Dzieci, sanki i stajenka
Początkowo wielką popularnością cieszyły się indywidualizowane kartki, specjalnie z tej okazji zamawiane u fotografów. Były to czarno-białe zdjęcia przedstawiające odświętnie ubranych nadawców wykonujących różnorakie czynności - ubierających choinkę, siedzących przy wigilijnym stole bądź powracających do domu z naręczem prezentów.
Pochodząca z 1916 roku przedstawiająca rodzinę z dziećmi pozującą na tle świątecznie udekorowanej choinki. Źródło: Polona/Domena publiczna
Z biegiem lat upowszechnił się również inny rodzaj pocztówek, odwołujący się do motywów zaczerpniętych z religii katolickiej. Królowały więc kartki ukazujące postaci aniołów, narodziny Jezusa Chrystusa w betlejemskiej szopce, zmierzających ku niemu pasterzy i Trzech Króli. Chętnie przedstawiano również dzielące się opłatkiem rodziny, kolędników lub ludzi idących na pasterkę.
Pocztówka z 1934 roku przedstawiająca Trzech Króli, zmierzających za Gwiazdą Betlejemską do miejsca narodzin Jezusa Chrystusa. Źródło: Polona/Domena publiczna
Bardzo popularne były też pocztówki z ilustracjami zabaw zimowych. Do naszych czasów zachowało się wiele kartek ukazujących dzieci lepiące bałwana bądź jeżdżące na sankach, nartach lub łyżwach.
Kartka bożonarodzeniowa z 1925 roku przedstawiająca bawiące się na śniegu dzieci. Źródło: Polona/Domena publiczna
Na świątecznych kartkach chętnie umieszczano także rośliny i zwierzęta kojarzące się z zimowym krajobrazem – gile, rudziki, sikorki, świerkowe lub sosnowe gałązki oraz ostrokrzew. Co ciekawe, w pierwszej połowie XX wieku tak powszechny w obecnej kulturze masowej wizerunek Świętego Mikołaja, ubranego w charakterystyczny czerwony strój, nie był aż tak popularny. Stąd postać tę nieczęsto można spotkać na ówczesnych pocztówkach.
Pocztówka z 1935 roku przedstawiająca ptaszki, które wiozą na saniach prezenty. Źródło: Polona/Domena publiczna
Umieszczane na kartkach świątecznych ilustracje zmieniały się pod wpływem bieżących wydarzeń. Motywy patriotyczne zyskiwały na popularności szczególnie w trudnych dla Rzeczpospolitej okresach – m.in. w czasach I wojny światowej. Pocztówki był wówczas chętnie ozdabiane polskim godłem i wizerunkami królów. Na wielu można było także dostrzec ułanów i żołnierzy Legionów Polskich.
Zobacz także: Pierwsza Wigilia w Niepodległej. Posłuchaj niezwykłego wspomnienia
Kartka pocztowa z 1936 roku przedstawiająca ułana z ukochaną. Źródło: Polona/Domena publiczna
Krótka historia kartek pocztowych
Korzenie pocztówek sięgają 1840 roku. Pierwszą z nich wysłał do samego siebie brytyjski pisarz Theodore Hook, prawdopodobnie chcąc w ten sposób zażartować sobie z urzędników pocztowych - na awersie kartki umieścił bowiem własnoręcznie wykonaną karykaturę przedstawiającą pracowników poczty. Trzy lata później – za sprawą sir Henry’ego Cole’a, ówczesnego dyrektora Muzeum Wiktorii i Alberta w Londynie - narodziły się kartki świąteczne.
Co roku, tuż przed Bożym Narodzeniem, Cole wysyłał swoim licznym krewnym i znajomym listy z życzeniami. Ponieważ proces ten pochłaniał zbyt wiele czasu, Anglik postanowił go więc usprawnić i w 1843 roku wraz ze swoim przyjacielem artystą Johnem Callcottem Horsleyem zaprojektował pierwszą kartkę świąteczną. Ozdobił ją napis: "A Merry Christmas and a Happy New Year to You" (tłum. z ang. "Wesołych Świąt i Szczęśliwego Nowego Roku") oraz ilustracja przedstawiająca rodzinę zasiadającą do wigilijnej wieczerzy. Co ciekawe, obrazek ten wzbudził wiele kontrowersji - autorom zarzucano promowanie pijaństwa i namawianie najmłodszych do jego spożywania (jedna z postaci podaje dziecku wino). Grafika została powielona w ilości kilku tysięcy sztuk - sir Henry Cole postanowił bowiem zarobić na swoim pomyśle i zaczął pocztówki sprzedawać. Z czasem jego ideę podchwycili również inni przedsiębiorcy.
Pierwsza kartka świąteczna autorstwa sir Henry'ego Cole'a i ilustratora Johna Callcotta Horsleya. Źródło: Wikimedia commons/Domena publiczna
Skąd się wzięło słowo "pocztówka"?
Na ziemiach polskich pocztówki zaczęły się pojawiać pod koniec XIX wieku. Nie od razu zyskały swoją obecną nazwę. W 1900 roku z okazji zorganizowanej w Warszawie wystawy kart ilustrowanych został ogłoszony konkurs na jednolitą nazwę karty pocztowej. Napłynęło kilkadziesiąt zgłoszeń, z których wybrano pięć finałowych wyrazów: listówka, liścik, otwartka, pisanka oraz pocztówka. Zaproponowane nazwy zostały poddane pod głosowanie publiczności odwiedzającej wspomnianą już wystawę.
Przedwojenna pocztówka przedstawiająca pasterzy czuwających przy szopce bożonarodzeniowej. Źródło: Polona/Domena publiczna
Główną nagrodę otrzymało słowo pocztówka, które zdobyło 141 głosów spośród 309 oddanych. Jej autorem była niejaka Marja z B. - często uważa się, że jest to pseudonim, za którym krył się Henryk Sienkiewicz. Innego zdania jest natomiast historyczka literatury Małgorzata Baranowska.
– W piśmie "Filokartysta" redaktor naczelny podaje, że ten konkurs wygrał Henryk Sienkiewicz pod żeńskim pseudonimem. Prawdę mówiąc, ja sama na razie nie trafiłam na źródło, skąd czerpał ten pan wiadomości – wyjaśniała historyczka literatury Małgorzata Baranowska w audycji Polskiego Radia z 2003 roku.
13:57 świat w pocztówkach małgorzaty baranowskiej ___1732_03_ii_tr_0-0_10388994d4c38221[00].mp3 Historyczka literatury i kolekcjonerka pocztówek Małgorzata Baranowska opowiada o historii kartki pocztowej w audycji z cyklu "Zapiski ze współczesności". (PR, 9.09.2003)
jb/mc
