104 lata temu, 29 listopada 1918 roku powstała słynna kawiarnia "Pod Pikadorem" przy ulicy Nowy Świat 57 w Warszawie. Była miejscem spotkań słynnej grupy poetyckiej Skamander.

Miejsce sztuki i rozrywki

W ulotkach reklamujących to wydarzenie, rozrzuconych na stolikach innych kawiarni, w foyer teatrów, znalazło się takie ogłoszenie: "Rodacy! Robotnicy! Dzieci! Starcy! Kobiety! Inteligenci i pisarze dramatyczni dnia 29 listopada w piątek o godzinie 19 wieczór odbywa się pierwsza warszawska kawiarnia poetów »Pod Pikadorem« (…) wielka kwatera głównej armii zbawienia Polski od całej współczesnej literatury ojczystej…"

– Założeniem naszym było stworzenie bezpośredniego kontaktu poety z ulicą, żadnego wyobcowania od tego szarego, przelewającego się przez Nowy Świat tłumu – mówił w swej radiowej gawędzie poeta Tadeusz Raabe, który wziął na siebie ciężar "zorganizowania" i urządzenia lokalu dla poetów. – Wystąpiliśmy do władz wojskowych, bo nie było wtedy jeszcze innych, o zgodę na otwarcie placówki estradowej, w której od 9 do 11 wieczorem mieli występować poeci – relacjonował Tadeusz Raabe, jeden z założycieli kawiarni, w pogadance na temat okoliczności powstania "Pod Pikadorem".

O powstaniu kawiarni władze poinformował komitet wykonawczy w skład którego wchodzili – Tadeusz Raabe, Leszek Serafinowicz, Antoni Słonimski i Julian Tuwim.

Posłuchaj gawędy Tadeusza Raabego o dniach, kiedy narodził się pomysł założenia kawiarni i jak rozpoczęła się działalność Pikadora.

– Ściągnęło do nas mnóstwo niebezpiecznych grafomanów. Założyliśmy sobie, że nie będziemy cenzurowali utworów, które mają być wygłaszane po części oficjalnej wieczoru, a więc dopuścimy osoby z publiczności do wygłoszenia swojej poetyckiej twórczości. 99 procent byli to grafomani – wspominał Raabe. – A któregoś wieczoru wstał jakiś człowiek, piękny jak bożek grecki i zawołał, że jeszcze on chce recytować, bo jest poetą. Zaprosiliśmy go na trybunę. I to był Kazimierz Wierzyński.

Spotkania poetów w kawiarni Pod Pikadorem odegrały dużą rolę w życiu kulturalnym stolicy. Nie było wtedy wydawnictw, a poeci nie mieli gdzie prezentować swoich wierszy.

– Oprócz często wygwizdywanych grafomanów, pojawiło się u nas wielu znakomitych poetów. Pierwszym publicznym występem Jarosława Iwaszkiewicza była nasza trybuna Pikadora – mówił Tadeusz Raabe.

"Niech żyje dyktatura poetariatu"

W 1970 roku gościem Redakcji Polskiej BBC w Londynie był Antoni Słonimski, który wspominał założenie kawiarni Pod Pikadorem.

– Połączył nas między innymi humor, bo tak się złożyło, że Tuwim, Lechoń i ja operowaliśmy również humorem – mówił Słonimski. – Żartem rozpoczęliśmy działalność tej kawiarni, bo o powstaniu jej informowaliśmy plakatami rozwieszonymi w mieście z hasłem "Niech żyje dyktatura poetariatu".

Do początkowej grupy Tuwima, Lechonia i Słonimskiego dołączył w niedługim czasie Kazimierz Wierzyński, Jarosław Iwaszkiewicz, Władysław Broniewski, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska. I tak powstała najsłynniejsza grupa poetycka w polskiej literaturze – Skamander.

Wejście do kawiarni kosztowało 5 marek, a specjalny cennik regulował wszelkie kontakty między artystą a widzem (np. objaśnienie przeczytanego utworu wynosiło 75 marek). Do grona stałych klientów należeli m.in. Stefan Żeromski, Wacław Berent, Bolesław Leśmian i Leopold Staff. Oprócz wierszy – deklamowanych na specjalnym podium – odczytywano satyry polityczne, odwołujące się do spraw powstającego właśnie polskiego państwa oraz satyry antymieszczańskie.

Na początku lutego 1919 roku poeci spod Pikadora połączyli się z klubem futurystów i przenieśli się do podziemi Hotelu Europejskiego w Warszawie.  Kawiarnia w nowym miejscu istniała zaledwie kilka miesięcy – w drugiej połowie kwietnia 1919 roku została ostatecznie zamknięta. Jednak sympatia pomiędzy futurystami a skamandrytami trwała jeszcze dwa lata. Przerwana została dopiero wówczas, gdy Skamander zdobył dominującą pozycję w życiu literackim, a futuryści ogłosili swój program artystyczny.

Zobacz serwis specjalny radia wolności.polskieradio.pl i posłuchaj rozmów z najwybitniejszymi polskimi poetami oraz audycji o ich twórczości – Antonim Słonimskim , Janem Lechoniem, Kazimierzem Wierzyńskim i Jarosławem Iwaszkiewiczem.

im

6 grudnia 1919 roku odbył się pierwszy publiczny występ grupy Skamander. Swoją nazwę poeci wzięli ze strofy z "Akropolis" Stanisława Wyspiańskiego: "Skamander połyska, wiślaną świetląc się falą".

Skamandra tworzyło w zasadzie pięciu poetów: Jarosław Iwaszkiewicz, Jan Lechoń, Antoni Słonimski, Julian Tuwim i Kazimierz Wierzyński. Grupa zaczęła formować się wśród studentów Uniwersytetu Warszawskiego już w czasie I wojny światowej wokół czasopisma "Pro Arte et Studio".

Na zdjęciu: Portret Juliana Tuwima pędzla Stanisława I. Witkiewicza, źr. Wikiemdia Commons/dp 

Poeci odrodzonej Polski 

Formalne powstanie grupy zbiegło się z odrodzeniem Polski. -To, co zrobili Skamandryci, to zdystansowanie się wobec polskiego modernizmu, Młodej Polski - wyjaśniał w audycji Michała Montowskiego z cyklu "Kultura w Radiowej Jedynce" dr Marek Gumkowski, literaturoznawca. - Zdystansowali się od zapatrzonego w siebie, indywidualistycznego, smęcącego poety.

Na zdjęciu: Kazimierz Wierzyński, źr. Wikimedia Commons/dp 

Choć, w przeciwieństwie do grup awangardowych początku XX w., Skamandryci nie opracowali nigdy programu, to można doszukać się w ich twórczości elementów wspólnych. Poezja Skamandrytów z jednej strony wyrażała zachłyśnięcie się wolnością i zrzucenie narodowowyzwoleńczego brzemienia, z drugiej cechowała się dążeniem do zrozumienia i uczestnictwa w otaczającej rzeczywistości. Członkowie grupy nie stronili od odwoływania się do twórców poprzednich epok.

Na zdjęciu: Fragment okładki książki "Inne życie. Biografia Jarosława Iwaszkiewicza". Wydawnictwo Iskry 

Demokratyzacja poezji

Dążenie do demokratyzacji odrodzonego państwa natchnęło członków grupy: Skamandryci ze swojej działalności uczynili zawód, a twórczość miała trafiać do zwykłych ludzi. Poeci ze Skamandra występowali w warszawskiej kawiarni Picador, w której działalność grupy została zainicjowana 29 listopada 1919. - Na jednym z pierwszych pikadorejskich spotkań Tuwim deklamował parodię wiersza "Nie rusz Andziu tego kwiatka". To była po prostu zabawa, to nie były jakieś napuszone wystąpienia polityczne - wyjaśniał literaturoznawca.

W trakcie największej aktywności grupy (1920-28) ich trybunę stanowiło czasopismo "Skamander". Miesięcznik ukazywał się ponownie w latach 1935-39.

Na zdjęciu: Jan Lechoń, przed 1933, Wydawnictwo Komitetu Głównego Tygodnia Książki Polskiej, źr. Wikimedia Commons/dp

Rozpad Skamandra

Entuzjazm niepodległościowy Skamandrytów, który łączył grupę, zaczyna zanikać się wraz z zabójstwem prezydenta Narutowicza w 1922 roku. Podziały między poetami pogłębiały się stopniowo na tle stosunku do wydarzeń politycznych:  przewrotu majowego w 1926 roku, czy rozpadu obozu sanacyjnego po śmierci Piłsudskiego w 1935 roku.

Na zdjęciu: Antoni Słonimski. Źr.: Antoni Słonimski. Alfabet wspomnień, PIW, Warszawa, 1975 Wikimedia Commons/dp. 

Grupa, której pragnieniem było uczestnictwo i afirmacja życia w odrodzonej Polski, nie wytrzymała wewnętrznych kryzysów, które zaczęły gnębić Rzeczpospolitą.

Posłuchaj audycji o grupie Skamander.

bm

24 października 1899 roku urodził się Anatol Stern, poeta, prozaik, eseista i publicysta, krytyk literacki, tłumacz, filmoznawca i zarazem scenarzysta filmowy. Do historii literatury przeszedł przede wszystkim jako współtwórca polskiego futuryzmu, awangardowego nurtu w sztuce, który obok Skamandrytów, ekspresjonistów, formistów i środowiska "Zdroju" był jednym z najsłynniejszych zjawisk kulturalnych pierwszych lat dwudziestolecia międzywojennego nad Wisłą.

Zdrowi, głośni, niepoważni

Anatol Stern przyszedł na świat w Warszawie. Jako gimnazjalista zaprzyjaźnił się z Aleksandrem Watem (1900-1967), we współpracy z którym miał wkrótce rozpocząć w Polsce futurystyczną rewolucję. Już w czasach szkolnych Stern interesował się literaturą, wcześnie podejmował też próby pisarskie. Po ukończeniu gimnazjum rozpoczął studia na wydziale polonistyki Uniwersytetu Wileńskiego, ale po przykrym incydencie aresztowania go za "bluźnierczy" wiersz powrócił na stałe do Warszawy.

Aleksander Wat: byłem politykiem, kiedy trzeba było być poetą i byłem poetą, kiedy trzeba było być politykiem

Od 1919 roku wspólnie z innymi awangardzistami – Watem, potem także Brunonem Jasieńskim (1901-1938), Tytusem Czyżewskim (1880-1945) i Stanisławem Młodożeńcem (1895-1959) – działał artystycznie, formułując program polskiego futuryzmu, organizując wieczory poetyckie oraz wystawy i wywołując przy tym obyczajowe skandale.

Zbigniew Jarosiński we wstępie do "Antologii polskiego futuryzmu i Nowej Sztuki" pisał o tym okresie: "Stern i Wat występowali ze swoimi poezjami w wynajętych salach odczytowych i w kawiarniach. Zawsze obrażali publiczność, prowokowali burdy, uprawiali wesołe błazenady i robili wszystko, aby zwrócić na siebie uwagę". Dwudziestoletnich artystów rozpierała młodzieńcza energia i świadomość, że robią coś zupełnie nowego w ojczystej kulturze. Mieli przy tym wyczucie reklamy - artystyczną rewolucję sprzedawali jako żywiołowe happeningi, podczas których wszystko mogło się zdarzyć.

– Zasypaliśmy wówczas Polskę "Jednodniówkami" i zjeździliśmy ją wzdłuż i wszerz z wieczorami poetyckimi. Wiersze nasze mówili znakomici aktorzy: Irena Solska, Stefan Jaracz i wielu innych – opowiadał poeta w 1956 roku w rozmowie z Bogdanem Ostromęckim.

Dwa debiutanckie tomiki Sterna "Nagi człowiek w śródmieściu" (1919) oraz "Futuryzje" (1920) były jednymi z pierwszych dokonań futurystycznych w Polsce. W tym samym czasie razem z Watem Stern ogłosił w almanachu "Gga" programowy manifest "Prymitywiści do narodów świata i do Polski", gdzie buntowniczo deklarowali (pisownia oryginalna):

"CYWILIZACJA, KULTURA Z ICH CHOROBLIWOŚCIĄ – NA ŚMIETNIK.

wybieramy prostotę ordynarność, wesołość zdrowie, trywialność, śmiech.
od śmiechu dusza tyje i dostaje silne grube łydy.
wyrzekamy się dobrowolnie dostojności, powagi, pietyzmu.
liści lauru, którymi nas wieńczycie, użyjemy jako przyprawy do potraw".

W innym miejscu dodali: "poeta powinien krzyczeć, nie deklamować".

Swoje postulaty poeci zrealizowali po raz pierwszy 8 lutego 1919 roku w sali koncertowej Hermana i Grossmana przy ulicy Mazowieckiej w Warszawie. Zorganizowali tam "Wieczur podtropikalny użądzony przez białych Mużynów", który został, podobnie jak ich późniejsze występy, ostro skrytykowany przez prasę stojącą na straży publicznej moralności. Widzowie mogli bowiem zobaczyć tam m.in. półnagich mężczyzn wykonujących tańce i pieśni, a także recytujących "oburzające wiersze".

Wybuchł skandal, a to zwróciło uwagę policji, która odtąd zaczęła baczniej przyglądać się działaniom grupy. Funkcjonariusze przerywali wieczory futurystów nader często, nawet z błahych powodów, publikacje poetów bywały konfiskowane przez cenzurę, samemu Sternowi zaś groził rok więzienia za wiersz, który odczytał w Wilnie w listopadzie 1919 roku i w którym dopatrzono się bluźnierstwa. Autor, który spędził w prewencyjnym areszcie aż trzy miesiące, uniknął dłuższej kary więzienia dzięki wstawiennictwu wielu sław literackich - na liście w jego obronie podpisali się m.in. Stefan Żeromski, Wacław Berent, Leopold Staff, Juliusz Kaden-Bandrowski i Antoni Słonimski.

Stanisław Młodożeniec. Futurysta spod chłopskiej strzechy

Trochę bardziej poważnie

Wspominając pod koniec życia lata barwnej młodości, Anatol Stern pomijał wątki "niemoralnych" happeningów i wynikających z nich awantur, skupiał się natomiast na istocie długofalowej zmiany kulturalnej, którą dokonał przewrót awangardowy początków II Rzeczpospolitej. – Na samym początku 1919 roku odbył się pierwszy wieczór futurystyczny. Szereg poetów wystąpił tam wówczas ze swoimi utworami – tak skwitował "Wieczur podtropikalny" w jednej z ostatnich audycji radiowych, w których się pojawił.

– W tym samym roku powstała inicjatywa stworzenia pisma pod nazwą "Nowa Sztuka", które w sposób bardziej poważny i akademicki miało zaprezentować te idee, które można było wcześniej znaleźć w buntowniczych "Jednodniówkach" wydawanych przez Jasieńskiego i przeze mnie – opowiadał Stern w 1966 roku. – Pierwszy numer pisma wyszedł pod redakcją moją i Jarosława Iwaszkiewicza, najmłodszego i najbardziej buntowniczego z ówczesnych Skamandrytów, zaś przedstawicielstwo na Kraków miał Tadeusz Peiper i Leon Chwistek – dodał.

Wśród wspomnianych "Jednodniówek" (w zapisie futurystów "Jednodńuwek") na pierwszy plan wysuwa się przede wszystkim głośny "Nuż w bżuhu", zawierający jeszcze jeden manifest grupy, w którym czytamy słowa Jasieńskiego: "obywatele, pomużće nam zedżeć z was wasze znoszone od codźennego użytku skury". Użyta tutaj - charakterystyczna dla futurystów - "ortografia fonetyczna" to jednak wcale nie wygłup niepokornych młodzieńców, ale konsekwentna realizacja awangardowych założeń wyrwania wszelkiej aktywności twórczej z pozornie nienaruszalnych ram przewidzianych przez tradycję i dostojne gremia rzeczników kultury wysokiej.

"Nuż w bżuhu", czyli druga "Jednodńuwka futurystuw" oraz plakat zapowiadający występ m.in. Jasieńskiego i Sterna. Fot. Polona.pl/domena publiczna

Z ziemi włoskiej do Polski

Żywot "Nowej Sztuki" był bardzo krótki. – Wyszły zaledwie dwa numery. Ale tak to już było w owych czasach, i to pod wszystkimi szerokościami geograficznymi, że decydowała nie ilość, ale jakość. Zarówno we Francji, jak i w Niemczech czy w Rosji zeszyty pism podpisane przez znakomitych pisarzy ukazywał się w jednym, dwóch lub trzech numerach. Pięć numerów to był już wielki triumf – mówił poeta.

Tadeusz Peiper. Twórca Awangardy Krakowskiej

W tej samej audycji Anatol Stern w encyklopedycznym skrócie wyjaśnił, na czym polegała rewolucja dokonana przez "Nową Sztukę". – Przede wszystkim na tym, że przeciwstawiono opisowości, narracji, estetyzmowi, sentymentalizmowi materializm liryczny, sztukę jako dzieło autonomiczne, gdyż nie ma potrzeby odtwarzać świata, skoro lepiej czyni to fotograf – powiedział.

Polska wersja futuryzmu debiutowała dekadę po pierwszych awangardowych wystąpieniach we Włoszech, gdzie w 1909 roku przez poetę Filippa Tommasa Marinettiego (1876-1944) został ogłoszony "Manifest futuryzmu", który wpłynął na przewroty artystyczne w innych krajach, w tym także w niepodległej Polsce. Poeci nad Wisłą zdawali więc sobie sprawę, że po prostu adaptują idee wymyślone i ugruntowane gdzie indziej, dlatego ten pierwszy rewolucyjny okres chcieli skrócić do niezbędnego minimum. I tak się stało.

Tak jak za pośrednictwem druku wprowadzono futuryzm na terenie kraju, tak samo w kilka lat później ogłoszono jego zamknięcie. We wrześniu 1924 roku Anatol Stern wydał tom dojrzałych futurystycznych wierszy "Anielski cham", o którym po kilku miesiącach napisał: "data ukazania się »Anielskiego chama« jest dla mnie (...) datą zamknięcia futuryzmu w Polsce i otwarcia drugiego okresu nowej poezji". Dla futurystów ważne było, by sztuka mogła rozwijać się dalej, by nie utknęła w doktrynach, które siłą rzeczy zabiłyby awangardowe procesy. Dlatego po Sternie zerwanie z futuryzmem ogłosili również inni twórcy tego nurtu.

Życie po buncie

Żaden z byłych futurystów nie zakończył jednak działalności artystycznej. Choć ich drogi rozeszły się w bardzo rozmaitych kierunkach, nie przestali tworzyć poezji i prozy, nie przestali malować ani teoretyzować na temat sztuki. Okres futurystyczny był dla każdego z nich podwaliną postaw artystycznych na resztę życia.

Po 1924 roku Anatol Stern mógł bardziej skupić się m.in. na rozwijaniu swojej pasji filmowej. Wszedł w skład redakcji "Wiadomości Filmowych", był członkiem Rady dla Spraw Kultury Filmowej, oddał się też pisaniu scenariuszy, co przyniosło mu pewną sławę w środowisku filmowców i wśród kinomanów w II RP. Później, w latach 50., był także kierownikiem literackim zespołu filmowego "Iluzjon".

Bruno Jasieński. Ojciec polskiego futuryzmu

Był ponadto popularyzatorem awangardowej poezji rosyjskiej, w szczególności dokonań Włodzimierza Majakowskiego (1893-1930), który dla polskich futurystów był bardzo ważnym punktem odniesienia, nie tylko jako autor nowatorskich wierszy, lecz także jako komunista. Polski futuryzm bowiem, w przeciwieństwie do włoskiej odmiany ruchu, która poszła ramię w ramię z faszystami, ciążyła zawsze ku bolszewikom i kulturze radzieckiej, czego wyrazem jest na przykład - wydana także w 1924 roku - wspólna książka Sterna i Jasieńskiego "Ziemia na lewo".

Gdy wybuchła II wojna światowa, przeniósł się do Lwowa. Tam 23 stycznia 1940 został aresztowany przez sowietów razem z m.in. Władysławem Broniewskim, Aleksandrem Watem i Tadeuszem Peiperem. Z więzienia został zwolniony dzięki układowi Sikorski-Majski. Wstąpił wówczas do Armii Polskiej i razem z nią przeszedł drogę na Bliski Wschód, by na kilka lat zamieszkać w Palestynie. Do Warszawy powrócił w 1948 roku. Przez następne 20 lat pisał i wydawał tomy wierszy i opowiadań, zbiory esejów, książki dla dzieci, a także opracowania i przekłady dzieł innych autorów. Publikował artykuły w "Kuźnicy", "Nowinach Literackich", "Odrodzeniu", "Nowej Kulturze", "Po prostu" i "Przeglądzie Kulturalnym".

Po wojnie, nieco na przekór swej radykalnej deklaracji z 1924 roku, ze łzą w oku wspominał futurystyczną młodość. Powracał do niej w takich książkach jak "Poezja zbuntowana" (1964) czy "Bruno Jasieński" (1969). W 1963 roku, czyniąc aluzje do wspólnej ulotki z 1918 roku zatytułowanej "Tak", pisał w liście do Aleksandra Wata: "gdzież są te czasy, gdy się wszystko rozstrzygało bezapelacyjnie krótkim »Tak«?".

Anatol Stern zmarł w Warszawie 19 października 1968 roku, kilka dni przed swoimi 69 urodzinami.

***

Korzystałem z następujących źródeł:

• "Antologia polskiego futuryzmu i Nowej Sztuki", oprac. Helena Zaworska, wstęp: Zbigniew Jarosiński, Wrocław 1978
• Zbigniew Jarosiński, "Poezja ziemi - Anatol Stern", w: "Poeci dwudziestolecia międzywojennego. Tom 2", red. Irena Maciejewska, Warszawa 1982
• Marci Shore, "Kawior i popiół. Życie i śmierć pokolenia oczarowanych i rozczarowanych marksizmem", tłum. Marcin Szuster, Warszawa 2012

mc

11 stycznia 2001 roku w Warszawie zmarł aktor Jarema Stępowski. Zasłynął przede wszystkim jako wykonawca licznych piosenek tematycznie i językowo nawiązujących do warszawskiej gwary i folkloru - m.in. utworów "Ballada o jednej Wiśniewskiej", "Kto na Pragie!", "Chłopak z Woli" i "Gorąca miłość na Chłodnej". Widzowie zapamiętali go z również z występu w serialu "Wojna domowa" w reżyserii Jerzego Gruzy, gdzie wcielił się w rolę domokrążcy zbierającego suchy chleb dla konia. 

Uczeń Aleksandra Zelwerowicza

Jarema Junosza-Stępowski przyszedł na świat 15 stycznia 1925 roku w Warszawie. Jak przyznawał na antenie Polskiego Radia, chociaż jego stryjem był wybitny przedwojenny aktor Kazimierz Junosza-Stępowski, sam początkowo nie rozważał kariery scenicznej. Chciał być lekarzem, plany te jednak pokrzyżował wybuch II wojny światowej. Podczas okupacji niemieckiej (jak wielu innych warszawiaków) trudnił się drobnym handlem – wraz z kolegą prowadził "skład butelek, szmat i starego żelastwa" na ulicy Wroniej. Regularne wizyty na lokalnych targowiskach (m.in. na "Kercelaku" i placu Kazimierza Wielkiego) sprawiły, że Stępowski dogłębnie poznał ten warszawski folklor, który w latach późniejszych tak chętnie promował w swoich piosenkach.

Kazimierz Junosza-Stępowski - aktor, którego zgubiła miłość

– Nawet dzisiaj, gdy idę na bazar Różyckiego, to zaraz przechodzę na gwarę warszawską. Jak tylko tam wchodzę, to już ktoś krzyczy "Jarek przyszedł" i przylatuje do mnie stara Maniowa z porcją pyz i ze słowami: "Panie Jarku, Pan jest taki chudy". A kolesie wyciągają spod lady flachę. I trudno, trzeba wznieść toast – wspominał w 1969 roku.

Po zakończeniu II wojny światowej chorujący na gruźlicę Stępowski wyjechał do Zakopanego. Tam poznał początkującego aktora Gustawa Holoubka, który namówił go na podjęcie studiów w warszawskiej Szkole Teatralnej.

- Mieszkaliśmy w jednym sanatorium, można powiedzieć "prycza w pryczę". Gucio akurat przygotowywał się do egzaminów końcowych w szkole aktorskiej i musiałem ciągle wysłuchiwać, jak deklamuje wszystkie te wiersze – opowiadał w 1993 roku Jarema Stępowski na antenie Polskiego Radia. – Początkowo mnie nudził, ale z czasem zorientowałem się, że interesuje mnie nawet to, jak czyta na głos gazetę. I zacząłem mu zazdrościć, że potrafi tak pięknie mówić. Wtedy Gucio zasugerował mi, że sam powinienem spróbować swoich sił i zdać do szkoły aktorskiej - dodał. 

Aleksander Zelwerowicz - jeden z filarów teatru polskiego

Stępowski posłuchał rady przyjaciela. W 1947 roku udało mu się dostać do warszawskiej Państwowej Szkoły Teatralnej, gdzie przez kolejne dwa lata pilnie uczył się pod czujnym okiem wybitnego aktora Aleksandra Zelwerowicza. To właśnie za namową mistrza młody artysta zdecydował się skrócić nazwisko na potrzeby występów - poprzednie bowiem za bardzo kojarzyło się z jego sławnym wujem.

"Warszawski cwaniak" i "zbieracz suchego chleba"

Jako aktor Jarema Stępowski zadebiutował w 1949 roku na deskach Państwowego Teatru w Świdnicy. W kolejnych latach można było go oglądać w sztukach wystawianych m.in. w Teatrze im. Aleksandra Węgierki w Białymstoku. W połowie lat 50. XX wieku Stępowski związał się z łódzkim Teatrem Satyryków, gdzie poznał aktorkę Jadwigę Andrzejewską. Jak sam wspominał na antenie Polskiego Radia, to właśnie dzięki artystce po raz pierwszy zetknął się z estradą i poznał tajniki "sztuki rozśmieszania".

Umiejętności te niezmiernie przydały mu się kilka lat później, gdy - za namową muzyka Stanisława Grzesiuka, zwanego "bardem z Czerniakowa" - zaczął wykonywać warszawskie piosenki uliczne. Jak sam przyznawał na antenie Polskiego Radia, początkowo niechętnie widział się w roli piosenkarza (uważał bowiem, że "słoń nadepnął mu na ucho"), ostatecznie jednak muzyka do reszty go wciągnęła. Na scenie wcielał się w postać "warszawskiego cwaniaka", czyli sympatycznego drobnego oszusta, posługującego się specyficzną lokalną gwarą. Publiczność niezwykle ciepło przyjęła Stępowskiego - "Rudą Mańkę", "Taksówkarza warszawskiego", "Odrażającego draba" czy "Księżyca frajera" nucili chętnie nie tylko mieszkańcy stolicy, lecz także innych polskich miast. Muzyk wielokrotnie koncertował też poza granicami naszego kraju - m.in. w USA, Wielkiej Brytanii i Izraelu. 

Stępowski pojawiał się również na wielkim i małym ekranie. Zagrał w blisko pięćdziesięciu filmach, spektaklach i serialach telewizyjnych, w tym m.in. w komediach "Ewa chce spać" (1957) w reżyserii Tadeusza Chmielewskiego i "Giuseppe w Warszawie" (1964) w reżyserii Stanisława Lenartowicza. Pojawiał się też w programach Kabaretu Starszych Panów Jeremiego Przybory i Jerzego Wasowskiego.

Zobacz także: 

• Fenomenalny Kabaret Starszych Panów
• Jeremiego Przybory gawędy o sobie. Posłuchaj!
• Jerzy Wasowski. Dżentelmen wielu talentów

Wielu widzów zapamiętało go jednak przede wszystkim dzięki występowi w "Wojnie domowej" (1965-1966) w reżyserii Jerzego Gruzy, gdzie wcielił się w postać domokrążcy zbierającego suchy chleb dla konia. Jak wspominał na antenie Polskiego Radia, z rolą tą wiąże się pewna zabawna historia. Pewnego razu do domu Stępowskiego dotarła paczka, w której znajdowało się… dwadzieścia kilo suchego chleba. Nadawcą przesyłki okazał się aktor Wiesław Michnikowski, który w ten sposób chciał zażartować z przyjaciela.

jb/im