasztelan zabrał zdobycz z Krakowa by opłacić swe wojska, część dość wyraźnie stwierdza, że wojsku mało co się z tego dostało. Rację mieli chyba ci drudzy, stało się to główną przyczyną przejścia jego oddziałów na stronę szwedzką".

mk/im

28 czerwca 1651 roku rozpoczęła się bitwa pod Beresteczkiem. Jedna z największych bitew lądowych XVII wieku miała miejsce w czasie Powstania Chmielnickiego i 10 lipca zakończyła się zwycięstwem wojsk polskich.

Pod Beresteczkiem na Wołyniu stanęły naprzeciw siebie liczące 100 tysięcy ludzi połączone wojska kozacko-tatarskie oraz armia Rzeczpospolitej w sile 63 tysięcy żołnierzy, prowadzona przez samego króla Jana Kazimierza.

Bitwa miała niezwykle dramatyczny przebieg. Szala zwycięstwa przechylała się raz w jedną, raz w drugą stronę. Rozstrzygnięcie przyniósł dopiero trzeci dzień zażartych walk. Po wielogodzinnym oczekiwaniu na ruch przeciwnika król Jan Kazimierz wydał rozkaz do generalnego natarcia.

Wojska polskie zastosowały przy tym manewrze inny niż zwykle szyk bojowy. Szyk szwedzki, polegający na ustawieniu wojsk w szachownicę, na przemian jazdy i piechoty z wysuniętą wprzód artylerią, okazał się nadzwyczaj skuteczny. Armia kozacko-tatarska została rozgromiona i rzuciła się do ucieczki.

Resztki sił kozackich wycofały się na bagna przy rzece Płaszówka, gdzie w ufortyfikowanym taborze jeszcze ponad tydzień stawiały opór wojskom polskim. Osaczeni Kozacy mieli jedną, wiodącą przez bagna, drogę odwrotu. Z rozkazu nowego wodza Iwana Bohuna zaczęli budować przeprawę, rzucając w gęstą maź setki pni drzewnych i wozów. Gdy w pewnym momencie po obozie rozeszła się pogłoska, że dowódcy uciekają w taborze wybuchła panika. Tysiące ludzi rzuciło się do ucieczki, tratując się nawzajem i spychając w bagniste otchłanie. Wtedy do szturmy ruszyli Polacy. Nastąpił sądny dzień Kozaków. Kto nie zginął od miecza, ten utonął w bagnach Płaszówki.

17 sierpnia 1612 roku urodził się Jeremi Wiśniowiecki, potężny magnat i wojewoda ruski.

Pochodził z bogatej rodziny, jednak prawdziwą potęgę przyniosło jej dopiero życie Jaremy. Osierocony w dzieciństwie, wychowany przez stryja, pobierał nauki w kolegium jezuickim. W młodości odbył podróż po zachodniej Europie. Czym zajmował się w podróży? 

Po powrocie do kraju przejął z rąk kuzyna zarząd nad rodzinnym majątkiem i zmienił wyznanie z prawosławnego na katolickie. Jarema przekształcił swoje dobra w państwo w państwie: prowadził intensywną akcję kolonizacyjną, fundował kościoły i cerkwie.

Podczas wojny z Moskwą w 1632 roku prowadził zagon na tyły wroga. Zyskał wówczas niechlubny przydomek "Podpalacza".

- W okresie do roku 1648 był bardziej bezwzględny i egoistyczny niż magnaci sobie współcześni – podkreślał prof. Henryk Wisner, który w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Na historycznej wokandzie" wcielił się w rolę oskarżyciela.

Bezwzględność i szybkość działania to cechy Jaremy, które uwidoczniły się w pełnej krasie podczas powstania Chmielnickiego. Gdy ogień buntu objął całe kresy południowo-wschodnie, Wiśniowiecki, którego ziemie również opanowała rebelia, stał się tym, który wziął na siebie główny ciężar tłumienia powstania.

- Jarema był mistrzem prowadzenia taktyki spalonej ziemi, krwawej pacyfikacji i tak bardzo krwawego buntu – mówił prof. Paweł Wieczorkiewicz w audycji Arkadiusza Ekierta z cyklu "Piękny i Bestia".

To on był faktycznym dowódcą Zbaraża, to on uratował setki Żydów z opanowanych rebelią terenów. Opowiadał się za całkowitym stłumieniem buntu, był przeciwnikiem rokowań. Mimo, iż cieszył się szacunkiem wśród wojska, nigdy nie otrzymał buławy hetmańskiej.

Zmarł młodo, w wieku 39 lat, prawdopodobnie padł ofiarą zarazy lub zatrucia pokarmowego. Sława, jaką okrył ród, przyczyniła się do wyboru jego syna, Michała Korybuta Wiśniowieckiego, na króla Rzeczpospolitej.

Czy Jarema był tylko okrutnikiem, czy też człowiekiem, któremu na sercu leżało dobro kraju? Posłuchaj audycji.

bm

Nowy cykl: "Poczet – odnowa: od Leszka do Leszka"

Władysław IV Waza od dzieciństwa był angażowany w sprawy państwowe. Jako 15-latek - w 1610 roku - został wybrany przez bojarów rosyjskich na tron moskiewski. Formalnie carem Rosji był trzy lata. Uczestniczył także w wojnie przeciwko Turkom. Zdobył wszechstronne wykształcenie, odwiedził wiele krajów Europy.

Tuż po wstąpieniu na tron krakowski musiał odeprzeć ataki: moskiewski - Rosja chciała odzyskać Smoleńsk - i turecki. Zawarł rozejmy. Nie przedłużył wcześniejszego rozejmu ze Szwecją, wciąż mając nadzieję m.in. na odzyskanie korony szwedzkiej, będąc tylko tytularnym monarchą tego państwa. Dążył do wojny ze Szwedami. Panowie polscy zmusili go do porzucenia tego planu. Negocjacje polsko-szwedzkie, w których pośredniczyła Francja, zakończyły się w 1635 roku długoletnim rozejmem podpisanym w Sztumskiej Wsi. Szwedzi oddali porty pruskie i zrezygnowali z ceł.

Czytaj także:

• Zygmunt III Waza i królewski kaznodzieja Piotr Skarga
• Zygmunt II August i Jan Kochanowski - biografie "złotego wieku"
• Król złotego wieku i jego żona - Zygmunt I Stary i Bona Sforza

Władysław, mimo zachęt Francji, nie przystąpił do obozu antyhabsburskiego. Wciąż myśląc o koronie szwedzkiej, zawarł tzw. Pakt familijny z Habsburgami. Kardynał Richelieu uwięził z tego powodu jego młodszego brata, królewicza Jana Kazimierza. Monarcha za jego uwolnienie obiecał nie wspierać Habsburgów w wojnie trzydziestoletniej.

Ostatecznie, rozczarowany sojuszem z Austriakami, po śmierci żony Cecylii Renaty Habsburżanki, nawiązał kontakt z Paryżem. Szukając tam wsparcia w zdobyciu korony szwedzkiej, niebawem poślubił francuską księżniczkę Ludwikę Marię Gonzagę (wcześniej nie udało mu się poślubić szwedzkiej królowej Krystyny). W planach miał też wojnę z Turcją, co poparła Francja, a czemu sprzeciwili się polscy magnaci.

Jeszcze za życia swego ojca Władysław, w przeciwieństwie do Zygmunta III Wazy, cieszył się sympatią szlachty. Ale jako król dążący do silnej władzy monarszej, otaczający się wielmożami tracił jej uznanie. Udało mu się przeprowadzić reformy w wojsku. Zarzucano mu jednak życie ponad stan. Jego dwór był jednym z najświetniejszych w Europie. Jaka była jego Rzeczypospolita, jak wpłynął na dzieje Polski?

***

Tytuł audycji: Historia żywa

Prowadzi: Dorota Truszczak 

Gość: prof. Andrzej Nowak (historyk, publicysta, nauczyciel akademicki, sowietolog, autor "Dziejów Polski")

Data emisji: 22.03.2021

Godzina emisji: 21.07

ag

Przez dwa dni, 3 i 4 czerwca 1652 trwała rzeź polskich szlachciców, którzy dostali się do niewoli kozacko-tatarskiej po bitwie pod Batohem.

W chwili klęski pod Batohem powstanie Chmielnickiego trwało już cztery długie lata. Obie strony dopuszczały się okrucieństw. Żadna z nich nie mogła za to zdobyć przewagi nad przeciwnikiem. Po początkowych zwycięstwach kozackich pod Żółtymi Wodami, Korsuniem i Pilawcami przyszły klęski pod Zborowem i Beresteczkiem. Po tej ostatniej Chmielnicki musiał podpisać ugodę w Białej Cerkwi, która ograniczała rejestr kozacki do 20 tys. i gwarantowała polskiej szlachcie powrót do swych majątków na Ukrainie. Rozwiązanie nie zadowalało żadnej ze stron i na wiosnę rebelia wybuchła na nowo.

Bitwa pod Korsuniem - zgubne skutki hetmańskiego pijaństwa

Chmielnicki widział, że stosowana przez niego do tej pory strategia lawirowania między Turcją, Tatarami i Moskwą nie przynosi spodziewanych rezultatów. Jego plan zakładał osłabienie Rzeczpospolitej poprzez rozbicie jej sojuszu z Mołdawią – to właśnie tam kozacki przywódca skierował swoje wojsko, by wymusić na hospodarze Bazylim Lupulu zerwanie stosunków z państwem polsko-litewskim. Chmielnicki chciał związać Mołdawię z Ukrainą poprzez ślub swojego syna Timofieja z Rozandą, córką hospodara, co wprowadzałoby sprawę ukraińską w krąg dyplomacji europejskiej i nadawało sprawie kozackiej znaczenia międzynarodowego.

Prywatne porachunki i sromotna klęska

Pokrzyżować te plany zamierzał dowódca wojsk koronnych na Ukrainie hetman Marcin Kalinowski. Poza kwestiami wagi państwowej wódz miał ponoć również powody natury osobistej, by przeszkodzić Chmielnickiemu w mołdawskiej awanturze. Kalinowski, sam będąc już wdowcem, również zamierzał starać się o rękę Rozandy.

Tuż przed bitwą Kalinowski popełniał błąd za błędem. Nie zdołał przeprowadzić pełnego zgrupowania wojsk, nie wzmocnił obwarowań obozu, w którym zamknął 12 tys. żołnierzy wojsk koronnych. Nie był w stanie zapanować nad zdemoralizowaną brakiem wypłat żołdu jazdą. Co gorsza, hetman spodziewał się, że jego wojsku przyjdzie ścierać się tylko z siłami Tymofieja Chmielnickiego. Srogo się mylił. Naprzeciw wojsk polskich stanęły główne siły kozackie, wspierane ponadto przez Tatarów – razem 45 tys. ludzi.

Bitwa pod Batohem trwała dwa dni. Bilans pierwszego dnia walk nie był pomyślny dla wojsk polskich, ale istniała jeszcze szansa na ocalenie wojsk. Zygmunt Przyjemski, generał artylerii cieszący się sławą od czasu Beresteczka, proponował, by hetman udał się do obwarowanego Kamieńca i tam przeprowadził reorganizację sił. Zaoferował, że sam zmniejszy obóz, okopie się i będzie powstrzymywał Kozaków za pomocą piechoty i artylerii. Kalinowski odrzucił propozycję.

Ta decyzja kosztowała obu oficerów życie. Na wieść o tym, że Kalinowski nie ma zamiaru wycofywać się w kierunku Kamieńca, jazda podniosła bunt. Tumult dostrzegli Kozacy i ruszyli do walnego szturmu. Wojsko koronne zalała kozacka nawała. Hetman w krytycznym momencie zdołał przebić się z częścią piechoty poza kozackie okrążenie, jednak na wieść o tym, że jego syn, Samuel, trafił do niewoli, postanowił go odbić. Dowódca zginął śmiercią żołnierską w walce z Kozakami.

Ocaleni przez Tatarów

Sama klęska nie wywołała jednak takiej trwogi jak to, co wydarzyło się po niej. Pojmani żołnierze byli z zimną krwią mordowani jeden po drugim. "Zdechły pies nie kąsa", miał powiedzieć Iwan Zołotarenko, jeden z wysokich oficerów Chmielnickiego, pomysłodawca zgładzenia jeńców.

W rzezi pod Batohem zginął kwiat wojska koronnego. Kozacy zgładzili m.in. Zygmunta Przyjemskiego. Wśród ofiar rzezi znalazł się m.in. Marek Sobieski, brat późniejszego króla Jana III Sobieskiego. Zginął też starszy brat Stefana Czarnieckiego - Marcin. Przyszły bohater potopu szwedzkiego sam cudem uniknął kaźni. Znalazł się wśród ok. 1500-2000 jeńców, których od zagłady uchronili Tatarzy liczący na okup za wziętych do niewoli Polaków.

Przeczące wszelkim regułom cywilizowanej wojny wydarzenia pod Batohem wpisywały się w ciąg okrucieństw, jakich świadkiem były ziemie ukraińskie w latach wojny domowej, w którą przerodziła się rebelia Chmielnickiego.

- Grzechem największym Chmielnickiego było to, że oślepiony wizją, a potem przymusem tworzenia i zachowywania państwa, nie myślał o narodzie - ocenił prof. Henryk Wisner w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Na historycznej wokandzie". - Ukraina stała się miejscem, w którym życie dla ludzi tu zamieszkałych stało się piekłem. Byli wyrzynani, uprowadzani przez Tatarów, Polaków i pułki moskiewskie.

bm/jp

7 kwietnia 1656 roku rozegrała się bitwa pod Warką. Oddziały polskie pod dowództwem Stefana Czarnieckiego i Jerzego Sebastiana Lubomirskiego pokonał szwedzkie wojska.

Król Karol w pułapce

Latem 1655 roku Szwedzi dowodzeni przez swojego władcę Karola X Gustawa rozpoczęli inwazję na Rzeczpospolitą. Błyskawicznie zajęli niemal całą Polskę w tym Warszawę czy Kraków i zmusili króla Jana Kazimierza do opuszczenia kraju. Liczne grabieże i przestępstwa dokonywane przez wojska okupacyjne szybko dały się we znaki wszystkim warstwom społecznym. Stąd jeszcze pod koniec 1655 roku mieszkańcy Rzeczypospolitej zaczęli stawiać zbrojny opór nieprzyjacielowi. Powrót do kraju Jana Kazimierza i powszechne powstanie, które wybuchło na południu Polski, zaniepokoiło Karola X Gustawa.

Kapitulacja pod Ujściem. Potop szwedzki zaczął się od sromotnej klęski Polaków

W początkach następnego roku Szwed ruszył na czele armii w kierunku Lwowa, gdzie przebywał polski król. Jednak nigdy tam nie dotarł. Polacy świadomi przewagi nieprzyjaciela prowadzili „wojnę szarpaną”, unikając otwartych bitew. Liczne potyczki stoczone z wojskami dowodzonymi przez Stefana Czarnieckiego nadwątliły szwedzkie siły i zmusiły najeźdźcę do porzucenia planów zniszczenia zgrupowania Jana Kazimierza. Wycofujący się w pośpiechu Karol dał się złapać w zasadzkę i utknął w widłach Wisły i Sanu. Otoczonemu przez siły polsko-litewskie królowi ruszyły z pomocą posiłki z Warszawy.

Starcie pod Warką

Polscy wodzowie, Stefan Czarniecki i Jerzy Sebastian Lubomirski, wziąwszy 6-8 tys. żołnierzy, ruszyli 4 kwietnia 1656 roku w kierunku szwedzkiej odsieczy. Pozostałe siły, czekając na powrót swoich wodzów, miały pilnować Karola. Dowodzący szwedzkimi posiłkami, wynoszącymi ok. 2,5 tys. ludzi, margrabia badeński Fryderyk, na wieść o zbliżających się Polakach rozpoczął odwrót w stronę Warszawy. Szwedzi poruszali się niespiesznie, ciągnąc za sobą liczne wozy taborowe. Nie spodziewali się, że polskie siły będą w stanie ich dogonić.

W trakcie trzydniowego pościgu Polacy przejechali 170 kilometrów i rozgromili szwedzką straż tylną. Rano, 7 kwietnia dotarli nad Pilicę, przez którą zaledwie kilka godzin wcześniej przeprawiły się główne siły Szwedów.

- Dowódca szwedzki dowiedział się, jakie niebezpieczeństwo mu grozi. Wobec tego szybko przerzucił swoje wojska po moście przez Pilicę pod Warką. Następnie ten most częściowo zburzył, rachując na to, że rzeka Pilica, wówczas rozlana, niewygodna do przejścia, powstrzyma przez jakiś czas wojska polskie – mówił prof. Władysław Czapliński w audycji z cyklu "Glosa do Trylogii”.

Szwedzi nie docenili Polaków. Ci, zostawiwszy niewielki oddział do naprawy mostu, znaleźli bród i przeszli na drugi brzeg rzeki. Czarniecki bez problemów rozprawił się ze słabymi oddziałami pozostawionymi w Warce, natomiast Lubomirski rozpoczął bitwę z głównymi siłami margrabiego. Z początku walka była bardzo wyrównana. Dopiero przyjście Czarnieckiego z pozostałymi siłami przesądziło o zwycięstwie Polaków, a uciekający w popłochu Szwedzi wpadali w ręce uzbrojonych chłopów.

Nie tylko wojna partyzancka

W czasie gdy Czarniecki i Lubomirski odnosili wspaniałą wiktorię w bitwie pod Warką, Karol X Gustaw zdołał uciec z pułapki. Nie udało się zatem pochwycić szwedzkiego króla, co prawdopodobnie doprowadziłoby do zakończenia konfliktu. Zwycięstwo pod Warką nie miało więc większej wartości strategicznej ani nie rozstrzygnęło losów wojny.

Mimo to bitwa pod Warką miała ogromne znaczenie psychologiczne. 7 kwietnia 1656 roku Polacy przekonali się, że są w stanie pokonać szwedzkiego okupanta w otwartej bitwie. To był moment przełomowy "potopu". Polska husaria górowała nad szwedzkimi rajtarami. Wzrosły morale, poprawiły się nastroje w armii, a powszechny opór przeciw nieprzyjacielowi przybierał na sile.

th