Historia

Jan Amos Komensky - prekursor nowoczesnej pedagogiki

Ostatnia aktualizacja: 15.11.2023 05:40
Pochodzący z Czech i osiadły w Polsce naukowiec i teoretyk nauczania postulował wprowadzenie powszechnego obowiązku szkolnego przez państwo blisko dwieście lat przed tym, jak ta sztuka powiodła się w pierwszym europejskim państwie. Mógł przyczynić się do rozwoju szkolnictwa w Rzeczpospolitej, jednak fatalna decyzja z czasów potopu szwedzkiego spowodowała, że zmarł na wygnaniu i w niesławie dokładnie 353 lata temu.
Portret starca w fotelu pędzla Rembrandta vn Rijna. Domniemany portret Jana Amosa Komenskyego
Portret starca w fotelu pędzla Rembrandta vn Rijna. Domniemany portret Jana Amosa Komensky'egoFoto: Wikimedia Commons/dp

Jan Amos Komensky pochodził ze wspólnoty braci czeskich osiadłej na Morawach, przedreformacyjnej grupy religijnej, która uformowała się na przełomie XV i XVI wieku. Studiował w Heidelbergu w Niemczech. Podczas nauki w Niemczech poznał Johanna Heinricha Alsteda, kalwińskiego pastora, naukowca i protoencyklopedystę. To Alsted zainteresował Komensky’ego pedagogiką. Czeski uczony z Niemiec udał się do Niderlandów.

663x364 Portret_Tadeusza_Czackiego 1.jpg
Tadeusz Czacki - twórca Liceum Krzemienieckiego

- Tam  zetknął się z najnowocześniejszym w ówczesnej Europie systemem edukacji. Trzeba pamiętać, że wówczas, na początku XVII wieku, Holandia posiadała nie tylko wybitne uniwersytety, jak Lejda, Groningen, Utrecht, Amsterdam, ale posiadała też szkolnictwo elementarne – wyjaśniał pedagog prof. Tadeusz Pilch w pierwszej audycji z cyklu "Pięciu wybitnych pedagogów". - Pod wpływem synodu kalwińskiego w Dort, w 1619 roku, rozpoczęto wprowadzanie obowiązku szkolnego na poziomie elementarnym, nie tylko dla chłopców, ale i dla dziewcząt. Na owe czasy były to posunięcia rewolucyjne.


Posłuchaj
09:18 Komensky Pilch.mp3 Pogadanka prof. Tadeusza Pilcha na temat życia i działalności Jana Amosa Komensky'ego. (PR, 9.01.1995)

 

Systemowi holenderskiemu daleko było do doskonałości, a kwestia powszechnego dostępu do edukacji była raczej postulowana niż naprawdę wprowadzona.

- W Holandii Komesky nabrał przekonania, że edukację należy postrzegać jako społeczny mechanizm naprawy świata. Świat jawił się ówczesnym jako miejsce porażone wojnami, chorobami, niesprawiedliwością społeczną i brakiem tolerancji – wyjaśniał prof. Pilch.

Znalazł spokój w Rzeczpospolitej

Wszystkich tych bolączek ówczesnego świat Komeniusz, bo tak zgodnie z ówczesną modą podawano też jego nazwisko, doświadczył po powrocie do rodzinnych Czech, którymi targała wojna trzydziestoletnia. Konflikt między katolikami i protestantami rozpoczął się w ojczyźnie pedagoga nabrał wkrótce rozmiarów paneuropejskich i zamienił się w najkrwawszy pod względem procentowych strat konflikt w dziejach Starego Kontynentu.

- Wojna trzydziestoletnia wymusiła na braciach czeskich emigrację - słyszymy w audycji z 1995 roku. - W roku 1627 władze habsburskie dały braciom czeskim do wyboru dwie możliwości: albo w ciągu pół roku przejdą na katolicyzm, albo muszą opuścić kraj.

Na emigrację udało się wówczas ponad 30 tys. braci czeskich. Część z nich osiadła w Siedmiogrodzie, część zdecydowała się wyjechać do Rzeczpospolitej, która wówczas cieszyła się opinią państwa tolerancyjnego dla innowierców. Komensky zamieszkał w Lesznie, gdzie dzięki mecenatowi magnata Rafała Leszczyńskiego utworzył szkołę dla braci czeskich.

Rewolucyjna "Dydaktyka"

- Po pewnych niepowodzeniach w – jakbyśmy dziś powiedzieli – menadżerskiej pracy oświatowej uciekł w pracę naukową. Ta działalność daje niezwykłe rezultaty. Pierwsze dzieło Komensky’ego – "Dydaktyka" – zawiera rewolucyjne jak na owe czasy stwierdzenia. Pedagog domaga się w niej powszechnego kształcenia na poziomie elementarnym. Zawiera ona memoriał o reformie szkolnictwa, który konstruował system szkolnictwa w podziale na cztery sześcioletnie cykle - wyjaśniał prof. Tadeusz Pilch.

Szkola rycerska_663.jpg
Szkoła Rycerska – wychowanie przez patriotyzm

Pierwszy cykl miał obejmować "szkołę życia" – odpowiednik dzisiejszej nauki przed- i wczesnoszkolnej, w której najmłodsi mieli poznawać język ojczysty. Drugim etapem była szkoła elementarna, później szkoła średnia i w końcu – sześcioletnie studia uniwersyteckie. Komensky zakładał w "Dydaktyce", że zakładanie i utrzymywanie szkół jest obowiązkiem państwa.

Poglądy Komensky’ego w dużej skali i z powodzeniem udało się wprowadzić w życie dopiero u progu XIX wieku. Za pierwsze państwo w Europie, które zdołało wprowadzić powszechny system szkolnictwa uważa się Prusy, które dokonały tego w 1825 roku.

"Drzwi języków otworzone"

O ile "Dydaktyka" skupiała się na rozwiązaniach systemowych dla szkolnictwa, o tyle kolejne wielkie dzieło Komensky’ego, "Drzwi języków otworzone", wydane jako "Janua linguarum reserata" w 1631 roku, było manifestem poglądów metodologicznych Komensky’ego.

- Jest to namiętny sprzeciw wobec schematyzmowi szkoły podporządkowanej językowi łacińskiemu. Komensky postulował powrót do nauczania w językach narodowych, odrzucał wiedzę filologiczno-gramatyczną. Ujął w nim potrzebę nauczania najmłodszych spraw, które do tej pory były pomijane w edukacji wczesnoszkolnej – nauka o ciele, o chorobach, o zmysłach, o pracach człowieka, o życiu społecznym – wyjaśniał autor audycji z cyklu "Pięciu wybitnych pedagogów".

To Komensky’emu zawdzięczamy pomysł podziału nauki na system lekcyjny, obowiązujący do dziś. Komeniusz był też autorem pierwszej książki napisanej z myślą o dzieciach – "Orbis Sensualium Pictus" ("Świat zmysłowy w obrazach") – w którym za pomocą obrazków objaśniał nazwy zjawisk, przedmiotów i idei.

Piętno zdrajcy

W 1641 roku Komensky wyjechał z Leszna do Londynu z zamiarem utworzenia tam międzynarodowego ośrodka wspierającego rozwój oświaty. Plan spalił na panewce. Pedagog wyruszył do protestanckiej Szwecji, która wówczas przeżywała czas intensywnego rozwoju i wzmocnienia państwa. Do Leszna powrócił po ośmiu latach, by objąć posadę dyrektora gimnazjum i biskupa braci czeskich. W 1650 roku wyjechał do Siedmiogrodu, gdzie zajmował się reformą szkolnictwa. Do Polski powrócił dopiero w dobie potopu szwedzkiego.

-  Związał się z Karolem Gustawem w nadziei, że ten będzie protektorem postulowanych przez Komeniusza reform szkolnictwa – podkreślał prof. Tadeusz Pilch.

Komensky napisał panegiryk na cześć Karola Gustawa, w którym namawiał do zdrady polskiego króla i porzucenia katolicyzmu na rzecz protestantyzm. Gdy moneta wojny odwróciła się na polską stronę, zdrada nie została zapomniana Komensky’emu. Pedagog musiał uchodzić z Rzeczpospolitej.  Udał się przez Niemcy do Amsterdamu, gdzie zmarł.

bm

Czytaj także

Tadeusz Czacki - twórca Liceum Krzemienieckiego

Ostatnia aktualizacja: 28.08.2023 05:03
- Z małego miasteczka na Kresach Wschodnich uczynił miasto-szkołę, skupiając w "Wołyńskich Atenach" całe polskie życie umysłowe i kulturalne Podola, Wołynia i Ukrainy – mówił na antenie Polskiego Radia prof. Andrzej Notkowski.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Samuel Przypkowski - myśliciel polskich arian

Ostatnia aktualizacja: 19.06.2016 06:00
- Jego zasługą jest umiejętne zaadresowanie tekstów do czytelnika szlacheckiego, zwracając mu uwagę, że kwestia wolności religijnej jest ściśle sprzęgnięta z kwestią wolności szlacheckiej, która traktował jako warunek niezbędny potęgi państwa – mówił na antenie Polskiego Radia prof. Lech Szczucki.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Szkoła Rycerska - pierwsza nowoczesna szkoła w Polsce

Ostatnia aktualizacja: 31.08.2016 01:32
- To, co wyróżniało szczególnie Szkołę Rycerską to jej nowoczesny, oświeceniowy program wychowawczy. Zrezygnowano z wklepywania wiadomości na pamięć na rzecz ich zrozumienia - mówi dr Robert Gawkowski, historyk.
rozwiń zwiń
Czytaj także

95 tez Marcina Lutra. Protestancki ładunek wybuchowy

Ostatnia aktualizacja: 26.03.2017 14:00
– Tezy Lutra proponowały rozumienie spraw finansowych w świetle teologii – mówił kulturoznawca prof. Jarosław Płuciennik o kontrowersjach wywołanych wystąpieniem Lutra w 1517 r.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Od Szkoły Rycerskiej i Komisji Edukacji Narodowej do Konstytucji 3 Maja

Ostatnia aktualizacja: 27.01.2018 14:30
"Uważam korpus kadecki za oręż przydatny jedynie interesom Imperatorowej" - tak po latach król Stanisław August Poniatowski miał ocenić krytycznie swoje dzieło - Szkołę Rycerską - w rozmowie z brytyjskim dyplomatą, hrabią Jamesem Harrisem. Dlaczego?
rozwiń zwiń
Czytaj także

Co umowy małżeńskie mówią o pozycji kobiet w Rzeczpospolitej szlacheckiej?

Ostatnia aktualizacja: 24.07.2018 13:10
- Chciałam pokazać nie tylko czołowe postaci ze środowisk magnackich czy bardzo zamożnych rodzin szlacheckich, ale też wszystkich tych, którzy być może przez historię zostali trochę zapomniani, natomiast istnieje wiele wspaniałych źródeł, które pozwalają doskonale przebadać to życie codzienne w dawnej Polsce - mówiła w Dwójce dr Anna Penkała, stypendystka programu START Fundacji na rzecz Nauki Polskiej.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Kapitulacja pod Ujściem. Potop szwedzki zaczął się od sromotnej klęski Polaków

Ostatnia aktualizacja: 25.07.2024 05:50
Kapitulacja wielkopolskiego pospolitego ruszenia pod Ujściem przed armią króla Karola X Gustawa 369 lat temu otworzyła Szwedom drogę do serca Polski. Wydarzenia nad Notecią ukazały anachroniczny charakter armii Rzeczpospolitej wobec nowego modelu prowadzenia wojen.
rozwiń zwiń