67 lat temu, 29 lipca 1967 roku, zmarł Aleksander Wat, poeta i pisarz, współtwórca polskiego futuryzmu.

- Wat pochodził z rodziny żydowskiej, jego ojciec był rabinem. W wielu wierszach i wspomnieniach autobiograficznych często wraca do swojej genealogii - mówiła Anna Micińska, historyk literatury i krytyk literacki w audycji "Portret Pisarza".

Studiował na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Warszawskiego, znajdował się pod silnym wpływem prof. Tadeusza Kotarbińskiego. Jako ochotnik wstąpił do armii w czasie wojny polsko-bolszewickiej, ale nie wziął udziału w walkach. Był jednym z czołowych przedstawicieli polskiego futuryzmu, deklarował "uwolnienie słów", zerwanie okowów ortografii, gramatyki i interpunkcji. W tym czasie powstał jego tomik wierszy "Ja z jednej strony i Ja z drugiej strony mego mopsożelaznego piecyka".

Romans z komunizmem

W 1926 nawiązał znajomość z Andrzejem Stawarem, co zapoczątkowało jego sympatie lewicowe. Ta fascynacja przerodziła się we współpracę z innymi komunizującymi intelektualistami m.in. Władysławem Broniewskim i Brunonem Jasieńskim. Wspólnie wydawali "Miesięcznik Literacki".

- Przejęty tym, co dzieje się w Rosji, nieświadomy jeszcze tragicznych skutków rozwoju tego, co miało się tam wydarzyć, Wat postanawia, że właśnie idea komunistyczna będzie stanowiła panaceum na wszystkie jego rozterki i wątpliwości - wyjaśniała historyk literatury.

Wybór ideologii stał się jednocześnie przyczyną twórczego kryzysu Wata. Autor "Bezrobotnego Lucyfera" nie mieścił się w ramach socjalistycznego realizmu. - Przyjmując komunizm jako ideologię, nie mógł nie zastanawiać się nad literaturą, jaka temu komunizmowi powinna towarzyszyć. I tu intelektualista, filozof natknął się na mur nie do przebicia - mówiła Anna Micińska.

Po wybuchu II wojny światowej uciekł z Warszawy do Lwowa. Początkowo entuzjastycznie witał włączenie Zachodniej Ukrainy do ZSRR. W styczniu 1940 roku został aresztowany przez NKWD.

Pokuta zadana samemu sobie

Więzienie NKWD oduczyło go komunistycznych sympatii. W celi przebywał do 20 listopada 1940. Zesłano go do Kazachstanu. Tam, w Ałma-Acie, został delegatem regionalnym londyńskiego rządu RP. Nigdy nie przyjął obywatelstwa radzieckiego.

Po powrocie z ZSRR został redaktorem naczelnym Państwowego Instytutu Wydawniczego, którą to funkcję pełnił w latach 1946-48. Nie był jednak pokornym pupilem władzy. Wypowiadał się krytycznie wobec wprowadzanego systemu, starał się wprowadzać do redagowanych przez siebie czasopism literaturę spoza socrealistycznego nurtu. Za tę działalność został usunięty z redakcyjnych stanowisk i otrzymał zakaz publikowania.  

- W charakterze pokuty jego obowiązkiem jest robić wszystko, by temu komunizmowi się przeciwstawiać - wyjaśniała gość audycji "Portret Pisarza".

Wat spotkał się z ostracyzmem. Stosunek środowiska inteligencji do poety w okresie stalinizmu najlepiej podsumował Czesław Miłosz w audycji Joanny Szwedowskiej z cyklu "Wieczór literacki": - Wat dla władz był trędowaty, nie zbliżano się do niego - wspominał noblista.

Materiały Radia Wolna Europa dotyczące postaci Aleksandra Wata >>>>>>

W 1953 roku zapadł na zespół Wallenberga, neurologiczną chorobę powodującą bardzo silne bóle głowy. Leczył się we Francji i Szwecji. Za granicą udzielił serii wywiadów Czesławowi Miłoszowi, które stały się kanwą książki "Mój wiek". Choć w cierpieniu znalazł inspirację, która pozwoliła mu wrócić do pisania, choroba zwyciężyła poetę. Nękany silnymi bólami głowy odebrał sobie życie 29 lipca 1967 roku.

bm

55 lat temu, 19 października 1968 roku, zmarł Anatol Stern, poeta, prozaik, eseista i publicysta, krytyk literacki, tłumacz, filmoznawca i zarazem scenarzysta filmowy. Do historii literatury przeszedł przede wszystkim jako współtwórca polskiego futuryzmu, awangardowego nurtu w sztuce, który obok Skamandrytów, ekspresjonistów, formistów i środowiska "Zdroju" był jednym z najsłynniejszych zjawisk kulturalnych pierwszych lat dwudziestolecia międzywojennego nad Wisłą.

Zdrowi, głośni, niepoważni

Anatol Stern przyszedł na świat w Warszawie. Jako gimnazjalista zaprzyjaźnił się z Aleksandrem Watem (1900-1967), we współpracy z którym miał wkrótce rozpocząć w Polsce futurystyczną rewolucję. Już w czasach szkolnych Stern interesował się literaturą, wcześnie podejmował też próby pisarskie. Po ukończeniu gimnazjum rozpoczął studia na wydziale polonistyki Uniwersytetu Wileńskiego, ale po przykrym incydencie aresztowania go za "bluźnierczy" wiersz powrócił na stałe do Warszawy.

Aleksander Wat: byłem politykiem, kiedy trzeba było być poetą i byłem poetą, kiedy trzeba było być politykiem

Od 1919 roku wspólnie z innymi awangardzistami – Watem, potem także Brunonem Jasieńskim (1901-1938), Tytusem Czyżewskim (1880-1945) i Stanisławem Młodożeńcem (1895-1959) – działał artystycznie, formułując program polskiego futuryzmu, organizując wieczory poetyckie oraz wystawy i wywołując przy tym obyczajowe skandale.

Zbigniew Jarosiński we wstępie do "Antologii polskiego futuryzmu i Nowej Sztuki" pisał o tym okresie: "Stern i Wat występowali ze swoimi poezjami w wynajętych salach odczytowych i w kawiarniach. Zawsze obrażali publiczność, prowokowali burdy, uprawiali wesołe błazenady i robili wszystko, aby zwrócić na siebie uwagę". Dwudziestoletnich artystów rozpierała młodzieńcza energia i świadomość, że robią coś zupełnie nowego w ojczystej kulturze. Mieli przy tym wyczucie reklamy - artystyczną rewolucję sprzedawali jako żywiołowe happeningi, podczas których wszystko mogło się zdarzyć.

– Zasypaliśmy wówczas Polskę "Jednodniówkami" i zjeździliśmy ją wzdłuż i wszerz z wieczorami poetyckimi. Wiersze nasze mówili znakomici aktorzy: Irena Solska, Stefan Jaracz i wielu innych – opowiadał poeta w 1956 roku w rozmowie z Bogdanem Ostromęckim.

Dwa debiutanckie tomiki Sterna "Nagi człowiek w śródmieściu" (1919) oraz "Futuryzje" (1920) były jednymi z pierwszych dokonań futurystycznych w Polsce. W tym samym czasie razem z Watem Stern ogłosił w almanachu "Gga" programowy manifest "Prymitywiści do narodów świata i do Polski", gdzie buntowniczo deklarowali (pisownia oryginalna):

"CYWILIZACJA, KULTURA Z ICH CHOROBLIWOŚCIĄ – NA ŚMIETNIK.

wybieramy prostotę ordynarność, wesołość zdrowie, trywialność, śmiech.
od śmiechu dusza tyje i dostaje silne grube łydy.
wyrzekamy się dobrowolnie dostojności, powagi, pietyzmu.
liści lauru, którymi nas wieńczycie, użyjemy jako przyprawy do potraw".

W innym miejscu dodali: "poeta powinien krzyczeć, nie deklamować".

Swoje postulaty poeci zrealizowali po raz pierwszy 8 lutego 1919 roku w sali koncertowej Hermana i Grossmana przy ulicy Mazowieckiej w Warszawie. Zorganizowali tam "Wieczur podtropikalny użądzony przez białych Mużynów", który został, podobnie jak ich późniejsze występy, ostro skrytykowany przez prasę stojącą na straży publicznej moralności. Widzowie mogli bowiem zobaczyć tam m.in. półnagich mężczyzn wykonujących tańce i pieśni, a także recytujących "oburzające wiersze".

Wybuchł skandal, a to zwróciło uwagę policji, która odtąd zaczęła baczniej przyglądać się działaniom grupy. Funkcjonariusze przerywali wieczory futurystów nader często, nawet z błahych powodów, publikacje poetów bywały konfiskowane przez cenzurę, samemu Sternowi zaś groził rok więzienia za wiersz, który odczytał w Wilnie w listopadzie 1919 roku i w którym dopatrzono się bluźnierstwa. Autor, który spędził w prewencyjnym areszcie aż trzy miesiące, uniknął dłuższej kary więzienia dzięki wstawiennictwu wielu sław literackich - na liście w jego obronie podpisali się m.in. Stefan Żeromski, Wacław Berent, Leopold Staff, Juliusz Kaden-Bandrowski i Antoni Słonimski.

Stanisław Młodożeniec. Futurysta spod chłopskiej strzechy

Trochę bardziej poważnie

Wspominając pod koniec życia lata barwnej młodości, Anatol Stern pomijał wątki "niemoralnych" happeningów i wynikających z nich awantur, skupiał się natomiast na istocie długofalowej zmiany kulturalnej, którą dokonał przewrót awangardowy początków II Rzeczpospolitej. – Na samym początku 1919 roku odbył się pierwszy wieczór futurystyczny. Szereg poetów wystąpił tam wówczas ze swoimi utworami – tak skwitował "Wieczur podtropikalny" w jednej z ostatnich audycji radiowych, w których się pojawił.

– W tym samym roku powstała inicjatywa stworzenia pisma pod nazwą "Nowa Sztuka", które w sposób bardziej poważny i akademicki miało zaprezentować te idee, które można było wcześniej znaleźć w buntowniczych "Jednodniówkach" wydawanych przez Jasieńskiego i przeze mnie – opowiadał Stern w 1966 roku. – Pierwszy numer pisma wyszedł pod redakcją moją i Jarosława Iwaszkiewicza, najmłodszego i najbardziej buntowniczego z ówczesnych Skamandrytów, zaś przedstawicielstwo na Kraków miał Tadeusz Peiper i Leon Chwistek – dodał.

Wśród wspomnianych "Jednodniówek" (w zapisie futurystów "Jednodńuwek") na pierwszy plan wysuwa się przede wszystkim głośny "Nuż w bżuhu", zawierający jeszcze jeden manifest grupy, w którym czytamy słowa Jasieńskiego: "obywatele, pomużće nam zedżeć z was wasze znoszone od codźennego użytku skury". Użyta tutaj - charakterystyczna dla futurystów - "ortografia fonetyczna" to jednak wcale nie wygłup niepokornych młodzieńców, ale konsekwentna realizacja awangardowych założeń wyrwania wszelkiej aktywności twórczej z pozornie nienaruszalnych ram przewidzianych przez tradycję i dostojne gremia rzeczników kultury wysokiej.

"Nuż w bżuhu", czyli druga "Jednodńuwka futurystuw" oraz plakat zapowiadający występ m.in. Jasieńskiego i Sterna. Fot. Polona.pl/domena publiczna

Z ziemi włoskiej do Polski

Żywot "Nowej Sztuki" był bardzo krótki. – Wyszły zaledwie dwa numery. Ale tak to już było w owych czasach, i to pod wszystkimi szerokościami geograficznymi, że decydowała nie ilość, ale jakość. Zarówno we Francji, jak i w Niemczech czy w Rosji zeszyty pism podpisane przez znakomitych pisarzy ukazywał się w jednym, dwóch lub trzech numerach. Pięć numerów to był już wielki triumf – mówił poeta.

Tadeusz Peiper. Twórca Awangardy Krakowskiej

W tej samej audycji Anatol Stern w encyklopedycznym skrócie wyjaśnił, na czym polegała rewolucja dokonana przez "Nową Sztukę". – Przede wszystkim na tym, że przeciwstawiono opisowości, narracji, estetyzmowi, sentymentalizmowi materializm liryczny, sztukę jako dzieło autonomiczne, gdyż nie ma potrzeby odtwarzać świata, skoro lepiej czyni to fotograf – powiedział.

Polska wersja futuryzmu debiutowała dekadę po pierwszych awangardowych wystąpieniach we Włoszech, gdzie w 1909 roku przez poetę Filippa Tommasa Marinettiego (1876-1944) został ogłoszony "Manifest futuryzmu", który wpłynął na przewroty artystyczne w innych krajach, w tym także w niepodległej Polsce. Poeci nad Wisłą zdawali więc sobie sprawę, że po prostu adaptują idee wymyślone i ugruntowane gdzie indziej, dlatego ten pierwszy rewolucyjny okres chcieli skrócić do niezbędnego minimum. I tak się stało.

Tak jak za pośrednictwem druku wprowadzono futuryzm na terenie kraju, tak samo w kilka lat później ogłoszono jego zamknięcie. We wrześniu 1924 roku Anatol Stern wydał tom dojrzałych futurystycznych wierszy "Anielski cham", o którym po kilku miesiącach napisał: "data ukazania się »Anielskiego chama« jest dla mnie (...) datą zamknięcia futuryzmu w Polsce i otwarcia drugiego okresu nowej poezji". Dla futurystów ważne było, by sztuka mogła rozwijać się dalej, by nie utknęła w doktrynach, które siłą rzeczy zabiłyby awangardowe procesy. Dlatego po Sternie zerwanie z futuryzmem ogłosili również inni twórcy tego nurtu.

Życie po buncie

Żaden z byłych futurystów nie zakończył jednak działalności artystycznej. Choć ich drogi rozeszły się w bardzo rozmaitych kierunkach, nie przestali tworzyć poezji i prozy, nie przestali malować ani teoretyzować na temat sztuki. Okres futurystyczny był dla każdego z nich podwaliną postaw artystycznych na resztę życia.

Po 1924 roku Anatol Stern mógł bardziej skupić się m.in. na rozwijaniu swojej pasji filmowej. Wszedł w skład redakcji "Wiadomości Filmowych", był członkiem Rady dla Spraw Kultury Filmowej, oddał się też pisaniu scenariuszy, co przyniosło mu pewną sławę w środowisku filmowców i wśród kinomanów w II RP. Później, w latach 50., był także kierownikiem literackim zespołu filmowego "Iluzjon".

Bruno Jasieński. Ojciec polskiego futuryzmu

Był ponadto popularyzatorem awangardowej poezji rosyjskiej, w szczególności dokonań Włodzimierza Majakowskiego (1893-1930), który dla polskich futurystów był bardzo ważnym punktem odniesienia, nie tylko jako autor nowatorskich wierszy, lecz także jako komunista. Polski futuryzm bowiem, w przeciwieństwie do włoskiej odmiany ruchu, która poszła ramię w ramię z faszystami, ciążyła zawsze ku bolszewikom i kulturze radzieckiej, czego wyrazem jest na przykład - wydana także w 1924 roku - wspólna książka Sterna i Jasieńskiego "Ziemia na lewo".

Gdy wybuchła II wojna światowa, przeniósł się do Lwowa. Tam 23 stycznia 1940 został aresztowany przez sowietów razem z m.in. Władysławem Broniewskim, Aleksandrem Watem i Tadeuszem Peiperem. Z więzienia został zwolniony dzięki układowi Sikorski-Majski. Wstąpił wówczas do Armii Polskiej i razem z nią przeszedł drogę na Bliski Wschód, by na kilka lat zamieszkać w Palestynie. Do Warszawy powrócił w 1948 roku. Przez następne 20 lat pisał i wydawał tomy wierszy i opowiadań, zbiory esejów, książki dla dzieci, a także opracowania i przekłady dzieł innych autorów. Publikował artykuły w "Kuźnicy", "Nowinach Literackich", "Odrodzeniu", "Nowej Kulturze", "Po prostu" i "Przeglądzie Kulturalnym".

Po wojnie, nieco na przekór swej radykalnej deklaracji z 1924 roku, ze łzą w oku wspominał futurystyczną młodość. Powracał do niej w takich książkach jak "Poezja zbuntowana" (1964) czy "Bruno Jasieński" (1969). W 1963 roku, czyniąc aluzje do wspólnej ulotki z 1918 roku zatytułowanej "Tak", pisał w liście do Aleksandra Wata: "gdzież są te czasy, gdy się wszystko rozstrzygało bezapelacyjnie krótkim »Tak«?".

Anatol Stern zmarł w Warszawie 19 października 1968 roku, kilka dni przed swoimi 69 urodzinami.

***

Korzystałem z następujących źródeł:

• "Antologia polskiego futuryzmu i Nowej Sztuki", oprac. Helena Zaworska, wstęp: Zbigniew Jarosiński, Wrocław 1978
• Zbigniew Jarosiński, "Poezja ziemi - Anatol Stern", w: "Poeci dwudziestolecia międzywojennego. Tom 2", red. Irena Maciejewska, Warszawa 1982
• Marci Shore, "Kawior i popiół. Życie i śmierć pokolenia oczarowanych i rozczarowanych marksizmem", tłum. Marcin Szuster, Warszawa 2012

mc

13 listopada 1921 roku ukazała się w Krakowie druga "Jednodńuwka futurystuw" pod prowokacyjnym tytułem "Nuż w bżuhu". Był to zbiór wierszy oraz tekstów krytycznych i publicystycznych wydany w postaci dwustronnego plakatu niemal metrowej wysokości. Wśród wydrukowanych autorów znaleźli się Aleksander Wat, Tytus Czyżewski, Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec, Anatol Stern i Leon Chwistek.

Obrazoburcze treści, ekscentryczna forma językowa i błazeńska megalomania twórców jednodniówki ściągnęła na futurystów falę krytyki - nie pierwszą i nie ostatnią w epoce rozkwitu tego ruchu w II Rzeczpospolitej.

Pierwsza i druga strona jednodniówki "Nuż w bżuhu". Źródło: Polona.pl

"Ustanawia śę pisowńę śćiśle fonetyczną"

Właściwie jesienne wydawnictwo awangardzistów nie powinno być aż takim zaskoczeniem, ponieważ już w czerwcu 1921 roku ukazała się pierwsza tego typu publikacja, czyli "Jednodńuwka futurystuw. Mańifesty futuryzmu polskiego", która, zgodnie z tytułem, zawierała artykuły programowe polskiej odmiany nurtu futurystycznego. Teksty, które wyszły wtedy spod pióra Brunona Jasieńskiego, były wezwaniem do radykalnej przemiany całej zastanej kultury, negowały wartość tradycji i przeszłości, stawiając postulat artystycznego nowatorstwa za wszelką cenę.

"Cywilizacja i kultura - na śmietnik!". Anatol Stern i bunt futurystów

Jednym z elementów zarysowanej przez Jasieńskiego rewolucji kulturalnej miała być reforma pisowni, której projekt zawarł autor w manifeście "W sprawie ortografji fonetycznej". "Idealną pisowńą (…) będźe pisowńa z gruntu prosta i śćiśle fonetyczna" – czytamy w punkcie pierwszym artkułu, który, po krótkim wykładzie na temat zasad nowej ortografii, kończy się odezwą:

"W pszekonańu że reforma nasza ortografji polskiej oparta na zasadah fonetycznyh jest jedyńe słuszną, uzasadńoną i wygodną - wzywamy wszystkih obywateli polskih do wprowadzańa jej w życie z hwilą ogłoszeńa ńińejszego manifestu. Zwracamy śę do kierowńikuw szkuł, nauczyćeli ludowyh i gimnazjalnyh, także do Ministerstwa Wyznań Religijnyh i Oświeceńa publicznego z żądańem wprowadzeńa jej ńezwłocznego w szkołah elementarnyh, średnih i wyższyh".

Etap pierwszy: burzenie

Bruno Jasieński. Ojciec polskiego futuryzmu

Manifest ortograficzny skonstruowany jest w sposób reprezentacyjny dla publicznych wystąpień futurystów, gdzie poważny namysł nad kwestiami kultury i inżynierii społecznej podaje się zawsze z przymrużeniem oka. Przedstawiciele ruchu zdawali sobie sprawę z utopijności swego projektu, w końcu rozpoczęli działanie jako jedni z ostatnich w Europie, całą dekadę po pierwszych awangardowych wystąpieniach w Rosji oraz we Włoszech, gdzie w 1909 roku poeta Filippo Tommaso Marinetti (1876-1944) ogłosił fundamentalny "Manifest futuryzmu".

Polski futuryzm został więc przez przodowników nurtu wprowadzony w krwiobieg polskiej sztuki w formie pigułki. Zdaniem artystów koniecznie było szybkie odrobienie zaległości, intensywne przepracowanie pierwszego, najbardziej gwałtownego etapu rewolucji, by móc po pewnym czasie rozpocząć budowę "nowego wspaniałego świata". Podglebiem tych założeń były zresztą przesłanki natury politycznej - wielu futurystów było zadeklarowanymi komunistami, z czego większość zmuszona była tłumaczyć się po latach.

Nie bez znaczenia jest fakt, że futurystami zostawali niemal bez wyjątku ludzie młodzi, naturalni buntownicy i wichrzyciele, pełni sił witalnych, ambicji artystycznych i wiary we własną moc sprawczą. Stąd właśnie ich ostentacyjny nonkonformizm, nieustające kpiarstwo i efekciarskie wygłupy podczas wieczorów poetyckich i na łamach własnych publikacji. "Nuż w bżuhu" w dużej części składa się z utworów już wcześniej zaprezentowanych przez autorów na publicznych występach, które nie raz kończyły się awanturą, interwencją policji, a nawet aresztowaniami.

Druga "jednodńuwka futurystuw" zgorszyła konserwatywnych odbiorców tak samo, jak owe głośne wieczory. Tym razem jednak "wybryki" awangardzistów miały pozostawić ślad w postaci druku, a tego wielu dostojnych krytyków nie było w stanie znieść.

Panie ministrze, wołamy o pomoc!

Stanisław Młodożeniec. Futurysta spod chłopskiej strzechy

"Nuż w bżuhu" miał dwie premiery i dwóch redaktorów naczelnych: za wydanie krakowskie odpowiedzialny był Bruno Jasieński, zaś za opublikowaną dwa tygodnie później edycję warszawską – Anatol Stern. Pismo zawiera jeden tylko manifest autorstwa Jasieńskiego, który zaczyna od autopromocji swojej grupy ("30.000 egzemplaży manifestu futurystuw — rozhwytano po całej polsce w ćągu 14 dni"), następnie formułuje odezwę do narodu ("obywatele, pomużće nam zedżeć z was wasze znoszone od codźennego użytku skury"), by zakończyć osobliwym wyznaniem: "Hcemy szczać we wszystkih kolorah!".

Już więc po pierwszych kilku zdaniach jednodniówki wrażliwsza część publiczności wpadła w furię, a to dopiero początek. Poniżej można było zapoznać się m.in. z groteskowym reportażem z zakopiańskich wieczorów futurystycznych, które "zakończyły śę walką dwuh odłamuw publicznośći na pięśći i jajka", a na drugiej stronie czytelnicy ze zgrozą odkrywali wiersz Jasieńskiego "Mięso kobiet" (cytuję w wersji poprawionej ortograficznie):

"Przechodząc przypadkowo przez cienisty pasaż,
mimo palm kiwających się jak senny palec
zobaczyłem kobietę, którą rąbał masaż
i układał na ladzie kawał po kawale

(...)

Pożerajcie kobiety z octem i na sucho
Przestańcie z nimi robić swoje nudne świństwa
Kochankowie, noszący swe kochanki w brzuchu
nadchodzi wasza era: nowe macierzyństwo".

Już wkrótce uczucia konserwatywnych odbiorców zostały wzięte w obronę na łamach krajowej prasy. "Fanatycy ludożerstwa, apostołowie zboczeń, (...) indywidua, usiłujące rozkołysać tłumy do rozszalałych bachanalii" – wymyślała futurystom lwowska "Gazeta Wieczorna". 13 grudnia 1921 roku felietonista endeckiej "Rzeczpospolitej" Maciej Wierzbiński w artykule pod tytułem "Głupota czy zbrodnia" wskazywał, że awangardowe wystąpienia to tak naprawdę sterowana z zewnątrz antypolska kampania, "celowa, planowa a chytra robota rozkładowa, zamaskowana bezmiarem wykoszlawionych idiotycznie słów, zlewających się w morze bezsensu i - ohydy".

Zdaniem Wierzbińskiego "Nuż w bżuhu" wsącza bowiem w czytelnika "zarodek pogardy najpierw dla pisowni i języka polskiego, a tutaj dla sztuki polskiej, aby wezwać go do akcji zaczepnej przeciwko wszystkiemu, co świętego jest w duszy zbiorowej narodu. (...) Czyliż taką »literaturą« karmiony umysł nie przejmie łatwo anarchistycznych teoryj? Czyż nie jest to wszystko obliczone na przygotowanie gruntu do posiewu bolszewizmu? Czyż ci »poeci« nie są apostołami z łaski emisariuszów?".

Aleksander Wat: byłem politykiem, kiedy trzeba było być poetą i byłem poetą, kiedy trzeba było być politykiem

Po tym demaskatorskim wywodzie felietonista apelował do władz, "aby radykalny położyły koniec tej bezecnej igraszce agitatorów". W 1921 roku oskarżenia o krzewienie bolszewizmu były zarzutami dużego kalibru. I rząd Rzeczpospolitej rzeczywiście odpowiedział na wezwanie "Rzeczpospolitej". Następnego dnia po felietonie Wierzbickiego minister spraw wewnętrznych nakazał konfiskatę jednodniówki "Nuż w bżuhu", nie bacząc na fakt, że jeszcze przed publikacją wydawnictwo zostało przedstawione w krakowskiej cenzurze i uzyskało jej akceptację.

Decyzja władz spotkała się z oburzeniem i krytyką prasy, szczególnie tej stojącej po drugiej stronie politycznej barykady. Publicyści pism socjalistycznych pytali, jak to możliwe, że minister spraw wewnętrznych działa z inspiracji gazet prawicowych, i jaką rolę odgrywa w państwie "wszechmocny Maciej" z "Rzeczpospolitej".

Protesty nie odniosły jednak skutku i publikacja pozostała poza oficjalnym obiegiem dystrybucyjnym. Wielka przykrość spotkała ponadto Leona Chwistka, który wydrukował w jednodniówce artykuł "O poezji". Badacz futuryzmu Zbigniew Jarosiński, powołując się na Karola Estreichera, pisze, że Chwistek miał przez to problemy jako pracownik naukowy: "konserwatywne środowisko profesorskie Uniwersytetu Jagiellońskiego uznało go za człowieka nieodpowiedzialnego i opinia ta bardzo utrudniła mu potem starania o habilitację".

Cały jednak incydent - jak wiele innych skandali wokół środowiska awangardy - ostatecznie przyczynił się do umocnienia artystycznej legendy futurystów, w której "Nuż w bżuhu" zajmuje miejsce honorowe. Kilka lat później sami twórcy futuryzmu ogłosili koniec tego ruchu w Polsce i każdy z nich poszedł w swoją stronę, ale echa ich dawnych radykalnych, ekstrawaganckich i rozpustnych działań pobrzmiewały w literaturze i kulturze polskiej przez wiele dekad.

***

Korzystałem z książki "Antologia polskiego futuryzmu i Nowej Sztuki", oprac. Helena Zaworska, wstęp: Zbigniew Jarosiński, Wrocław 1978

mc