105 lata temu, 29 listopada 1918 roku powstała słynna kawiarnia "Pod Pikadorem" przy ulicy Nowy Świat 57 w Warszawie. Była miejscem spotkań słynnej grupy poetyckiej Skamander.

Miejsce sztuki i rozrywki

W ulotkach reklamujących to wydarzenie, rozrzuconych na stolikach innych kawiarni, w foyer teatrów, znalazło się takie ogłoszenie: "Rodacy! Robotnicy! Dzieci! Starcy! Kobiety! Inteligenci i pisarze dramatyczni dnia 29 listopada w piątek o godzinie 19 wieczór odbywa się pierwsza warszawska kawiarnia poetów »Pod Pikadorem« (…) wielka kwatera głównej armii zbawienia Polski od całej współczesnej literatury ojczystej…"

– Założeniem naszym było stworzenie bezpośredniego kontaktu poety z ulicą, żadnego wyobcowania od tego szarego, przelewającego się przez Nowy Świat tłumu – mówił w swej radiowej gawędzie poeta Tadeusz Raabe, który wziął na siebie ciężar "zorganizowania" i urządzenia lokalu dla poetów. – Wystąpiliśmy do władz wojskowych, bo nie było wtedy jeszcze innych, o zgodę na otwarcie placówki estradowej, w której od 9 do 11 wieczorem mieli występować poeci – relacjonował Tadeusz Raabe, jeden z założycieli kawiarni, w pogadance na temat okoliczności powstania "Pod Pikadorem".

O powstaniu kawiarni władze poinformował komitet wykonawczy w skład którego wchodzili – Tadeusz Raabe, Leszek Serafinowicz, Antoni Słonimski i Julian Tuwim.

Posłuchaj gawędy Tadeusza Raabego o dniach, kiedy narodził się pomysł założenia kawiarni i jak rozpoczęła się działalność Pikadora.

– Ściągnęło do nas mnóstwo niebezpiecznych grafomanów. Założyliśmy sobie, że nie będziemy cenzurowali utworów, które mają być wygłaszane po części oficjalnej wieczoru, a więc dopuścimy osoby z publiczności do wygłoszenia swojej poetyckiej twórczości. 99 procent byli to grafomani – wspominał Raabe. – A któregoś wieczoru wstał jakiś człowiek, piękny jak bożek grecki i zawołał, że jeszcze on chce recytować, bo jest poetą. Zaprosiliśmy go na trybunę. I to był Kazimierz Wierzyński.

Spotkania poetów w kawiarni Pod Pikadorem odegrały dużą rolę w życiu kulturalnym stolicy. Nie było wtedy wydawnictw, a poeci nie mieli gdzie prezentować swoich wierszy.

– Oprócz często wygwizdywanych grafomanów, pojawiło się u nas wielu znakomitych poetów. Pierwszym publicznym występem Jarosława Iwaszkiewicza była nasza trybuna Pikadora – mówił Tadeusz Raabe.

"Niech żyje dyktatura poetariatu"

W 1970 roku gościem Redakcji Polskiej BBC w Londynie był Antoni Słonimski, który wspominał założenie kawiarni Pod Pikadorem.

– Połączył nas między innymi humor, bo tak się złożyło, że Tuwim, Lechoń i ja operowaliśmy również humorem – mówił Słonimski. – Żartem rozpoczęliśmy działalność tej kawiarni, bo o powstaniu jej informowaliśmy plakatami rozwieszonymi w mieście z hasłem "Niech żyje dyktatura poetariatu".

Do początkowej grupy Tuwima, Lechonia i Słonimskiego dołączył w niedługim czasie Kazimierz Wierzyński, Jarosław Iwaszkiewicz, Władysław Broniewski, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska. I tak powstała najsłynniejsza grupa poetycka w polskiej literaturze – Skamander.

Wejście do kawiarni kosztowało 5 marek, a specjalny cennik regulował wszelkie kontakty między artystą a widzem (np. objaśnienie przeczytanego utworu wynosiło 75 marek). Do grona stałych klientów należeli m.in. Stefan Żeromski, Wacław Berent, Bolesław Leśmian i Leopold Staff. Oprócz wierszy – deklamowanych na specjalnym podium – odczytywano satyry polityczne, odwołujące się do spraw powstającego właśnie polskiego państwa oraz satyry antymieszczańskie.

Na początku lutego 1919 roku poeci spod Pikadora połączyli się z klubem futurystów i przenieśli się do podziemi Hotelu Europejskiego w Warszawie.  Kawiarnia w nowym miejscu istniała zaledwie kilka miesięcy – w drugiej połowie kwietnia 1919 roku została ostatecznie zamknięta. Jednak sympatia pomiędzy futurystami a skamandrytami trwała jeszcze dwa lata. Przerwana została dopiero wówczas, gdy Skamander zdobył dominującą pozycję w życiu literackim, a futuryści ogłosili swój program artystyczny.

Zobacz serwis specjalny radia wolności.polskieradio.pl i posłuchaj rozmów z najwybitniejszymi polskimi poetami oraz audycji o ich twórczości – Antonim Słonimskim , Janem Lechoniem, Kazimierzem Wierzyńskim i Jarosławem Iwaszkiewiczem.

im

6 grudnia 1919 roku odbył się pierwszy publiczny występ grupy Skamander. Swoją nazwę poeci wzięli ze strofy z "Akropolis" Stanisława Wyspiańskiego: "Skamander połyska, wiślaną świetląc się falą".

Skamandra tworzyło w zasadzie pięciu poetów: Jarosław Iwaszkiewicz, Jan Lechoń, Antoni Słonimski, Julian Tuwim i Kazimierz Wierzyński. Grupa zaczęła formować się wśród studentów Uniwersytetu Warszawskiego już w czasie I wojny światowej wokół czasopisma "Pro Arte et Studio".

Na zdjęciu: Portret Juliana Tuwima pędzla Stanisława I. Witkiewicza, źr. Wikiemdia Commons/dp 

Poeci odrodzonej Polski 

Formalne powstanie grupy zbiegło się z odrodzeniem Polski. -To, co zrobili Skamandryci, to zdystansowanie się wobec polskiego modernizmu, Młodej Polski - wyjaśniał w audycji Michała Montowskiego z cyklu "Kultura w Radiowej Jedynce" dr Marek Gumkowski, literaturoznawca. - Zdystansowali się od zapatrzonego w siebie, indywidualistycznego, smęcącego poety.

Na zdjęciu: Kazimierz Wierzyński, źr. Wikimedia Commons/dp 

Choć, w przeciwieństwie do grup awangardowych początku XX w., Skamandryci nie opracowali nigdy programu, to można doszukać się w ich twórczości elementów wspólnych. Poezja Skamandrytów z jednej strony wyrażała zachłyśnięcie się wolnością i zrzucenie narodowowyzwoleńczego brzemienia, z drugiej cechowała się dążeniem do zrozumienia i uczestnictwa w otaczającej rzeczywistości. Członkowie grupy nie stronili od odwoływania się do twórców poprzednich epok.

Na zdjęciu: Fragment okładki książki "Inne życie. Biografia Jarosława Iwaszkiewicza". Wydawnictwo Iskry 

Demokratyzacja poezji

Dążenie do demokratyzacji odrodzonego państwa natchnęło członków grupy: Skamandryci ze swojej działalności uczynili zawód, a twórczość miała trafiać do zwykłych ludzi. Poeci ze Skamandra występowali w warszawskiej kawiarni Picador, w której działalność grupy została zainicjowana 29 listopada 1919. - Na jednym z pierwszych pikadorejskich spotkań Tuwim deklamował parodię wiersza "Nie rusz Andziu tego kwiatka". To była po prostu zabawa, to nie były jakieś napuszone wystąpienia polityczne - wyjaśniał literaturoznawca.

W trakcie największej aktywności grupy (1920-28) ich trybunę stanowiło czasopismo "Skamander". Miesięcznik ukazywał się ponownie w latach 1935-39.

Na zdjęciu: Jan Lechoń, przed 1933, Wydawnictwo Komitetu Głównego Tygodnia Książki Polskiej, źr. Wikimedia Commons/dp

Rozpad Skamandra

Entuzjazm niepodległościowy Skamandrytów, który łączył grupę, zaczyna zanikać się wraz z zabójstwem prezydenta Narutowicza w 1922 roku. Podziały między poetami pogłębiały się stopniowo na tle stosunku do wydarzeń politycznych:  przewrotu majowego w 1926 roku, czy rozpadu obozu sanacyjnego po śmierci Piłsudskiego w 1935 roku.

Na zdjęciu: Antoni Słonimski. Źr.: Antoni Słonimski. Alfabet wspomnień, PIW, Warszawa, 1975 Wikimedia Commons/dp. 

Grupa, której pragnieniem było uczestnictwo i afirmacja życia w odrodzonej Polski, nie wytrzymała wewnętrznych kryzysów, które zaczęły gnębić Rzeczpospolitą.

Posłuchaj audycji o grupie Skamander.

bm

Po 1945 roku Jan Lechoń był za wielką wodą na emigracji w Stanach Zjednoczonych, Jarosław Iwaszkiewicz wybrał nową, ludową Polskę, posłowanie i szefowanie Związkowi Literatów Polskich.

Czy Lechoń to "poeta niezłomny" a Iwaszkiewicz "zaprzedał duszę reżimowi"? Czego uczy nas ich historia? Odpowiedzi na te pytania szuka w audycji prof. Andrzej Nowak.

***

Tytuł audycji: Historia żywa

Prowadzi: Dorota Truszczak

Gość: prof. Andrzej Nowak (historyk, publicysta, sowietolog, członek Narodowej Rady Rozwoju)

Data emisji: 3.06.2017

Godzina emisji: 15.06

pg/zi

Efekt "Sowizdrzała"

Urodził się w 15 listopada 1895 roku w Warszawie w rodzinie pochodzenia żydowskiego. Na studia wybrał się do warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych, gdzie do 1917 roku uczył się rysunku i malarstwa. Po latach Słonimski wspominał, że instytucja ta "przyciągała ludzi o niezdecydowanych aspiracjach artystycznych".

– Nie było przecież szkół dla literatów – zauważył poeta w wywiadzie dla Polskiego Radia w 1972 roku.

Olimpijskie medale dla polskich pisarzy i artystów

– Skończyłem Szkołę Sztuk Pięknych, miałem wystawę własną w Zachęcie, prowadziłem tam parę kursów i... odszedłem od tego po prostu – opowiadał twórca, dodając, że później w młodzieńczej decyzji utwierdziła go jeszcze konkurencja w postaci jego żony. Była nią malarka i graficzka Janina Konarska, zdobywczyni srebrnego medalu w Olimpijskim Konkursie Sztuki i Literatury w 1932 roku w Los Angeles. Za Antoniego Słonimskiego wyszła w 1934 roku.

Do porzucenia sztuk plastycznych na rzecz literatury przyczyniła się także praca w redagowanym przez Władysława Nawrockiego tygodniku satyrycznym "Sowizdrzał", gdzie Antoni Słonimski tworzył ilustracje. – Robiłem rysunki i podpisy pod nimi. Te podpisy podobały się bardzo Nawrockiemu, który powoli zaczął mi podsuwać rysunki kolegów, bym pod nimi robił to samo. Stopniowo robiłem coraz więcej podpisów, a coraz mniej rysunków – mówił artysta.

Poeci w mleczarni

Posłuchaj! Julian Tuwim recytuje: "Czy pamiętasz, jak z tobą tańczyłem walca"

W 1918 roku Antoni Słonimski, wspólnie z Janem Lechoniem i Julianem Tuwimem, a także z malarzami Kamilem Witkowskim i Aleksandrem Świdwińskim zaproponowali Karolowi Życkiemu, właścicielowi mleczarni przy Nowym Świecie, urządzenie w jego lokalu kawiarni poetów Pod Pikadorem. – Interes nie bardzo mu szedł, więc nie ryzykował. Powiedział: "świetnie, róbcie, co chcecie, konsumpcja dla mnie, a wejście dla was". Było, zdaje się, pięć marek za wejście. No, i to od razu chwyciło – wspominał Słonimski.

Występy młodych poetów w kawiarni były początkiem słynnej grupy literackiej Skamander, której trzon, oprócz Słonimskiego, Lechonia i Tuwima stanowili Kazimierz Wierzyński i Jarosław Iwaszkiewicz. Skamander, wraz ze skupionymi wokół niego innymi twórcami, działał - z przerwami i rozmaitymi przegrupowaniami - aż do wybuchu II wojny światowej.

W nowej Polsce

W 1939 roku Słonimski wyjechał najpierw do Paryża, a potem do Londynu. Aktywnie uczestniczył w życiu literackim polskiej emigracji. Napisał słynny "Alarm". Do Polski na stałe wrócił w 1951 roku. Po początkowych próbach lawirowania w warunkach nowego systemu politycznego poeta zaczął sympatyzować z kręgami krytycznymi wobec komunizmu, za co spotykało go coraz więcej nieprzyjemności ze strony władz.

Antoni Słonimski w archiwach Radia Wolna Europa. Posłuchaj! >>>

Marzec 1968. Serwis specjalny

W kolejnych latach stał się jednym z głównych działaczy opozycji demokratycznej. 14 marca 1964 r.  złożył w Urzędzie Rady Ministrów dwuzdaniowy list protestacyjny przeciw cenzurze, który później określano, z powodu liczby sygnatariuszy, jako "List 34".

Cztery lata później krytykował władze za działania związane z marcem 1968 roku. W 1975 roku podpisał "Memoriał 59" i "List 14" w proteście przeciw planowanym zmianom w konstytucji PRL. Komuniści byli wściekli. Książki Słonimskiego objęto zakazem cenzorskim. Na fali antysemickiej nagonki Władysław Gomułka upominał go publicznie: "niech pan się zastanowi, kim pan jest".

Antoni Słonimski zmarł 4 lipca 1976 roku w Warszawie w wyniku obrażeń odniesionych w wypadku samochodowym.

mc

Następca Słowackiego?

Jan Lechoń (właśc. Leszek Józef Serafinowicz) urodził się 13 marca 1899 roku, jako syn Władysława Serafinowicza herbu Pobóg i Marii z Niewęgłowskich herbu Jastrzębiec. Jak zwrócił uwagę prof. Maciej Urbanowski, przyszły poeta wychowywał się w typowej inteligenckiej rodzinie końca XIX wieku – zaangażowanej społecznie i narodowo, ale i wrażliwej na sztukę. 

– Państwo Serafinowiczowie mieli korzenie szlacheckie. Ich przodkowie brali udział w walkach o niepodległość Polski, w wojnach napoleońskich i w powstaniu listopadowym. Zarazem była to rodzina trochę mieszczańska. Ojciec był buchalterem, matka prywatną nauczycielką. Matka wspierała go jako artystę – liczyła, że syn zostanie drugim Słowackim. Ojciec sponsorował wydanie dwóch tomików Jana, gdy ten miał 13 i 15 lat – opowiadał gość Trójki. 

Nadchodząca rewolucja

Gdy Lechoń był w gimnazjum, w teatrze znajdującym się w Łazienkach Królewskich wystawiono dramat jego autorstwa. Gdy miał 18 lat, zadeklamował swój wiersz pt. "Mochnacki" w legendarnej kawiarni "Pod Picadorem". To wydarzenie przeszło do historii polskiej literatury.

– To był listopad 1918 roku, co zbiegło się z momentem odzyskania niepodległości. Lechoń był blady, przejęty. Jego występ wszystkich zelektryzował sposobem czytania i samym wierszem, który jest dziełem niezwykłym, pokazującym Mochnackiego i polską historię, oddającym klimat nadchodzącej rewolucji – mówił prof. Maciej Urbanowski.

Następstwem popularności, jaką zdobył Lechoń swoim występem w "Pod Picadorem", było stypendium, dzięki któremu powstał miesięcznik poetycki "Skamander", który poeta tworzy z Antonim Słonimskim, Julianem Tuwimem, Kazimierzem Wierzyńskim i Jarosławem Iwaszkiewiczem. Wymieniona piątka jako Skamandryci zmieniła oblicze kulturę dwudziestolecia międzywojennego.

W roku 1920 ukazuje się tomik poezji Lechonia "Karmazynowy poemat". – Był to tomik legendarny i popularny, bo miał kilka wydań w dwudziestoleciu międzywojennym. Wers "A wiosną – niechaj wiosnę, nie Polskę zobaczę" przeszedł do kanonu skrzydlatych słów – skomentował literaturoznawca.

Grupa literatów na dworcu w Warszawie przed odjazdem na wieczór literacki do Pragi. Antoni Słonimski, Jan Lechoń (drugi z lewej), Kazimierz Wierzyński (pierwszy z prawej) Foto: Narodowe Archiwum Cyfrowe

"Srebrne i czarne"

W 1921 ujawniają się problemy psychiczne artysty – po próbie otrucia się Lechoń trafia do kliniki neurologicznej w Krakowie, gdzie zostaje poddany skutecznej kuracji. Po tym, jak zostaje zamordowany prezydent Gabriel Narutowicz (czego poeta jest świadkiem), jego stan znów się pogarsza. 

– Ta skłonność do entuzjastycznego nastroju i popadania w depresję przejawiały się już wcześniej. Można tu także szukać śladów miłosnego zawodu – upatrywał przyczyn zachowania bohatera audycji prof. Maciej Urbanowski. – Lechoń żył Polską i polską historią. Dramatyczne przeżywanie tego, co się wokoło niego dzieje, też miało wpływ na jego zachowania – dodał. 

Mimo choroby Jan Lechoń nadal pisze. Jego stan znajduje swoje odzwierciedlenie w wydanym w 1924 roku następcy "Karmazynowego poematu", który zatytułował "Srebrne i czarne". – To bardzo pesymistyczny, mroczny, egzystencjalny tom. Znakomity, ale różny od głęboko narodowego, pierwszego wzoru. Uderza zmiana stylu w stronę zwięzłości, lapidarności, operowania paradoksem, oksymoronem – opisał dzieło gość Magdaleny Złotnickiej.

Karykatura poety Jana Lechonia z 1927 roku Foto: Narodowe Archiwum Cyfrowe

Wyjazd z Polski i tragiczna śmierć

Po sukcesie "Srebrnego i czarnego" Lechoń nie napisze już żadnego wiersza. Staje się za to aktywnym felietonistą i założycielem pisma satyrycznego "Cyrulik Warszawski". Mimo że drugą wojnę światową i powstanie Polski Ludowej poeta spędził poza ojczyzną, bardzo źle znosił zniewolenie kraju przez ZSRR. To właśnie stosunek do komunizmu poróżnił Lechonia i Tuwima oraz Słonimskiego.

– Lechoń był zaniepokojony tekstami i działalnością Tuwima w Stanach Zjednoczonych, a Słonimskiego w Wielkiej Brytanii, ich przyjazną postawą wobec Związku Radzieckiego. To, a także ich decyzja o powrocie do Polski Ludowej zadecydowała o ich bardzo gwałtownym rozejściu się – opowiadał prof. Maciej Urbanowski.

W 1956 roku poeta skacze z nowojorskiego wieżowca. Przyczyny podjęcia decyzji o samobójstwie do dziś nie są znane – mówi się o nawrocie choroby, o nieszczęśliwej miłości, o tęsknocie za ojczyzną. W 1991 prochy Jana Lechonia zostały ekshumowane z cmentarza w Nowym Jorku i przetransportowane do Polski. Artysta ostatecznie spoczywa we wspólnym rodzinnym grobie wraz z rodzicami Władysławem i Marią Serafinowiczami na Cmentarzu Leśnym w Laskach.

Lechoń. Poeta czasu katastrofy (Debata Teologii Politycznej)/Blogpressportal

***

Tytuł audycji: Trójka literacka
Prowadzi: Magdalena Złotnicka
Gość: prof. Maciej Urbanowski (historyk literatury, literaturoznawca, Uniwersytet Jagielloński)
Data emisji: 26.09.2021
Godzina emisji: 13.08

kr

70 lat temu, 27 grudnia 1953 roku, w Zakopanem zmarł Julian Tuwim – jeden z najpopularniejszych poetów dwudziestolecia międzywojennego, współzałożyciel kabaretu literackiego "Pod Picadorem" i grupy poetyckiej "Skamander", autor wodewili, skeczy, librett operetkowych i tekstów piosenek. Tłumacz poezji rosyjskiej, francuskiej, niemieckiej oraz łaciny.

Skamandryta

Julian Tuwim przyszedł na świat 13 września 1894 roku. Zadebiutował literacko jeszcze przed I wojną światową wierszem opublikowanym w 1913 roku w "Kurierze Warszawskim". Jak wspominał, głównym bodźcem do zostania poetą było dla niego charakterystyczne znamię na lewym policzku. Związane z nim poczucie wstydu, którego nie wyzbył się do końca życia, motywowało go do wzniesienia się na wyżyny.

Jego kariera literacka nabrała rozpędu dopiero w dwudziestoleciu międzywojennym. Już w 1918 brał udział w założeniu kabaretu "Pikador", a rok później współtworzył legendarną grupę poetycką "Skamander", która wydawała miesięcznik literacki pod takim samym tytułem. W jej skład wchodzili również Jan Lechoń, Kazimierz Wierzyński, Jarosław Iwaszkiewicz oraz Antoni Słonimski.

Lata do wybuchu II wojny światowej upłynęły mu na ożywionej działalności literackiej. Współpracował z czasopismami takimi jak "Wiadomości Literackie" oraz współtworzył programy licznych kabaretów. Najbardziej znanym z nich był "Qui Pro Quo".

W czasie tych płodnych literacko lat wydał kilka tomów wierszy. Niektóre z nich wywołały szeroką dyskusję, tak jak chociażby "Do prostego człowieka" z 1929 roku, który spotkał się z krytyką za pacyfistyczne przesłanie. Najbardziej znanymi utworami poety z dwudziestolecia międzywojennego stały się wiersze dla dzieci - wśród nich m.in. "Lokomotywa", "Słoń Trąbalski", "Bambo" i "Pan Hilary".

Emigracja i "Kwiaty polskie"

Wybuch II wojny światowej okazał się tragiczny dla Juliana Tuwima. Do 1946 roku przebywał na emigracji w Rumunii, Francji, Portugalii, Brazylii i ostatecznie od 1942 roku w Stanach Zjednoczonych. W Polsce pozostała jego chora psychicznie matka, która przebywała w szpitalu w Otwocku. Zginęła w czasie Holokaustu.

Na emigracji rozpoczął pisanie swojego największego dzieła - "Kwiaty polskie" - które niestety nie zostało ukończone. W Archiwum Polskiego Radia zachował się fragment poematu, który poeta odczytał rodakom na antenie BBC.

– Moi kochani, mówię do was z New Yorku 22 listopada roku 1943. Posyłam wam od siebie i od Stefci najserdeczniejsze życzenia świąteczne. A teraz przeczytam wam fragment "Kwiatów polskich" – zapowiedział poeta.

"Kwiaty polskie" to monumentalny poemat opisujący historię polskiej rodziny na tle walki o niepodległość. Julian Tuwim pisał go do śmierci.

– Nie znam poety, którego tomiki poezji byłyby tak rozchwytywane, jak wiersze Tuwima. Każde kolejne wydanie "Kwiatów polskich", a było ich wiele, znika wśród czytelników w różnym wieku – mówił Piotr Matywiecki w audycji z cyklu "Czyściec literacki".

Powrót do ojczyzny

Poeta wrócił do Polski w 1946 roku i został entuzjastycznie przywitany przez władze komunistyczne.

– Życie Tuwima było tragiczne. Miał wiele kompleksów i problemów ze swoją żydowskością. Jego matkę hitlerowcy wyrzucili z balkonu w domu dla obłąkanych, o czym poeta dowiedział się, przebywając na emigracji – powiedział Piotr Matywiecki.

Szok wywołany przez Holokaust sprawił, że Julian Tuwim zaczął podkreślać swoją żydowskość, do której wcześniej podchodził sceptycznie. Po wojnie zdecydował się nawet na adopcję sieroty uratowanej z Zagłady. 

Niestety po powrocie do Polski dał się wykorzystać politycznie komunistom, którzy potrzebowali propagandowych sukcesów. Deklarował poparcie dla nowego ustroju, ale po wojnie nie był zbyt płodny literacko.

– Jego ocena politycznych wydarzeń była po prostu głupia. Powrót do bierutowskiej Polski był szokiem dla jego przyjaciół. Tuwim nie mógł nie zdawać sobie sprawy ze swojego upodlenia, gdy pisał wiersze panegiryczne dla Bieruta. Do tego sprawa jego bezdzietności, sprawa adoptowanej córeczki. Dziesiątki tego typu życiowych uwikłań stworzyły z tego człowieka kłębek nerwów – stwierdził Piotr Matywiecki w Polskim Radiu.

im/sa