Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego powstał w Moskwie 21 lipca 1944 i nazajutrz ogłosił swój manifest. Zdjęcia, jakie znamy z historii, pokazujące rzekome rozlepianie plakatów z manifestem w dniu 22 lipca, nie oddają prawdy. De facto zostały wykonane kilka dni, po wkroczeniu Armii Czerwonej do Chełma, a potem Lublina.

Z nadania Moskwy

Fakty te przypomniał prof. Wojciech Roszkowski w audycji Agnieszki Steckiej z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po najnowszej historii Polski".

- 22 lipca 1944 Manifest PKWN został przekazany do Polski jedynie drogą radiową - stwierdził w programie nadanym w październiku 1996 roku. - PKWN powstał w Moskwie z inicjatywy komunistów polskich, którzy się tam wówczas znajdowali. Dla ozdoby przyjęto do niego różnych polityków, nie należących przed wojną do KPP, ale kluczowe role odgrywali w nim komuniści.

Co zawierał "Manifest lipcowy"? - Przede wszystkim wzywał Polaków do broni, do walki z okupantem niemieckim - słyszymy w komentarzu. - Zawierał sformułowania, które miały stwarzać wrażenie, że rodzi się nowa władza polska, że powstaje nowe państwo ludowo-demokratyczne, niepodległe, godne poparcia przez wszystkich Polaków.

Manifest PKWN. Wikimedia Commons/dp. Źr. Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego

Idzie nowe?

"Rodacy! Naród walczący z okupantem niemieckim o wolność i niepodległość stworzył swa reprezentację, swój podziemny parlament - Krajową Radę Narodową" - czytamy w dokumencie.

Zdaniem prof. Wojciecha Roszkowskiego zarówno KRN, jak i PKWN były ciałami całkowicie uzurpatorskimi. Zasiedli w nich ludzie namaszczeni przez władze sowieckie.

W manifeście zapewniono o zwrocie własności prywatnej byłym właścicielom, zapowiedziano przeprowadzenie reformy rolnej. Ziemię mieli otrzymać chłopi małorolni i bezrolni, a wielcy właściciele ziemscy mieli zostać wywłaszczeni. - W kwestii reformy rolnej autorzy manifestu wykazali najwięcej szczerości – sarkastycznie skomentował historyk.

- W sumie ten dokument miał charakter dezinformacyjno-propagandowy. Chodziło o stworzenie wrażenia, że nowy rząd będzie realizować reformy społeczno-gospodarcze.

Wielkie oszustwo Stalina

Manifest PKWN wprowadzał polskie społeczeństwo w błąd. Mogło się wydawać, że powstanie Polska niepodległa, demokratyczna.

- Prawda była inna – powiedział prof. Roszkowski. - Nowe władze na ziemiach polskich były instalowane, i to nawet nie tyle przez PPR, ile przez NKWD i wojskowy wywiad radziecki. Kluczową rolę w tworzeniu nowych władz odegrał nie tyle Edward Osóbka-Morawski, szef PKWN, ile gen. Iwan Sierow, który był specjalnym wysłannikiem NKWD na ziemie polskie.

Święto państwowe

W rocznicę ogłoszenia "Manifestu lipcowego" władza ludowa wprowadziła święto. Tego dnia oddawano do użytku wielkie inwestycje przemysłowe, otwierano znaczące obiekty. W 1949 roku otwarto w Warszawie trasę W-Z, sześć lat później Pałac Kultury i Nauki oraz Stadion Dziesięciolecia, a w 1974 roku I sekretarz KC PZPR Edward Gierek przeciął wstęgę na Trasie Łazienkowskiej.

Do roku 1989, w okresie Polski Ludowej, 22 lipca był najważniejszym dniem w kalendarzu. Komunistyczne święto zostało zniesione w 1990 roku. Równocześnie przywrócono Święto Narodowe Trzeciego Maja.

bs

W 1794 roku Rosjanie skąpali warszawską Pragę w polskiej krwi

Jesienią 1794 roku miało miejsce jedno z najtragiczniejszych wydarzeń insurekcji kościuszkowskiej - rzeź mieszkańców Pragi. 4 listopada wojska rosyjskie, dowodzone przez Aleksandra Suworowa, rozpoczęły szturm na Warszawę. Mimo zaciętego oporu Polaków, szybko udało im się przebić przez źle przygotowane umocnienia żołnierzy powstańczych i opanować miasto. Aby zmusić przeciwników do natychmiastowego poddania się i zakończenia insurekcji, Rosjanie przystąpili do mordowania ludności cywilnej. 

"Nasza artyleria polowa przybyła na brzeg i działa tak skutecznie, że zburzyła wiele domów. Po świście pocisków i łoskocie bomb rozległ się jęk i lament ze wszystkich stron miasta. Uderzono w dzwon na trwogę. Ten dźwięk ponury zlewając się z lamentem płaczących, napełniał powietrze przenikliwym jękiem. Na Pradze ulice i place zasłane były ciałami zabitych, krew lała się strumieniami. Zaczerwienione wody Wisły niosły ciała tych, którzy szukając ratunku, utonęli w jej nurtach. Widząc swą straszną hańbę zadrżała wiarołomna stolica" - pisał Suworow w raporcie do carycy Katarzyny II.

Ofiarami Rosjan stali się nie tylko mężczyźni, ale również kobiety i dzieci. Według szacunków zginęło wówczas od 13 do 20 tysięcy ludzi. Po upadku powstania Aleksander Suworow został awansowany na feldmarszałka. Ponadto, na pamiątkę wydarzeń z 4 listopada, caryca ustanowiła nowy medal wojskowy - Krzyż za Zdobycie Pragi.

Rzeź warszawskiej Pragi, czyli tragiczny koniec powstania kościuszkowskiego

Las szubienic, czyli terror "Wieszatiela" 

Postać Michaiła Murawjowa, wileńskiego generała-gubernatora, stała się dla Polaków żyjących w drugiej połowie XIX wieku symbolem rosyjskiej bezwzględności i okrucieństwa. Co ciekawe, nienawidzili go nie tylko mieszkańcy dawnej Rzeczpospolitej, lecz także wielu jego rodaków. Jak pisze historyk prof. Ludwik Bazylow w książce "Polacy w Petersburgu", książę Aleksander Suworow - wnuk inicjatora rzezi warszawskiej Pragi z 1794 roku – otwarcie gardził "Wieszatielem" i wręcz nazywał go "ludojadem".

Rycina przedstawiająca Michaiła Murawjowa "Wieszatiela", pochodząca z albumu "1863-1913. Album Powstania Styczniowego (w pięćdziesiątą rocznicę)" wydanego we Lwowie w 1913 roku. Źródło: Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa/ Domena publiczna

Murawjow został wysłany przez cara Aleksandra II na Wileńszczyznę w maju 1863 roku, czyli wkrótce po wybuchu powstania styczniowego na Litwie. Miał za wszelką cenę stłumić polski zryw niepodległościowy. Metody nie były ważne – liczył się jedynie efekt. Szybko dał się poznać jako człowiek brutalny i pozbawiony jakichkolwiek skrupułów.

W ciągu miesiąca od objęcia urzędu wydał osiemnaście wyroków śmierci na przywódców powstania styczniowego: 9 czerwca na placu Łukiskim w Wilnie powieszono Bolesława Kołyszko, jednego z dowódców zrywu na Litwie, a 27 czerwca Zygmunta Sierakowskiego, przywódcę powstania na Żmudzi. Łącznie za czasów Murawjowa zamordowano 127 osób. Ponieważ większość Polaków skazał na karę śmierci przez powieszenie, zyskał przydomek "Wieszatiel".

Powstanie styczniowe. Zwycięstwo ducha

Na tym nie kończy się jednak lista jego zbrodni. Na polecenie Rosjanina masowo palono i grabiono wsie, miasteczka i dwory szlachiców podejrzanych o działalność powstańczą. Murawjow chojnie wynagradzał chłopów, którzy uczestniczyli w tego typu obławach, zachęcając ich do denuncjowania swoich pracodawców. Zgodnie z jego rozkazem ponad 1500 Polaków zesłano na Syberię, a około 1530 wysiedlono w głąb Rosji. 

"Operacja Polska"

11 sierpnia 1937 roku szef NKWD Nikołaj Jeżow podpisał rozkaz numer 00485 nakazujący "całkowitą likwidację polskich siatek szpiegowskich". Dyrektywa była pretekstem do rozpoczęcia masowych aresztowań Polaków zamieszkujących tereny Związku Radzieckiego (głównie dwóch sowieckich republik: białoruskiej i ukraińskiej).

– Pani Helena Trybel, która była świadkiem tamtejszych wydarzeń, opowiedziała mi kiedyś swoje przeżycia – mówił prof. Nikołaj Iwanow, historyk, były sowiecki dysydent i współpracownik m.in. "Solidarności Walczącej". – Powiedziała, że był taki moment, kiedy jej ojciec wrócił z pracy do domu i powiedział: "Dzieci, nie jesteśmy już Polakami. Zapomnijcie, że kiedykolwiek mówiliśmy po polsku, bo teraz wszystkich Polaków będą prześladować". Wtedy jeszcze nikt nawet nie myślał, że Sowieci będą tych ludzi zabijać – dodał.

Na mocy wydanego przez Jeżowa rozkazu zamordowano ponad 111 tysięcy Polaków, a blisko 29 tysięcy wywieziono do łagrów, gdzie większość z nich zmarła wskutek głodu, chorób i przepracowania. Ponad 100 tysięcy Polaków natomiast zesłano do Kazachstanu, na Syberię, w rejony Charkowa i Dniepropetrowska. – To jest jedna z najtragiczniejszych kart polskiej historii XX wieku. Przecież wtedy zginęło prawie tylu ludzi, co podczas Powstania Warszawskiego – ocenił prof. Iwanow. 

Zobacz także: "Operacja polska" NKWD. Eksterminacja 111 tys. Polaków

Mord w Mokranach – "marynarski Katyń"

W połowie września 1939 roku marynarze Flotylli Rzecznej, którzy na Polesiu strzegli ówczesnej polsko-sowieckiej granicy, zaczęli ewakuować się z Pińska, spodziewając się szybkiego wkroczenia na te tereny Armii Czerwonej. Zatopili większość jednostek pływających, aby nie dostały się w ręce wroga, a następnie sformułowali niewielki oddział, który miał się połączyć z Samodzielną Grupą Operacyjną "Polesie", dowodzoną przez gen. bryg. Franciszka Kleeberga.

Flotylla Pińska. Zdjęcie zostało zrobione w czasach dwudziestolecia międzywojennego. Źródło: Wikimedia commons/Domena publiczna

Nie wszystkim marynarzom udało się jednak dołączyć do głównego trzonu wojsk. W nocy z 25 na 26 września liczący od 130 do 200 osób oddział został wzięty do sowieckiej niewoli. Rosjanie zmusili Polaków do przemarszu w kierunku miejscowości Mokrany. Tam dokonali selekcji i wybrali osiemnastu najwyższych rangą oficerów i podoficerów. Wojskowi zostali wkrótce potem zamordowani strzałem w tył głowy, a ich ciała pochowano we wspólnej mogile. Pozostałych żołnierzy Sowieci wywieźli w głąb ZSRR. 

Prawda o tej bestialskiej zbrodni wyszła na jaw pod koniec sierpnia 1941 roku, gdy Armia Czerwona została wyparta przez Niemców z tych terenów. Aż po dziś dzień pozostaje jednak na marginesie polskiej historii. Ze względu na charakter mordu, często jest on określany mianem "marynarskiego Katynia".

Katyń, Charków, Twer - miejsca kaźni polskich oficerów 

Niemiecki plakat propagandowy z 1944 roku poświęcony rosyjskiej zbrodni w Katyniu. Źródło: Polona/Domena publiczna

W marcu 1940 roku szef NKWD Ławrientij Beria wysłał do Józefa Stalina list, w którym zawarł następującą sugestię dotyczącą polskich jeńców wojennych, od września 1939 roku znajdujących się w rosyjskich obozach: "biorąc pod uwagę, że wszyscy oni są zatwardziałymi, nierokującymi poprawy wrogami władzy sowieckiej, NKWD ZSRR uważa za niezbędne rozpatrzyć [ich sprawy] w trybie specjalnym, z zastosowaniem wobec nich najwyższego wymiaru kary – rozstrzelania". Dodał także, że "sprawy należy rozpatrzyć bez wzywania aresztowanych, bez przedstawiania im zarzutów i decyzji o zakończeniu śledztwa oraz aktu oskarżenia".

Katyń - zobacz serwis historyczny

5 marca Biuro Polityczne KC WKP(b) wydało zgodę na rozstrzelanie polskich oficerów i funkcjonariuszy służb mundurowych. Rosjanie przystąpili do likwidacji obozów na początku kwietnia. Jeńców przetrzymywanych w Kozielsku Sowieci zamordowali strzałem w tył głowy w lesie katyńskim. Więźniowie ze Starobielska zginęli w pomieszczeniach budynku NKWD w Charkowie, a ich ciała zagrzebano w rejonie wsi Piatichatki. Funkcjonariusze polskich służb mundurowych z Ostaszkowa zostali zabici w piwnicach budynku NKWD w Kalininie (dzisiejszy Twer), a zostali pochowani w miejscowości Miednoje.

Posłuchaj fragmentów relacji Józefa Czapskiego z poszukiwań "zaginionych" polskich oficerów:

Przeczytaj także:

• Zbrodnia Katyńska. Na rozkaz Stalina
• Komisja Maddena. Amerykańskie śledztwo w sprawie Katynia
• Pierwsze ekshumacje w Katyniu. "Wszystko było przesiąknięte zapachem śmierci"

Łącznie zginęło wówczas 14 587 osób. Śmierci uniknęło natomiast – według różnych szacunków – od 395 do 448 mundurowych.

Masakry w więzieniach dokonane w 1941 roku przez NKWD

Po agresji ZSRR na Polskę 17 września 1939 roku i aneksji jej Kresów Wschodnich, Sowieci przejęli kilkadziesiąt więzień znajdujących się na tych terenach. Ośrodki w niedługim czasie zapełniły się nowymi osadzonymi, oskarżonymi o "działalność kontrrewolucyjną".

Prawdziwa tragedia więźniów rozpoczęła się jednak latem 1941 roku, gdy III Rzesza zaatakowała ZSRR. Rosjanie zarządzili wówczas natychmiastową ewakuację wszystkich zakładów. Dynamicznie zmieniająca się sytuacja na froncie uniemożliwiła jednak sprawną i szybką realizację tego planu. 24 czerwca ludowy komisarz spraw wewnętrznych Ławrientij Beria wydał rozkaz rozstrzelania wszystkich osadzonych z ośrodków znajdujących się na ziemiach zagrożonych niemiecką agresją. W efekcie od czerwca do listopada 1941 roku z rąk NKWD zginęło około 35 tysięcy Polaków.  

Tylny dziedziniec II więzienia NKWD we Lwowie, mieszczącego się przy dawnej ulicy Łąckiego. Latem 1941 roku Rosjanie zamordowali tu ponad tysiąc osób. Kilku więźniom udało się przeżyć, bo ukryli się pod stosami trupów. Źródło: NAC/Domena publiczna

Największe masakry miały miejsce we Lwowie. Od 25 do 28 czerwca zamordowano tam – według różnych źródeł - od 3 do 7 tysięcy osób, głównie Polaków i Ukraińców. Egzekucje odbywały się na terenie spacerniaków lub w piwnicach więziennych. Rosjanie strzelali do osadzonych z karabinów, rzucali w nich granatami lub zamurowywali ich żywcem w celach. Ciała były albo chowane w masowych mogiłach na terenie lub w pobliżu ośrodka, albo były układane w stosy i zostawiane w celach lub piwnicach więziennych.

Ludobójstwo w Nalibokach

8 maja 1943 roku oddział sowieckich partyzantów dowodzonych przez Pawła Gulewicza, zorganizował napad na miejscowość Naliboki, obecnie znajdującą się w granicach Białorusi. Atak wymierzony był przede wszystkim w placówkę samoobrony Armii Krajowej pod dowództwem ppor. Eugeniusza Klimowicza ps. "Okoń", która znajdowała się w miasteczku. Ostatecznie przerodził się jednak w ludobójstwo.

Napastnicy zamordowali wówczas 128 osób – nie tylko żołnierzy AK, lecz także kobiety, dzieci i osoby starsze. Same Naliboki zostały niemal zupełnie zniszczone, a majątki mieszkańców rozkradzione. 

Zbrodnia w Koniuchach

29 stycznia 1944 roku sowieccy partyzanci z oddziałów "Śmierć faszyzmowi", "Śmierć okupantom", "Margirio" i "Piorun" napadli na polską wieś Koniuchy, znajdującą się na Wileńszczyźnie. Atak rozpoczął się nad ranem i trwał niespełna dwie godziny. Agresorzy podpalili większość budynków, a do uciekających mieszkańców strzelali. Szacuje się, że zginęło wówczas od 34 do 50 osób, a kilkanaście kolejnych zostało ciężko rannych. Wśród zmarłych były także kobiety, dzieci i osoby starsze – najmłodsza ofiara miała zaledwie dwa lata.

W 2004 roku w Koniuchach stanął pomnik upamiętniający bestialsko zamordowanych mieszkańców. Wyryto na nim nazwiska 34 ofiar, które udało się zidentyfikować.

Masakra w Miechowicach

Na początku 1945 roku doszło do jednej z najtragiczniejszych zbrodni dokonanych przez Armię Czerwoną na Górnym Śląsku. W połowie stycznia, po kilku miesiącach bezruchu, ruszyła rosyjska ofensywa, szybko wypierajac Niemców z Opolszczyzny i Tarnowskich Gór. Wkrótce potem 21 Armia Ogólnowojskowa dowodzona przez gen. Dmitrija Gusiewa stanęła pod Bytomiem.

Walki o miasto i sąsiadujące z nim Miechowice trwały od 25 do 27 stycznia. Ofiarami Rosjan stali się nie tylko niemieccy żołnierze, lecz także cywile. Czerwonoarmiści skrupulatnie przeszukiwali wszystkie mieszkania i piwnice, poszukując ukrywających się tam ludzi. Zginęło wówczas wielu inwalidów - Sowieci domniemywali bowiem, że są to weterani wojenni. Już pierwszego dnia walk brutalnie zamordowano kilkunastu mężczyzn - Niemców i Polaków. 

Zbrodnia w Miechowicach. Armia Czerwona w 1945 roku

Najtragiczniejszy okazał się jednak 27 stycznia - tego dnia życie straciło około 200 osób. Rosjanie nie cofali się przed niczym, a swoje ofiary często torturowali. Warto w tym momencie przytoczyć historię księdza Jana Frenzla. Sowieci wyprowadzili go z kamienicy, gdzie udzielał sakramentu spowiedzi, skrępowali mu ręce drutem kolczastym i poprowadzili do pobliskich Stolarzowic. Przez kolejne godziny znęcali się nad duchownym - bili go, złamali mu obie nogi, przestrzelili ramiona, aż w końcu zamordowali. Łącznie, w ciągu tych niespełna trzech dni Rosjanie zabili około 380 osób. 

Zobacz też: 

• Pijana okupacja. Przestępstwa Armii Czerwonej w powojennej Polsce
• Czerwona szarańcza. Jak Sowieci grabili "wyzwalane" tereny

Represje sowieckie wobec żołnierzy polskiego podziemia niepodległościowego

Od 1944 roku Sowieci i polscy komuniści brutalnie zwalczali członków Armii Krajowej i innych konspiracyjnych organizacji niepodległościowych, widząc w nich zagrożenie dla budowanego przez siebie nowego systemu. Terror organizowało Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego (wzorowane na rosyjskim NKWD, czyli tajnej policji politycznej), wspierane funkcjonariuszy przybyłych z ZSRR.

W wyniku represji w latach 1944-1953 aresztowano około 25 tysięcy członków podziemia niepodległościowego. W walkach z oddziałami Urzędu Bezpieczeństwa, Milicji Obywatelskiej i Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego poległo około 3500 polskich żołnierzy. Warto podkreślić, że konspiratorzy, którzy po zakończeniu II wojny światowej odmówili złożenia broni i przez kolejne lata stawiali opór sowietyzacji Polski są często nazywani "żołnierzami wyklętymi" lub "żołnierzami niezłomnymi"

Witold Pilecki - zobacz serwis specjalny

Zatrzymani byli brutalnie przesłuchiwani i torturowani – komunistyczni funkcjonariusze bili ich, wyrywali im paznokcie, wybijali zęby, pozbawiali snu, głodzili, a nawet przypalali lub razili prądem. Konspiratorzy byli następnie stawiani przed sądem – oskarżano ich o zdradę ojczyzny i najczęściej skazywano na karę śmierci. Nie mieli możliwości obrony. Zdjęcie z procesu rotmistrza Witolda Pileckiego. Źródło: NAC/Domena publiczna

Jeden z najgłośniejszych komunistycznych procesów pokazowych toczył się wiosną 1948 roku. Na ławie oskarżonych zasiadł wówczas rotmistrz Witold Pilecki - więzień i organizator ruchu oporu w niemieckim nazistowskim obozie koncentracyjnym Auschwitz. Oskarżono go o działalność szpiegowską i 15 maja skazano na karę śmierci. Wyrok został wykonany dziesięć dni później. Ciała Witolda Pileckiego do tej pory nie odnaleziono.

Żołnierze Wyklęci - zobacz serwis historyczny

Obława Augustowska

Między 12 a 19 lipca 1945 roku Armia Czerwona i NKWD, wspierane przez oddziały Ludowego Wojska Polskiego i Urząd Bezpieczeństwa, przeprowadziły szeroko zakrojoną akcję pacyfikacyjną na terenie Puszczy Augustowskiej i jej okolic. Do historii przeszła ona pod nazwą "Obławy Augustowskiej", często określana jest również mianem "Małego Katynia" lub "suwalskiego Katynia". 

Rosyjscy i polscy komuniści stopniowo przeczesywali wsie i miasteczka, aresztując ich mieszkańców i rabując wszystko, co tylko byli w stanie ze sobą zabrać – od ubrań po zwierzęta gospodarskie. Wielu z nich dopuściło się również brutalnych gwałtów i napaści na niewinnych cywili.

W aresztach znalazło się wówczas ponad 7049 osób podejrzanych o współpracę z polskim podziemiem niepodległościowym. Wśród nich były również kobiety i dzieci. Nie wszystkim zatrzymanym udało się jednak powrócić do domów – o 592 Polakach słuch zaginął. Prawdopodobnie zostali oni zamordowani i pochowani w masowych grobach. Miejsc ich pochówku do tej pory nie udało się jednak zlokalizować. 

jb

83. lata temu 23 sierpnia 1939 roku w Moskwie podpisany został pakt o wzajemnej nieagresji Niemiec i Związku Radzieckiego. Swoje podpisy złożyli pod dokumentem minister spraw zagranicznych III Rzeszy Joachim von Ribbentrop oraz przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych ZSRR Wiaczesław Mołotow. Uczynili to w imieniu swoich zwierzchników, Hitlera i Stalina.

Świadomość zbliżenia niemiecko-sowieckiego

- Sama świadomość tego, że zbliżenie niemiecko-rosyjskie, w tym wypadku niemiecko-sowieckie, jest możliwie, towarzyszyła nam od początku niepodległości odzyskanej poprzez wyrwanie naszego terenu między Niemcami a Związkiem Sowieckim - mówił historyk Instytutu Pamięci Narodowej.

Jak podkreślił, "doświadczenia ubiegłego wieku pokazywały, że Berlinowi jest najłatwiej dogadać się z Moskwą kosztem Polski i wielokrotnie padaliśmy ofiarą takiego układu". - Adolf Hitler w rozmowach, które poprzedzały porozumienie, też nawiązywał do współpracy niemiecko-rosyjskiej w poprzednich wiekach - zaznaczył dr Maciej Korkuć.

"Czarny scenariusz"

Jego zdaniem "w polityce pragmatyzm zawsze jest częścią myślenia o tym, co prowadzi do osiągnięcia celów". - Cele Niemiec i cele Związku Sowieckiego były agresywne, w związku z tym myślano też o różnych scenariuszach. Moim zdaniem polskie elity brały to pod uwagę jako czarny scenariusz - wskazał gość audycji.

Historyk IPN mówił również o tajnym protokole paktu o nieagresji pomiędzy Związkiem Sowieckim i Rzeszą Niemiecką, zgodnie z którym Trzecia Rzesza otrzymała strefę wpływów składającą się z Litwy (wraz z Wileńszczyzną), części Polski - na zachód od linii rzek: Narew, Wisła, San oraz większość obszaru Rumunii. Strefa wpływów ZSRR obejmowała Finlandię, Estonię i Łotwę, pozostałą część Polski oraz część Rumunii - Besarabię.

🟥 83 lata temu #Niemcy i #ZSRS podpisały układ, który otworzył drogę do #IIWŚ i wszystkich jej konsekwencji: obozów koncentracyjnych, krematoriów i gułagów. 🗓 23 VIII – w rocznicę podpisania #PaktRibbentropMołotow – przypada Europejski Dzień Pamięci Ofiar Reżimów Totalitarnych. pic.twitter.com/2ya6xQZetA

— Instytut Pamięci Narodowej (@ipngovpl) August 23, 2022

Czytaj więcej:

• Pakt Ribbentrop-Mołotow jak czwarty rozbiór Polski
• "Zbrodnicze przedsięwzięcie". Prof. Marek Kornat o pakcie Ribbentrop-Mołotow

***

Audycja: "Temat dnia/Gość PR24"

Prowadzący: Antoni Opaliński

Gość: dr Maciej Korkuć (Instytut Pamięci Narodowej w Krakowie)

Data emisji: 23.08.2022

Godzina: 14.33

PR24/IAR/nt

We wrześniu 1939 roku Polska została napadnięta przez dwa sprzymierzone ze sobą państwa totalitarne. 1 września granice Rzeczypospolitej przekroczyły wojska niemieckie, natomiast 17 września od wschodu wkroczyli Sowieci. Z powodu ogromnej przewagi najeźdźców i bierności zachodnich sojuszników Polska znalazła się pod okupacją III Rzeszy i ZSRR, które podzieliły się terytorium II Rzeczypospolitej niemal po równo. Niemal, ponieważ nieco większą część zagarnął Józef Stalin.

Czytaj także:

"A więc wojna!". Komunikat Polskiego Radia z 1 września 1939 roku

17 września 1939. Zdradziecki atak Stalina na Polskę

Sojusz dwóch zbrodniczych reżimów wkrótce dobiegł końca. 21 czerwca 1941 roku Niemcy zaatakowały Związek Radziecki. Stalin, dotychczasowy sojusznik Adolfa Hitlera, stał się jego wrogiem, zatem znacznej zmianie uległa jego pozycja w oczach aliantów zachodnich. Współpraca Anglików i Amerykanów z Sowietami, konieczna do pokonania Niemców, okazała się jednak fatalna dla sprawy polskiej.

Teheran - sojusznicy opuszczają Polskę

1 grudnia 1943 roku dobiegła końca konferencja w Teheranie, czyli spotkanie tzw. Wielkiej Trójki – premiera Wielkiej Brytanii Winstona Churchilla, prezydenta Stanów Zjednoczonych Franklina Delano Roosevelta i przywódcy Związku Radzieckiego Józefa Stalina.

- Był to kluczowy moment II wojny światowej. Tutaj podjęto najważniejsze decyzje na temat dalszego, końcowego etapu wojny, ale także powojennych losów Europy, w tym Polski – mówił na antenie Polskiego Radia historyk prof. Paweł Wieczorkiewicz.

To właśnie wtedy przywódcy Wielkiej Brytanii i USA zgodzili się na włączenie wschodniej części Polski do ZSRR i przesunięcie jej granic na zachód kosztem Niemiec. Polacy, którzy walczyli z Hitlerem od pierwszego do ostatniego dnia II wojny światowej, zostali opuszczeni przez sojuszników.

Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny

"Za drugiego Sowieta"

Mimo początkowych zwycięstw Niemców, którzy wkroczyli głęboko na terytorium ZSRR, to Armia Czerwona wyszła zwycięsko z tej wojny. Z czasem ofensywa radziecka zaczęła posuwać się systematycznie na zachód i na początku 1944 roku Rosjanie ponownie przekroczyli przedwojenną granicę II Rzeczypospolitej.

Armia Krajowa rozpoczęła wówczas działania znane jako Akcja "Burza". AK-owcy mieli za zadanie wyzwalać opuszczane przez wycofujących się Niemców polskie miasta, zanim wkroczą do nich oddziały Armii Czerwonej. W ten sposób Polacy stawiali się w roli gospodarzy wobec Sowietów. Czasem dochodziło do współdziałania AK i czerwonoarmistów, którzy ramię w ramię walczyli np. o wyzwolenie Wilna. Niestety, współpraca nie trwała długo. Sowieci szybko przystąpili do rozbrajania polskich żołnierzy i aresztowania ich dowódców. 

Cynicznie nie wsparli też Powstania Warszawskiego, mimo że dotarli nad Wisłę i obserwowali walki w mieście.

- W oficjalnych tajnych sowieckich dokumentach mówi się o tym, żeby Polacy się maksymalnie wykrwawili, bo im bardziej wykrwawiona będzie Polska, tym lepiej dla Związku Radzieckiego po wojnie – zauważył prof. Paweł Wieczorkiewicz.

Nowe granice

W maju 1945 II wojna światowa dobiegła końca. Hitler został pokonany, alianci tryumfowali, a konferencje Wielkiej Trójki – w Jałcie i w Poczdamie – potwierdziły to, co ustalono w Teheranie. Polska, choć oficjalnie uznana za kraj zwycięski w wojnie, została okrojona i znalazła się w kręgu państw zależnych od ZSRR.

Czytaj także:

77 lat temu w Jałcie Stalin wziął wszystko

Poczdam 1945. Stalin, Truman i Churchill dzielą Europę

- W ujęciu propagandowym Polska wyszła zwycięsko z II wojny światowej. Ale jakiż to za zwycięzca, którego terytorium było o 20 procent mniejsze niż przed ową zwycięską wojną? Jakiż to zwycięzca, który stracił kilka milionów swoich obywateli? – pytał historyk prof. Jerzy Eisler w radiowej audycji "Kronika polska".

Nowa wschodnia granica Polski przebiegała zgodnie z tzw. Linią Curzona. W zamian za utratę około połowy przedwojennego terytorium Polacy otrzymali wschodnie ziemie III Rzeszy. W propagandzie nowych komunistycznych władz zaczęto nazywać je Ziemiami Odzyskanymi. Nawiązywano bowiem do czasów, gdy tereny te znajdowały się pod panowaniem polskich władców. 

- Granica na Odrze i Nysie Łużyckiej to niewątpliwie zasługa Stalina. Tylko pytanie brzmi: czy walczył o ziemie dla Polski, czy o poszerzenie swojej strefy wpływów? Skoro Polska była w jego rękach, to niewątpliwie były to sowieckie rubieże zachodnie – stwierdził prof. Paweł Wieczorkiewicz.

Usuwanie polskości z Kresów

Sytuacja Polaków na Kresach stała się tragiczna już w 1939 roku, gdy Sowieci na zajętych przez siebie terenach zaczęli stosować liczne represje. W pierwszej kolejności prześladowania nowych władz uderzyły w oficerów wojska polskiego, funkcjonariuszy służb mundurowych i inteligencję. Aresztowania, brutalne tortury, zastraszanie czy morderstwa miały złamać opór podbitej ludności.

Szczytem terroru stosowanego przez Sowietów była zbrodnia katyńska, podczas której Rosjanie zamordowali 21 tys. przedstawicieli elity państwa polskiego. Wiele ofiar było ściśle związanych z Kresami. 

Katyń - zobacz serwis historyczny

"Za pierwszego Sowieta", czyli w okresie 1939-1941, Rosjanie przeprowadzili cztery akcje deportacyjne obywateli II RP, podczas których na Syberię i do Kazachstanu wywieziono kilkaset tysięcy Polaków. Proces usuwania śladów polskości z Kresów został przerwany wybuchem wojny niemiecko-rosyjskiej, ale Stalin wrócił do jego realizacji od 1944 roku.

Czytaj także:

82 lata temu rozpoczęła się pierwsza masowa deportacja Polaków na wschód

Deportacje Polaków w głąb ZSRR. Jak Stalin usuwał polskość z Kresów

Ponownie zaczęto prowadzić aresztowania, tortury, wywózki w głąb Rosji, zwalczano też oddziały partyzanckie. Polską ludność kresową przesiedlano na Ziemie Odzyskane, a najbardziej niepokorni nowi polscy obywatele ZSRR trafiali na Sybir jeszcze na początku lat 50. Usuwano też wszelkie materialne pozostałości polskiego dziedzictwa. 

- Celem Stalina było, aby na wschodnich ziemiach II RP ani drzewo, ani kwiatek nie mogły westchnąć po polsku. Polskość miała być wytrzebiona z Kresów fizycznie, historycznie i moralnie – stwierdził prof. Paweł Wieczorkiewicz w audycji poświęconej deportacjom Polaków przez Sowietów.

Polskość utracona

Kresy Wschodnie, które za zgodą Anglików i Amerykanów wchłonął Związek Radziecki, rozciągały się na powierzchni 180 tys. km². Jest to obszar większy niż łącznie zajmują dzisiejsze województwa mazowieckie, wielkopolskie, lubelskie, warmińsko-mazurskie, zachodniopomorskie, podlaskie i dolnośląskie.

Ziemie Odzyskane z kolei były dobrze zagospodarowanym, ale równocześnie bezlitośnie złupionym i zniszczonym przez Sowietów obszarem o wielkości 102 tys. km2. Powojenna Polska utraciła zatem 20 proc. terytorium względem stanu posiadania II Rzeczypospolitej.

Zmiana granic w 1945 roku to nie tylko liczby i statystyki, to także przesunięcie Polski ze wschodu na zachód i zmiana struktury narodowościowej. II Rzeczpospolita była krajem bardzo zróżnicowanym etnicznie, a Polacy stanowili zaledwie dwie trzecie jej obywateli. Największy odsetek polskiej ludności zamieszkiwał województwa centralne i zachodnie. Inaczej sytuacja wyglądała na wschodzie kraju. 

W województwach takich, jak tarnopolskie, stanisławowskie i poleskie Polacy stanowili mniejszość, a na Wołyniu było to tylko kilkanaście procent ogólnej liczby mieszkańców. Województwo nowogródzkie Polacy zamieszkiwali w niewielkiej większości, a najlepiej sytuacja pod tym względem przedstawiała się w województwach wileńskim i lwowskim. 

Spisy powszechne przeprowadzone w Wilnie w latach 1916 i 1931 wykazały, że większość mieszkańców tego miasta stanowili Polacy. Nawet dzisiaj, niemal 80 lat po wojnie, rejon wileński i solecznicki jest w większości zamieszkany przez ludność polską. Podobnie sytuacja przedstawiała się w ściśle związanym z dziejami Polski Lwowie. Zgodnie z przedwojennymi badaniami około 60 proc. lwowian deklarowało narodowość polską.

Należy wspomnieć też o w większości polskim Grodnie, które jako jedyne miasto stawiło zbrojny opór Sowietom wkraczającym do II Rzeczypospolitej we wrześniu 1939 roku. Wtedy to polskich żołnierzy aktywnie wspierała ludność cywilna, w tym uczniowie.

Choć Kresy były obszarem bardzo zróżnicowanym etnicznie, to Polacy, którzy stanowili jedną trzecią tamtejszej ludności, współtworzyli warstwę kulturalnej i intelektualnej elity. Wybitny historyk Roman Aftanazy w swojej pracy "Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej" opisał losy około 1500 polskich dworków, zamków i pałaców. Na Kresach urodzili się polscy bohaterowie narodowi: Tadeusz Kościuszko, Józef Piłsudski czy wybitny przedstawiciel podziemia Witold Pilecki.

Na ziemiach, które od 1945 roku znajdują się za naszą wschodnią granicą, kwitła polska kultura i nauka. Tam swoje pierwsze dzieła tworzyli mistrzowie romantyzmu: Adam Mickiewicz i Juliusz Słowacki. Eliza Orzeszkowa, autorka "Nad Niemnem", mieszkała i pisała w Grodnie, we Lwowie urodzili się Zbigniew Herbert i Stanisław Lem, natomiast nagrodzony Noblem Czesław Miłosz przyszedł na świat na terenie dzisiejszej Litwy. W Wilnie i Lwowie istniały znakomite wyższe uczelnie, a lwowska szkoła matematyczna dała Polsce najwybitniejszych naukowców w tej dziedzinie. 

Niestety, w czasie II wojny światowej polska kultura i nauka poniosły ogromne straty. Również na Kresach, które musiały zmagać się z terrorem obu okupantów. Niemcy, którzy wkroczyli na te tereny w 1941 roku, podobnie jak Sowieci, prowadzili akcję eliminacji polskich elit. We Lwowie dokonali mordu profesorów miejscowych uczelni. Wraz z nimi rozstrzelany został m.in. tłumacz i krytyk literacki Tadeusz Boy-Żeleński. W następnym roku w Drohobyczu z rąk niemieckiego żołnierza zginął wybitny pisarz Bruno Schulz, a rękopisy kilku jego prac, w tym owianą legendą powieści "Mesjasz", zaginęły w trakcie wojny.

Do dziś Kresy Wschodnie są kluczowym, wciąż żywym – choćby przez odwołania w całej powojennej literaturze – elementem polskiej tradycji. W wyniku II wojny światowej Polska straciła dwa z pięciu najważniejszych miast i została odcięta od istotnej części swojej historii i dorobku kulturalnego.

th

Sfałszowane wybory

Pod koniec II wojny światowej w Polsce wprowadzono rządy wzorowane na systemie radzieckim. Moskwa przystąpiła do - jak to nazywano - "defaszyzacji" społeczeństwa polskiego, inwigilacji obywateli, terroru, prześladowań podziemia niepodległościowego, Kościoła, kontroli państwa przez radzieckie służby NKWD.

Komuniści sfałszowali wybory w styczniu 1947 roku. Połączono organizacje młodzieżowe w Związek Młodzieży Polskiej. W różnych obszarach życia powstały liczne organizacje polsko-radzieckie, budowano pomniki ku czci "wyzwolicieli" i przyjaźni, zapanował duch współzawodnictwa pracy, kulturę podporządkowano panującym ideom.

Walka komunistów z Kościołem 

Dominował socrealizm wspierający realia nowego państwa. Wprowadzono cenzurę. Rok 1950 przyniósł porozumienie między rządem a episkopatem Polski, które spotkało się z krytyką jako zbyt daleko posunięte ustępstwo Kościoła wobec komunistów.

Nowym prymasem w 1948 roku został biskup lubelski Stefan Wyszyński. - To właśnie Wyszyńskiemu przyszło się zmierzyć z tym dylematem, czy wobec tej presji i ataków, próbować uzyskać jakiś formalny układ z władzami komunistycznymi, który pozwoli na najbliższe miesiące ustabilizować pozycję Kościoła w państwie komunistycznym - zaznacza prof. Nowak. - 14 kwietnia 1950 roku prymas Wyszyński przyjął umowę, która zobowiązywała stronę kościelną do nauczania wiernych w poszanowaniu prawa i władzy państwowej, nie przeciwstawiania się kolektywizacji - dodaje. 

W 1951 roku więźniem komunistów został komunista Władysław Gomułka. Aresztowano i osądzono kilku księży i biskupów, a we wrześniu 1953 roku internowano prymasa Stefana Wyszyńskiego.

Konstytucja Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej 

22 lipca 1952 roku uchwalono, zatwierdzoną przez Józefa Stalina, konstytucję Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, m.in. likwidującą senat i samorząd terytorialny. Mimo że w marcu 1953 roku Stalin zmarł, stalinizm w Polsce nadal miał się dobrze. Czy dlatego, że mieliśmy swojego "małego Stalina" - Bolesława Bieruta?

- Myślę, że Bierut był tylko funkcjonariuszem, wykonawcą rozkazów z Kremla - ocenia prof. Andrzej Nowak. - Oczywiście uprawiano kult Bieruta na skalę pomniejszoną w stosunku do Stalina, ale sześćdziesiąte urodziny Bieruta były obchodzone w Polsce prawie tak samo hucznie jak siedemdziesiąte urodziny Stalina. (...) Natomiast ważniejsze jest to, że system opierał się nie na jednostkach, ale na pewnych rozwiązaniach instytucjonalnych, których filarem był oczywiście Urząd Bezpieczeństwa i tak zwane związki twórcze, produkujące inżynierów dusz, filmowców, literatów, dziennikarzy - podkreśla historyk. 

***