Moment śmierci gen. Józefa Sowińskiego stał się tematem poematu Juliusza Słowackiego:

W starym kościołku na Woli
Został jenerał Sowiński,
Starzec o drewnianej nodze,
I wrogom się broni szpadą;
A wokoło leżą wodze
Batalionów i żołnierze,
I potrzaskane harmaty,
I gwery: wszystko stracone!

Jenerał się poddać nie chce,
Ale się staruszek broni
Oparłszy się na ołtarzu,
Na białym Bożym obrusie (...)

Wyobraźnia poety przeniosła to wydarzenie do wnętrza kościoła pod wezwaniem św. Wawrzyńca na Woli, choć naprawdę generał zginął na zewnątrz, kilkadziesiąt metrów od bramy kościoła.

Żołnierską służbę zaczął od udziału w insurekcji kościuszkowskiej

Józef Sowiński urodził się 15 marca 1777 roku w Warszawie. Uczęszczał do Szkoły Rycerskiej. Podczas insurekcji kościuszkowskiej, która wybuchła w 1794 roku, brał udział w walce o Warszawę. W tym samym roku uzyskał stopień podporucznika. W 1799 roku wstąpił do armii pruskiej, w której służył przez dwanaście lat. 

W 1811 roku wstąpił do armii Księstwa Warszawskiego. Rok później brał udział w wyprawie Napoleona na Moskwę. 5 września 1812 roku został poważnie ranny w nogę w bitwie pod Borodino. Niestety obrażenia były tak duże, że nogę trzeba było amputować. Józef Sowiński dostał się później do niewoli rosyjskiej, skąd zwolniono go w 1813 roku. Za kampanię moskiewską został odznaczony Orderem Virtuti Militari i francuską Legią Honorową.
Po powrocie do Warszawy objął stanowisko dyrektora Arsenału Budowniczego w Królestwie Polskim. We wrześniu 1820 roku został komendantem Wojskowej Szkoły Aplikacyjnej.

Mimo wątpliwości, przystąpił do powstania

W chwili wybuchu powstania listopadowego generał wcale nie chciał do niego dołączyć, przewidując szybki upadek zrywu i represje. Nocą z 29 na 30 listopada 1830 roku kilku wyższych oficerów, którzy myśleli podobnie, zostało zastrzelonych przed podchorążych albo przez żołnierzy. Jak twierdzi prof. Janusz Tazbir, Sowiński uniknął linczu głównie dzięki widocznemu kalectwu.

- On był komendantem Wojskowej Szkoły Aplikacyjnej i nie chciał dopuścić do tego, aby jego uczniowie włączyli się do powstania i do walk ulicznych. Sowiński bronił swoich podopiecznych – mówił dr Tomasz Strzeżek, autor książki "Warszawa 1831".

W miarę rozwoju powstania listopadowego gen. Józef Sowiński przyjął stanowisko dowódcy artylerii garnizonu warszawskiego.

Na szańcach Warszawy

- On był uważany za wybitnego specjalistę. Co prawda był inwalidą, ale uczestniczył w fortyfikowaniu Warszawy. Na własną prośbę został komendantem szańca wolskiego - mówił dr Tomasz Strzeżek.

W lipcu 1831 roku generała mianowano dowódcą reduty nr 56 na Woli. Miesiąc później, kiedy wojska rosyjskie zbliżały się już do Warszawy, Sowińskiemu powierzono dowodzenie obroną Woli, a 22 sierpnia awansowano na generała brygady.

Przeciwko skromnym siłom powstańców (1300 żołnierzom i 12 działom) na Woli Rosjanie skierowali 11 batalionów piechoty wspartych 76 działami. Najpotężniejsze uderzenie miało miejsce 6 września. Już po paru godzinach było wiadomo, że wobec miażdżącej przewagi Rosjan, dowodzona przez Sowińskiego obrona nie miała szans powodzenia.

Okoliczności śmierci obrońcy Woli

Gen. Józef Sowiński, który poniósł śmierć tego dnia, został uznany za bohatera narodowego. Rosjanie oficjalnie podali informację o zabiciu generała na posterunku bojowym. Ta wersja weszła do legendy i była opisywana w licznych utworach literackich.

Jednak dokładne okoliczności śmierci obrońcy reduty wolskiej nie są znane. Wiadomo, że w trakcie szturmu wroga doszło do walki na bagnety, część żołnierzy polskich zginęła, część schroniła się w kościele, część się poddała. Gen. Sowiński wraz z grupą żołnierzy przystał na propozycję kapitulacji. W momencie gdy powstańcy złożyli już broń od strony kościoła padła salwa, wprost na plecy Rosjan. Uznając to za podstęp, żołnierze rosyjscy wymordowali bezbronnych Polaków bagnetami. Prawdopodobnie generał był jedną z ofiar tej rzezi.

Bitwa o Warszawę zakończyła się 8 września, przypieczętowując klęskę powstania listopadowego.

- Wielopolski funkcjonuje w przeciętnej opinii współczesnego Polaka jako symbol polityki ugodowej. Symbol z odcieniem pejoratywnym. Biegunem przeciwnym, symbolem polityki romantycznej, polityki walki jest Józef Piłsudski – mówił na antenie Polskiego Radia Ryszard Zieliński.

Posłuchaj sądu nad Aleksandrem Wielopolskim w audycji z cyklu "Na historycznej wokandzie".

Rezygnacja z niepodległości

Aleksander Wielopolski urodził się w 1803 roku w Sędziejowicach, w jedynej polskiej rodzinie z tytułem margrabiowskim. Ugodowy polityk, konserwatysta po raz pierwszy pojawił się na łamach historii, gdy podczas Powstania Listopadowego na polecenia Rządu Narodowego wyjeżdżał w misjach dyplomatycznych do Wielkiej Brytanii.

Kilka lat później, po rzezi szlachty w rabacji galicyjskiej z 1846 roku, napisał anonimowo słynny list do austriackiego kanclerza ks. Metternicha, w którym wyraził oburzanie na inspirowanie rzezi przez władze austriackie. Pod wpływem wydarzeń z Galicji zrezygnował z hasła niepodległości na rzecz współpracy środowisk konserwatywnych z rządem carskim.

Powstanie Styczniowe

- Kolejne ustępstwa okazały się zbyt małe, aby zaspokoić rozbudzone oczekiwania społeczeństwa – mówił Piotr Szlanta. - Aby nie dopuścić do katastrofy, którym Powstanie Styczniowe się okazało, Wielopolski wystąpił z ideą branki do wojska.

Przeprowadzono ją w nocy z 14 na 15 stycznia 1863. Wybrano pewną grupę rekrutów, którzy szli do wojska na nie krócej niż okres 25 lat. W ten sposób, Wielopolski, car Aleksander II i namiestnik Królestwa Polskiego Wielki Książę Konstanty usiłowali zdusić zarzewie buntu.

Wybuch Powstania Styczniowego spowodował, że Wielopolski utracił swoje wpływy w Królestwie Polskim i na dworze carskim. Ostatecznie w lipcu 1863 roku otrzymał dymisję i wyjechał za granicę. Zmarł w Dreźnie 30 grudnia 1877 roku.

mjm

205 lat temu, 20 czerwca 1815 roku w Warszawie ogłoszono powstanie Królestwa Polskiego. Kilka miesięcy później, 26 listopada 1815 roku car Aleksander I nadał konstytucję Królestwu Polskiemu, nazywanemu też Królestwem Kongresowym lub Kongresówką.

Polski problem na kongresie wiedeńskim

Jedną z najbardziej spornych kwestii poruszanych podczas kongresu wiedeńskiego, który ustalał ponapoleoński porządek Europy, był dalszy los Księstwa Warszawskiego utworzonego przez Bonapartego. Nieoczekiwanie obrońcą sprawy polskiej stał się wówczas car Rosji Aleksander I, w którego otoczeniu znajdował się książę Adam Jerzy Czartoryski.

- Wzmocniłoby to jego wpływy w Europie i przyniosło mu sławę sprawiedliwego i wspaniałomyślnego władcy - mówił prof. Jarosław Czubaty w audycji Andrzeja Sowy i Wojciecha Dmochowskiego z cyklu "Kronika Polska". - Część uczestników kongresu wiedeńskiego była temu rozwiązaniu przeciwna, nie bez racji uważając, że takie rozstrzygnięcie nadmiernie wzmocni potęgę Rosji

Najbardziej liberalna konstytucja Europy

Królestwo Polskie otrzymało formalnie szeroką autonomię i najbardziej liberalną konstytucję w Europie. - Zgodnie z jej postanowieniami władcą Królestwa Polskiego miał być każdy kolejny car rosyjski, w Kongresówce absolutny władca rosyjski miał rządzić jako król konstytucyjny – twierdził historyk. - Konstytucja zapewniała istnienia polskiego wojska, urzędów i szkolnictwa. Mieszkańcom Królestwa gwarantowała równość wobec prawa, wolność wyznania, słowa i druku, nietykalność osobistą i majątkową (…) Władca nie ukrywał, że Królestwo Polskie jest eksperymentem, od którego zależy powodzenie reform w całej Rosji.

Cud gospodarczy Druckiego-Lubeckiego

Pierwsze lata istnienia Kongresówki to przede wszystkim czas rozwoju gospodarczego. Niebagatelny wpływ na dynamiczny wzrost dochodów państwa miał zdolny minister skarbu w latach 1821-1830, książę Franciszek Ksawery Drucki-Lubecki.

- Królestwo miało stać się przemysłowym zapleczem rolniczej Rosji. Zwolennicy ministra uważali, że za programem gospodarczym krył się długotrwały cel strategiczny. Działaniami Lubeckiego miało kierować przekonanie, że niezależność gospodarcza jest jedyną gwarancją autonomii, a nawet przyszłego powiększenia granic Królestwa – zaznaczał gość audycji.

"Konstytucja na stole, a bat pod stołem"

Pierwsze lata dawały nadzieję na pomyślny dla Polaków przebieg reform. Już po kilku latach okazało się jednak, że "Konstytucja na stole, a bat pod stołem": samowola carskich urzędników, okrutne traktowanie polskich podwładnych przez naczelnego wodza armii, Wielkiego Księcia Konstantego i jawne łamanie konstytucji powodowały coraz większe niezadowolenie polskiego społeczeństwa. Symbolem tej zmiany było to, że Polacy miast "Naszego Króla zachowaj nam Panie!" w pieśni zamówionej przez Konstantego z okazji rocznicy proklamacji Kongresówki, zaczęli śpiewać "Naszą ojczyznę racz nam wrócić, Panie". Niezadowolenie rosło aż do wybuchu powstania listopadowego w 1830 roku, które przerodziło się w otwartą, polsko-rosyjską wojnę.

Po klęsce powstania Kongresówka została włączona do rosyjskiego imperium, zniesiono konstytucję, zastępując ją Statutem Organicznym i mocno ograniczając autonomię, likwidując Sejm i oddzielną armię. I ta autonomia została ograniczona po upadku kolejnego zrywu niepodległościowego, czyli powstania styczniowego w 1864 roku. W 1867 roku zakazano nauczania języka polskiego i używania go w urzędach.

Posłuchaj audycji z cyklu "Kronika Polska".

bm

Wcześniejsza emigracja po powstaniu listopadowym była wielka pod każdym względem. Wywarła znaczący wpływ na życie polityczne, literackie, naukowe.  Duża w tym zasługa ludzi formatu Czartoryskiego, Lelewela, czy Mochnackiego.

A jaką rolę w Polsce i na świecie odegrała postyczniowa emigracja polityczna? Czy po krwawym i najdłuższym w historii polskich powstań narodowych zrywie była ucieczką przed represjami czy próbą kontynuacji walki o niepodległość? Czy przywódcy postyczniowi: Zygmunt Miłkowski, Józef Hauke-Bosak, Władysław Plater, Jarosław Dąbrowski kontynuowali dzieło wybitnych poprzedników?

Jednak najliczniejszym skupiskiem Polaków, uczestników powstania styczniowego była Syberia - kolonizowana przez Rosję. Miejsce zsyłki wielu tysięcy katorżników. Już w lipcu 1866 roku, w okolicach Bajkału około siedmiuset zesłanych tam Polaków zorganizowało powstanie antycarskie. Czy mieli jakiekolwiek szanse w starciu imperium?

- Ludzie ci znaleźli się 6-7 tys. kilometrów od swoich domów, pracowali bardzo ciężko przy budowie dróg wokół jeziora Bajkał, a perspektywa śmierci wydawała się znacznie bardziej realna niż szansa powrotu. Z takiej perspektywy łatwiej przyjdzie nam zrozumieć desperacką decyzję o powstaniu, które szans powodzenia - dziś wiemy to na pewno - nie miało - mówił w audycji prof. Andrzej Nowak.

Nowym zjawiskiem w drugiej połowie XIX wieku była, liczniejsza niż polityczna, emigracja ekonomiczna. Głównie mieszkańców wsi do Stanów Zjednoczonych. Jak przenosili na amerykański grunt wartości związane z Polską?

Zachęcamy do wysłuchania audycji.

***

Tytuł audycji: "Historia żywa"

Prowadzi: Dorota Truszczak

Gość: prof. Andrzej Nowak (historyk)

Data emisji: 9.06.2018

Godzina emisji: 14.09

mg

150 lat temu, 2 grudnia 1872, zmarł Wincenty Pol, poeta i geograf, badacz ziem polskich i uczestnik powstania listopadowego.

Polak z wyboru

– Wincenty Pol był Polakiem z wyboru. W jego domu rodzinnym mówiło się po niemiecku. Nauczył się języka polskiego dopiero jako nastolatek – opowiadał literaturoznawca, prof. Andrzej Fabianowski, w audycji Hanny Bielawskiej z cyklu "Biografie niezwykłe".

We wczesnej młodości ukształtował się literacko i zaczytywał się lekturami romantycznych literatów. Poznał m.in. Goethego, Mickiewicza i Byrona.

Na studiach we Lwowie odkrył polską tożsamość. Związał się z organizacjami konspiracyjnymi i rozwijał znajomość języka polskiego.

– Czytał poezję Kochanowskiego, barokowego poety Stanisława Grochowskiego i uczył się na pamięć słownika Samuela Bogumiła Lindego. Spisywał pieśni ludowe podczas wędrówek po Podolu i Pokuciu. Pol był ukształtowany przez romantyzm o zabarwieniu patriotycznym, konspiracyjnym i słowianofilskim – mówił prof. Andrzej Fabianowski.

Pracował w kancelarii, ale borykał się kłopotami finansowymi, dopóki w 1830 roku nie objął posady zastępcy lektora języka niemieckiego na Uniwersytecie Wileńskim.

Walka z Moskalami

Wiosną 1831 roku zasięg Powstania Listopadowego objął Litwę. Wincenty Pol dołączył do powstańców i walczył w stopniu podchorążego. Wziął udział w kilku potyczkach, za które dostał awans na stopień oficerski i został odznaczony orderem Virtuti Militari.

Po upadku powstania przekroczył wraz ze swoim korpusem granicę z Prusami. Podobnie jak wielu innych weteranów znalazł się na emigrację do Saksonii. Poznał tam samego Adama Mickiewicza, który wówczas pisał "Pana Tadeusza".

– Pokazał mu, bardzo nieśmiało, swoje pierwsze próby poetyckie. Przedstawił je jako piosenki wojskowe pewnego podchorążego, Janusza Nowiny. Mickiewicz się nimi zachwycił – powiedział prof. Andrzej Fabianowski w audycji Polskiego Radia z 2002 roku. – Dopiero wtedy Pol przyznał się, że to jego utwory.

Wydał je jako "Pieśni Janusza". Mickiewicz bardzo doceniał twórczość młodego poety i miał mu nawet przekazać "patent" na pisanie piosenek. Utwory Wincentego Pola zyskały dużą popularność i weszły do kanonu patriotycznych utworów.

Powrót do kraju

W 1832 roku wrócił do Galicji i ponownie zaangażował się w działalność konspiracyjną. Wraz ze swoim przyjacielem Sewerynem Goszczyńskim schronił się w Zakopanem przed ścigającą ich policją austriacką. Zapoznał się tam z folklorem góralskim i zainteresował się badaniami etnograficznymi i geograficznymi, na których skupił swoją uwagę.

Zainteresowanie geografią i wędrówkami zaowocowało wydaniem "Pieśni o ziemi naszej", która w poetycki sposób opiewa polskie ziemie.

– Poezja i zainteresowanie ludowością poprowadziły go w kierunku geografii. W latach 40. zaczął starania o posadę uniwersytecką – mówił prof. Andrzej Fabianowski

Po wybuchu antyszlacheckiej rabacji galicyjskiej w 1846 roku zdołał wyprawić rodzinę do bezpiecznego Wiednia. Sam został napadnięty przez zbrojną bandę, ale zdołał ujść z życiem.

W 1849 roku został profesorem geografii na Uniwersytecie Jagiellońskim. Po czterech latach stracił posadę wskutek fałszywego donosu i przeniósł się na Pokucie, na południowym-wschodzie Galicji. Utrzymywał się m.in. z honorariów autorskich i dzierżawy majątku.

Ostatnie wiersze napisał po wybuchu Powstania Styczniowego, kiedy chciał odeprzeć pojawiające się oskarżenia o zbytnią ugodowość względem zaborców.

W ostatnich latach życia pogłębiły się jego problemy ze wzrokiem. Poeta od dzieciństwa nie wiedział na jedno oko, a cztery lata przed śmiercią stał się niewidomy. Zmarł 2 grudnia 1872 roku.

– To był człowiek, który raz był radykalny, a raz ultrakonserwatywny. Był raczej na bakier z dominującymi nurtami epoki. Miał świadomość, że opiewa układ społeczny, który przechodzi do przeszłości – opowiadał o Wincentym Polu prof. Andrzej Fabianowski.

sa

14 stycznia 1770 roku urodził się w Warszawie książę Adam Jerzy Czartoryski, mąż stanu, dyplomata, prezes Rządu Narodowego w czasie powstania listopadowego, działacz emigracyjny.

Syn magnata czy syn ambasadora?

W ówczesnej Rzeczpospolitej niewiele było miejsc lepszych do przyjścia na świat niż dom Czartoryskich. Mimo zbliżającego się upadku politycznego kraju, państwo znajdowało się w okresie zwyżki gospodarczej. Głównymi beneficjentami poprawy sytuacji ekonomicznej kraju były magnackie rody, wśród których familia Czartoryskich odgrywała znaczącą rolę. Dość powiedzieć, że to reprezentant spokrewnionych z Czartoryskimi Poniatowskich zasiadł sześć lat wcześniej na polskim tronie.

Adam Jerzy Czartoryski był synem jednego z ważniejszych przedstawicieli rodziny, Adama Kazimierza Czartoryskiego, późniejszego przywódcy dążącego do przeprowadzenia w Rzeczpospolitej gruntowych reform Stronnictwa Patriotycznego. Gdy patrzy się na żylaste oblicze Adama Jerzego, trudno znaleźć podobieństwo do pucułowatej twarzy Adama Kazimierza.

Późniejszy działacz emigracyjny przypomina za to… Nikołaja Repnina, posła Rosji w Polsce, który stał się symbolem rosyjskiego udziału w rozbiorze Rzeczpospolitej. To podobieństwo, oraz rozwiązłe życie jego matki Izabeli Czartoryskiej, stało się później źródłem plotek o  tym, że biologicznym ojcem księcia był właśnie Repnin.

Izabela Czartoryska - od trzpiotki do patriotki

W obronie Rzeczypospolitej

Młody Czartoryski wziął udział w wojnie w obronie Konstytucji 3 maja. Otrzymał wówczas order Virtutti Militari. Po klęsce wojny udał się na emigrację. Na wieść o wybuchu insurekcji kościuszkowskiej miał zamiar wrócić do kraju, lecz został zatrzymany w Belgii przez urzędników habsburskich.

Być może doświadczenia nieudanych zrywów spowodowały, że w późniejszych latach Czartoryski skłonny był raczej do układania się z Rosjanami. 

Na dworze rosyjskim i… w miłosnym trójkącie

W 1795 roku Czartoryski udał się wraz z bratem do Petersburga, by starać się o zniesienie konfiskaty majątku na dworze Katarzyny Wielkiej. Młody książę poznał na petersburskim dworze wielkiego księcia Aleksandra. Mężczyźni zaprzyjaźnili się, a Czartoryski został adiutantem następcy carskiego tronu. Nie przeszkadzało mu to wdać się w romans z Elżbietą Aleksiejewną, żoną swojego protektora. Relacja, choć przez większość czasu platoniczna, łączyła Adama Jerzego i Elżbietę przez dwie dekady.

- Z listów Aleksandra do Adama wynika, że przyszły car właściwie namawia swojego przyjaciela do tego romansu. Jest w tym pewna egzaltacja przyjaźnią, w której należy dzielić się wszystkim. Elżbieta była faktycznie niespełnioną miłością Czartoryskiego – wyjaśniał prof. Jerzy Skowronek, biograf Adama Jerzego Czartoryskiego, w audycji Elżbiety Bojarskiej pt. "Król de facto".

U boku cara

Czartoryski nie porzucił służby u cara nawet wtedy, kiedy na horyzoncie pojawiła się gwiazda Napoleona i nadzieja na odbudowę Polski, chociażby w postaci Księstwa Warszawskiego. Zamiast tego pozostawał na usługach Aleksandra I.

- Czartoryski, nieobciążony dyplomatyczną rutyną, był doskonałym partnerem dla Aleksandra. Nigdy nie był mianowany, zawsze tylko "pełniącym obowiązki" ministra spraw zagranicznych Rosji – podkreślał historyk.

Nie odstąpił od petersburskiego dworu nawet wtedy, gdy na Moskwę szła armia jego rodaków. Co ciekawe, w jej szeregach walczył brat Adama Jerzego, Konstanty Adam Czartoryski.

Kadłubowa państwowość

Jednym z głównych ustaleń kongresu wiedeńskiego, który decydował o ładzie europejskim po zwyciężeniu Bonapartego, był powrót do status quo sprzed rewolucji francuskiej i epoki Napoleona. Tym samym ziemie Księstwa Warszawskiego powinny zostać na powrót rozparcelowane między zaborców. Tak się jednak nie stało – z większości ziem księstwa utworzono Królestwo Polskie. Jego królem został car, który nadał Kongresówce liberalną konstytucję.

– Czartoryski był inspiratorem podjęcia sprawy polskiej przez Rosję na kongresie wiedeńskim – oceniał biograf księcia.

"Złe z dobrem pomieszane, ale lepiej nam będzie, niż było" – te słowa Adama Jerzego Czartoryskiego najlepiej oddają nadzieje Polaków związane z powstaniem Kongresówki. Polska miała być samorządna, ale nie niepodległa. Na dodatek okrojona z większości przedrozbiorowego terytorium. To wyjście i tak wydawało się lepsze, niż całkowite wymazanie kraju z mapy Europy. Pobrzmiewa w tych słowach też pewien zawód Czartoryskiego – mimo kluczowego wpływu na powstanie Królestwa Polskiego, car wyznaczył na namiestnika nie swojego przyjaciela, a byłego napoleońskiego generała Józefa Zajączka.

- Czartoryski miał silniejsze zaplecze od Zajączka – był wielkim arystokratą, posiadał potężne fundusze i klientelę polityczną. Mógł stawiać Rosji warunki, do czego nie chciał dopuścić car Aleksander – podkreślał prof. Jerzy Skowronek.

Królestwo Kongresowe - pół-Polska pod carskim berłem

Prezes Rządu Narodowego

"Konstytucja na stole, a bat pod stołem" tak zaczęto określać ustrój Królestwa Kongresowego. W społeczeństwie polskim narastało niezadowolenie z ustawicznego ograniczania wolności i łamania konstytucji przez cara. Mnożyły się spiski. W końcu, w nocy z 29 na 30 listopada 1830 roku nastroje osiągnęły masę krytyczną. Wybuchło Powstanie Listopadowe.

Gdy wybuchło powstanie, Czartoryski został Prezesem Rządu Narodowego. Cieszył się już wówczas sporą popularnością w społeczeństwie Kongresówki.

- Czartoryski był głównym sprawcą decyzji sądu sejmowego z 1828 roku. Chodziło o wyrok w sprawie konspiratorów z Towarzystwa Patriotycznego. Sąd uznał, że byli oni niewinni. Uzasadnienie wyroku wyszło spod pióra Czartoryskiego, który powoływał się na intencje Aleksandra I – wyjaśniał historyk.

Jako Prezes Rządu Narodowego niewiele mógł zrobić – losy powstania rozgrywały się na polach bitew. Starał się o interwencję dyplomatyczną państw zachodnich, ale prośby te nie znalazły posłuchu. W końcu, wobec rozruchów antyrządowych w Warszawie, złożył rezygnację i udał się na emigrację jeszcze przed upadkiem zrywu. Zapamiętali mu to zwłaszcza przedstawiciele środowisk Towarzystwa Demokratycznego, radykalne stronnictwo Wielkiej Emigracji.

Demiurg Wielkiej Emigracji

- Udając się na emigrację ten wielki pan, człowiek, którego dobra przynosiły dochody w wysokości budżetu Królestwa Polskiego, pozostał z niczym – podkreślał prof. Jerzy Skowronek w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Na historycznej wokandzie".

Podczas trzydziestoletniego pobytu w Paryżu Adam Jerzy Czartoryski zdołał odzyskać kontrolę nad dochodami ze swoich włości. Niemal wszyscy twórcy, artyści, intelektualiści Wielkiej Emigracji byli finansowani z kieszeni księcia.

Dzięki majątkowi Czartoryski przeobraził się w postać wyjętą z teorii spiskowych o bogaczach, którzy wykorzystując swoje kontakty kreują rzeczywistość międzynarodową. Wykorzystał swoje doświadczenie i kontakty do kreowania z Polaków bohaterów rewolucji, które co rusz wybuchały w Europie.

- Starał się przypomnieć Europie sprawę polską. Pod tym względem ma niekwestionowane pierwszeństwo wśród emigrantów – mówił historyk. 

Czartoryski bywał w Berlinie, Wiedniu, wysyłał swoich emisariuszy do Stambułu i Londynu. Wierzył, że sprawa odrodzenia Polski jest uzależniona od kontekstu środkowoeuropejskiego, od powstania państw słowiańskich. Grupa skupiona wokół Czartoryskiego przybrała nazwę Hotel Lambert.

"Król de facto"

- Pomysł obwołania Czartoryskiego królem wyszedł od jego zwolenników z kół liberalno-konserwatywnych. Zaistniała wówczas potrzeba wzmocnienia jego autorytetu wobec środowisk skupionych wokół przeciwnego mu Towarzystwa Demokratycznego – wyjaśniał prof. Skowronek. - Udowadniano, że Czartoryski, jako bezpośredni sukcesor Jagiellonów, ma prawo do tronu w sensie dynastycznym i legitymistycznym. Ogłoszono go "królem de facto".

Ów król bez korony, król bez kraju zmarł 15 lipca 1861 – niewiele ponad pół wieku przed wielką konfrontacją państw zaborczych. Konfrontacją, która – jak przewidywał – dała wolność Polsce i pozostałym nacjom Europy Środkowej.

bm

- W roku 1819 wciągnięty został Niemojowski przez brata, Wincentego, do aktywniejszej działalności politycznej, a jednocześnie podjął się potajemnego informowania prasy francuskiej o łamaniu konstytucji Królestwa Polskiego przez rosyjskie władze – mówił prof. Andrzej Notkowski w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Kronika niezwykłych Polaków".

Polityk był już wówczas dojrzałym, trzydziestotrzyletnim mężczyzną. W wieku ośmiu lat był świadkiem upadku Rzeczpospolitej, gdy miał dwadzieścia dziewięć lat decyzją kongresu wiedeńskiego po upadku Napoleona utworzono zależne od Rosji Królestwo Polskie z najbardziej liberalną konstytucją w ówczesnej Europie. Problem w tym, że car nie miał zamiaru przestrzegać jej zapisów. Dla braci Niemojowskich, wykształconych na zachodnioeuropejskich uczelniach, ludzi, którzy przesiąknęli ideałami rewolucji francuskiej (ich brat stracił życie służąc w armii napoleońskiej), ten stan rzeczy był nie do przyjęcia.

"Kaliszanie" czyli legalna opozycja

- Bonawentura bardzo szybko zwrócił na siebie uwagę ostrymi wystąpieniami przeciwko wszelkim rządowym projektom uważanym przez niego za niezgodne z konstytucją. Bardzo szybko wokół Bonawentury i Wincentego skupiła się liberalna opozycja, występująca przeciwko wszelkim ograniczeniom samorządności Królestwa – wyjaśniał historyk.

Stronnictwo Niemojowskich zaczęto nazywać "kaliszanami". Gromadziło ono ówczesnych postępowych polityków, zwolenników zaszczepienia na gruncie polskim młodej jeszcze doktryny liberalizmu.

- Car Aleksander bardzo ostro reagował na wystąpienia Niemojowskiego. Od 1820 roku poseł był obserwowany przez tajną policję, a następnie poddany procedurze zanegowania jego mandatu poselskiego – wyjaśniał prof. Andrzej Notkowski.

Wyrzuceni z sejmu bracia Niemojowscy znaleźli się w areszcie domowym, w rodzinnych dobrach.

Na czele rządu

Po wybuchu Powstania Listopadowego bracia Niemojowscy przybyli natychmiast do Warszawy. W grudniu 1831 roku Bonawentura został powołany przez dyktatora powstania, gen. Józefa Chłopickiego, na wiceministra sprawiedliwości. Wincenty zajął się pracą redakcyjną – jego pióro miało kształtować opinię publiczną zgodnie z poglądami rosnących w siłę "kaliszan".

- Bonawentura przeciwstawiał się dyktatorowi. Uważał, że taki rodzaj władzy nie jest właściwym rozwiązaniem politycznym. Opowiadał się za koncepcją utworzenia Rządu Narodowego – podkreślał historyk.

Koncepcja popierana przez Niemojowskiego wzięła górę na początku 1831 roku. Polityk objął wówczas tekę ministra spraw wewnętrznych i policji. Rząd musiał radzić sobie wówczas nie tylko z trudami walki z Rosją, ale także z naciskami radykalnego Koła Patriotycznego z Joachimem Lelewelem na czele. Zadaniem Niemojowskiego, jako ministra, było między innymi utrzymywanie w ryzach zakusów Klubu, który gotów był przejąć władzę chociażby na drodze zamachu stanu.

7 września tego roku Niemojowski został premierem, ale niewiele mógł już wówczas uczynić dla powodzenia narodowego zrywu. Tego samego dnia wojska Iwana Paskiewicza rozpoczęły szturm na Warszawę. Już następnego dnia rząd musiał uchodzić ze stolicy. Niemojowski opuścił ją jako ostatni.

Polskie szaleństwo

26 września Bonawentura przekroczył granicę pruską. Jego brat nie miał tyle szczęścia – podczas próby przedostania się do Prus, Wincenty został pojmany przez Rosjan. Skazano go na karę śmierci, car w "akcie łaski" zamienił wyrok na dziesięć lat katorgi. Starszy z braci Niemojowskich nie wytrzymał trudów podróży na Syberię i zmarł po drodze.

Tymczasem Bonawentura dotarł tam, gdzie udała się większość przedstawicieli Wielkiej Emigracji – do Paryża. Tam, razem z pozostałymi „kaliszanami”, założył Komitet Tymczasowy Emigracji Polskiej – pierwszą polską emigracyjną partię polityczną. Na grunt paryski przeniosła się rywalizacja ugrupowań Niemojowskiego i Lelewela.

- Wyczerpany nerwowo i ośmieszany ostrym piórem Maurycego Mochnackiego odszedł od demokratycznej części polskiego wychodźstwa, zbliżając się do umiarkowanego obozu księcia Adama Czartoryskiego – wyjaśniał prof. Andrzej Notkowski.

Rola, jaką przyszło mu odegrać w dziejach Polski, ciężar odpowiedzialności i los brata, pozostawił ślad w psychice Niemojowskiego. W ostatnich latach życia polityk popadł w obłęd. Zmarł w ośrodku odosobnienia dla psychicznie chorych, 15 czerwca 1835 roku.

Mimo załamania psychicznego w ostatnich latach życia pozostał dla dużej części środowiska Wielkiej Emigracji postacią pomnikową. Słowa uznania kierował pod adresem zmarłego nawet jego wieloletni przeciwnik - Joachim Lelewel. Juliusz Słowacki oddał hołd braciom Niemojowskim w swoim „Anhellim”. Tytułowy bohater podczas swojej Dantejskiej podróży po Syberii mówi do ożywionego Wincentego:

"Oto widziałem cię w radzie narodu z bratem twoim, i widziałem wasze dwie głowy zawsze razem, a białością podobne dwom gołębiom, które razem zlatują na proso. Bo zaprawdę, że jak dwaj gołębiowie zlatywaliście na urnę projektów i wyłuszczaliście ziarno praw: a na plewy wasze zlatywali się maleńcy wróblowie, świergocąc o rzeczach mniejszej wagi".

bm

160 lat temu, 9 czerwca 1863 roku, pracownicy Banku Polskiego mieszczącego się na warszawskim Placu Bankowym przekazali powstańcom dowodzonym przez Aleksandra Waszkowskiego depozyty Kasy Głównej Królestwa Polskiego. 

Spryt, odwaga i łut szczęścia

Aleksander Waszkowski był synem skromnego urzędnika. Pochodził z Tarnogrodu na Lubelszczyźnie, a kształcił się na Wydziale Matematycznym Uniwersytetu Petersburskiego. Do Warszawy przybył w 1862 roku. Po wybuchu powstania styczniowego włączył się w walki niepodległościowe.

- Był człowiekiem szalenie odważnym i tak pewnym siebie, że dokonywał niesamowitych rzeczy – mówił historyk dr Janusz Osica na antenie Polskiego Radia.

To on wykradł z Biura Pomiarów Komisji Przychodów i Skarbu mapy sztabowe Królestwa, które okazały się nieocenioną pomocą dla dowódców oddziałów partyzanckich.

- Waszkowski wszedł przez nikogo niekontrolowany do biura w godzinach jego pracy. Skierował się do pokoju, gdzie były przechowywane mapy, wyjął je z szafy, a następnie pożegnał się grzecznie z przebywającymi w pomieszczeniu ludźmi i wyszedł do czekającej na niego przed budynkiem dorożki – opowiadał redaktor Andrzej Sowa w swojej audycji z cyklu "Kronika powstania styczniowego" - Nikt go nie zatrzymywał, bo wszyscy myśleli, że jest to jakiś ważny Moskal. Tacy się po tej instytucji często kręcili i nikomu się nie przedstawiali. Waszkowski wiedział, że "na bezczelnego" wszystko można załatwić – dodał.

Nie była to ostatnia tak spektakularna akcja powstańca. Niedługo później Waszkowski zaplanował i zorganizował kolejny skok – na budynek Banku Polskiego. 

Plan doskonały

Przygotowując się do napadu, Waszkowski nawiązał kontakt z kasjerem Kasy Głównej Stanisławem Jankowskim oraz głównym kontrolerem Stanisławem Hebdą.

- Jankowski i Hebda byli ludźmi z długim stażem pracy: pierwszy miał siedemnastoletnie doświadczenie, a drugi siedmioletnie – tłumaczył dr Janusz Osica w audycji z cyklu "Kronika powstania styczniowego" - Obaj cieszyli się zresztą świetną opinią u rosyjskich urzędników państwowych. Do Jankowskiego miano także duże zaufanie. Tak duże, że posiadał on dodatkowy, trzeci klucz do kasy - dodał. 

Urzędnicy zgodzili się wziąć udział w akcji. Postawili jednak dwa warunki: po pierwsze Waszkowski miał im dostarczyć rozkaz powstańczego Rządu Tymczasowego na piśmie i opatrzony stosowną pieczątką, a po drugie za swoją pomoc chcieli otrzymać stosowne honorarium i pomoc w ucieczce za granicę.

Organizatorowi napadu udało się zdobyć odpowiedni dokument – prawdopodobnie sam go zresztą spreparował. Rząd powstańczy nie zdawał sobie sprawy z opracowywanych planów. Wiedział o nich jedynie Zygmunt Laskowski, bezpośredni przełożony Waszkowskiego.  

- Janowski i Hebda wtajemniczyli w sprawę dwóch jeszcze ludzi: woźnych Sebastiana Pielińskiego i Mateusza Tyszkowskiego, którzy przez dwa popołudnia nosili worki z pieniędzmi do dorożki […] – mówił dr Janusz Osica na antenie Polskiego Radia - Zabrano tylko połowę skarbu, ale to i tak nie było mało. Powstańcy zyskali ponad czterdzieści tysięcy rubli w złotych monetach, czterysta siedemdziesiąt tysięcy rubli w banknotach i ponad trzy miliony w listach zastawnych Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego – dodał.

Papiery wartościowe szybko stały się bezużyteczne. Gdy tylko Rosjanie odkryli kradzież, opublikowali numery listów z informacją, że pochodzą one z napadu. Dlatego powstańcy nie mogli ich sprzedać. 

Czytaj także: 

• Bitwa pod Żyrzynem - ruble dla zuchwałych

Chciwy szwarccharakter

Akcja okazała się spektakularnym sukcesem powstańców. Autorytet Rządu Narodowego został podbudowany, a władze rosyjskie ośmieszone.

Organizatorzy skoku mieli wielkie szczęście – mało brakowało, a cały ich plan ległby w gruzach.

- Był pewien problem z niejakim Edwardem Czarneckim. Asystował on przy pobieraniu pieniędzy. Niby był to patriota, ale zażądał aż trzydziestu tysięcy rubli za udział w akcji. Otrzymał te pieniądze, bo był człowiekiem niepewnym. Bano się, że jak dostanie mniej, to wyda powstańców – tłumaczył Andrzej Sowa w swojej audycji z cyklu "Kroniki powstania styczniowego" – Za swoją pazerność Czarnecki został ukarany. Gdy uciekał na własną rękę za granicę, został schwytany przez carską policję. Ci wsadzili go do więzienia. Nie pytali, skąd ma tyle pieniędzy, a po prostu je zabrali - dodał. 

Jankowski, Hebda, Pieliński i Tyszkowski za swoją pomoc otrzymali po osiem tysięcy rubli, dzięki którym byli w stanie wyemigrować z kraju.

Waszkowski natomiast kilka miesięcy po udanej akcji objął funkcję ostatniego powstańczego naczelnika Warszawy. W grudniu 1864 roku został aresztowany i osadzony w X pawilonie Cytadeli Warszawskiej. Stracono go 17 lutego 1865 roku wraz z Emanuelem Szafarczykiem podczas ostatniej w stolicy publicznej egzekucji uczestników powstania.

jb