Historia

"Cud nad Wisłą". Arcydzieło przedwojennej kinematografii patriotycznej

Ostatnia aktualizacja: 16.03.2024 05:50
16 marca 1921 roku odbyła się premiera jednego z pierwszych polskich przebojów kinowych - "Cudu nad Wisłą" w reżyserii Ryszarda Bolesławskiego. Film ilustruje epizody wojny polsko-bolszewickiej, która toczyła się od 1919 do 1921 roku. Tytuł natomiast nawiązuje do rozegranej w sierpniu 1920 roku słynnej Bitwy Warszawskiej, nazywanej również "Cudem nad Wisłą".
Oryginalne zdjęcie z 1920 roku przedstawiające kawalerzystów - uczestników wojny polsko-bolszewickiej. To właśnie o tym wydarzeniu opowiada film Ryszarda Bolesławskiego Cud nad Wisłą, z 1921 roku
Oryginalne zdjęcie z 1920 roku przedstawiające kawalerzystów - uczestników wojny polsko-bolszewickiej. To właśnie o tym wydarzeniu opowiada film Ryszarda Bolesławskiego "Cud nad Wisłą", z 1921 rokuFoto: NAC/Domena publiczna

Miłość, odwaga i poświęcenie

Akcja dzieła Bolesławskiego rozpoczyna się zimą 1919 roku we wsi Kręzy nad Bugiem, położonej na Kresach Wschodnich II Rzeczpospolitej. Krysta (Jadwiga Smosarska) - córka bogatego chłopa Macieja Wierunia (Edmund Gasiński) - właśnie szykuje kolacje bożonarodzeniową, gdy do drzwi jej domu puka zakochany w niej młody dziedzic Jerzy Granowski (Jerzy Leszczyński). Razem ruszają na dwór, aby podzielić się opłatkiem z jego mieszkańcami.

Przeczytaj również:

Ryszard Bolesławski NAC 1200.jpg
85 lat temu zmarł Ryszard Bolesławski. W jego filmach grała Marlena Dietrich i Greta Garbo

Następnie akcja "Cudu nad Wisłą" przenosi się do Warszawy, gdzie mieszka Ewa (Anna Belina) i darzący ją uczuciem Jan Powada (Władysław Grabowski). Pewnego razu do szpitala, w którym Powada pracuje jako lekarz, trafia młodszy brat Jerzego Granowskiego – Wojtek. Medykowi udaje się uratować życie chłopaka, a wdzięczna rodzina zaprasza doktora i jego ukochaną do swojego dworku w Kręzach. 

W 1920 roku dochodzi jednak do gwałtownej ofensywy Armii Czerwonej, a bolszewicki Front Zachodni wkrótce dociera na przedpola Warszawy. Młoda para zostaje rozdzielona, a Powada wyjeżdża do podwarszawskiej wsi Poręby (okolice Mińska Mazowieckiego), gdzie niesie pomoc rannym w miejscowym szpitalu polowym.

 

Do decydujących starć pomiędzy Armią Czerwoną a Wojskiem Polskim doszło latem 1920. Od 13 do 25 sierpnia na przedpolach Warszawy - m.in. na terenie Radzymina, Nasielska, Ossowa i Ciechanowa - doszło do licznych walk, które do historii przeszły pod wspólną nazwą Bitwy Warszawskiej (określanej również mianem "Cudu nad Wisłą"). Armii Rzeczpospolitej udało się wówczas odepchnąć bolszewików od stolicy i zmusić ich do wycofania się na wschód. Od tego momentu Polacy aż do końca wojny znajdowali się w ofensywie. Ich przewaga nad bolszewikami doprowadziła w marcu 1921 roku do zawarcia korzystnego dla Rzeczpospolitej traktatu pokojowego w Rydze. 

W filmie można zobaczyć m.in. walki polskiego oddziału, dowodzonego przez księdza Ignacego Skorupkę, z wojskiem przeciwnika. Co ciekawe, ukazane przez Bolesławskiego sceny batalistyczne były tak dopracowane, że prasa niekiedy powątpiewała, czy na pewno zostały odegrane przez aktorów. Niektórzy dziennikarze byli bowiem przekonani, że reżyser tak naprawdę wykorzystał dokumentalne ujęcia pochodzące z wojskowych kronik filmowych. Ten efekt filmowy był zasługą nie tylko wielkich zdolności artystycznych Ryszarda Bolesławskiego, lecz także faktu, że reżyser sam brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej.

Bitwa 1920 1200.png
"Bitwa Warszawska 1920". Serwis specjalny Polskiego Radia

"Cud nad Wisłą" kończy się szczęśliwie. Niedługo po zakończeniu Bitwy Warszawskiej Ewa i doktor Powada ponownie się spotykają i postanawiają wziąć ślub. Tego samego dnia w związek małżeński wstępują też Jerzy i Krysta. Produkcję wieńczy sekwencja dokumentalna ukazująca uroczystości wręczenia Józefowi Piłsudskiemu buławy marszałkowskiej w dniu 14 listopada 1920 roku.

Piłsudski buława 1200 NAC.jpg
101 lat temu Józef Piłsudski otrzymał buławę Marszałka Polski

Propagandowa rola polskiej przedwojennej kinematografii

Autorem scenariusza do "Cudu nad Wisłą" był Adam Zagórski. Pierwotnie film dzielił się na dwie części – premiera pierwszej odbyła się 16 marca 1921 roku w warszawskim kinie "Palace", a drugiej 29 marca. Do naszych czasów zachowało się jednak około 50 ze 100 minut materiału. To właśnie na podstawie ocalonych fragmentów Filmotece Narodowej udało się zrekonstruować fabułę "Cudu nad Wisłą". Co ciekawe, dzieło Ryszarda Bolesławskiego powstało zaledwie siedem miesięcy po Bitwie Warszawskiej, a na ekranach kin zadebiutowało dwa dni przed podpisaniem w Rydze traktatu pokojowego kończącego wojnę polsko-bolszewicką.

Zobacz także: Traktat Ryski zakończył wojnę z bolszewikami

Posłuchaj
02:43 folmy patriotyczne.mp3 O polskiej kinematografii okresu międzywojennego, w tym o "Cudzie nad Wisłą", mówi filmograf Michał Pieńkowski. Fragment audycji Zbigniewa Krajewskiego z cyklu "Czas pogody". (PR, 3.05.2020) 

"Cud nad Wisłą" został nakręcony na zlecenie Wydziału Propagandy Ministerstwa Spraw Wojskowych. W pierwszym okresie po odzyskaniu przez Polskę niepodległości kino pełniło bowiem przede wszystkim funkcje propagandowe, a wszelkie sprawy z nim związane (na mocy dekretu z lutego 1919 roku) podporządkowane były właśnie Ministerstwu Spraw Wojskowych.

Posłuchaj
04:13 niepodległość Cud nad Wisłą.mp3 Krytyk filmowy Michał Pieńkowski mówi o tym, jak wyglądała polska kinematografia po 1918 roku. Fragment "Audycji specjalnej" Ryszarda Jaźwińskiego. (PR, 11.11.2020)

Produkcja Ryszarda Bolesławskiego miała więc przede wszystkim przedstawić Polaków w pozytywnym świetle - ukazać ich jako naród odważny, zdeterminowany oraz zjednoczony, który nie pozwoli na to, aby "barbarzyńscy" bolszewicy zburzyli panujący w Rzeczpospolitej ład i porządek. Film miał również umocnić pozycję Józefa Piłsudskiego – m.in. końcowe sekwencje "Cudu nad Wisłą" przypominały publiczności o roli, jaką polityk odegrał podczas konfliktu. 

PILSUDSKI_663x364_ss.jpg
Józef Piłsudski - zobacz serwis specjalny

Spektakularny sukces "Cudu nad Wisłą"

Film Ryszarda Bolesławskiego było szeroko reklamowane na łamach ówczesnej prasy. "Każdy, w czyjej piersi bije serce Polaka, miłującego swoją Ojczyznę; każdy, kto osobiście brał udział w bohaterskich walkach roku ubiegłego przeciw czerwonej Armii i własną piersią obronił Ojczyznę przed zalewem nieprzyjacielskim; każdy, kto dzięki niezłomnemu bohaterstwu naszych dzielnych zuchów uchronił swe mienie od grabieży, a swe ognisko rodzinne od pohańbienia; każdy niechaj zobaczy wielki obraz filmowy w 2-seriach p.t. «Cud nad Wisłą»" – można było przeczytać w 72. numerze dziennika "Kurier Poranny" z 1921 roku.

Wincenty Rapacki polona 1200.jpg
Wincenty Rapacki. "Pierwszy w Polsce prawdziwy wirtuoz charakteryzacji"

Nic więc dziwnego, że film spotkał się z ogromnym zainteresowaniem publiczności i odniósł kasowy sukces. Była to zasługa nie tylko umiejętnej reklamy i aktualności przedstawianych w "Cudzie nad Wisłą" wydarzeń, lecz także odpowiedniego doboru obsady aktorskiej. W produkcji Bolesławskiego zagrało bowiem wielu słynnych aktorów, m.in. Wincenty Rapacki (dziedzic Granowski), Stefan Jaracz (Jan Rudy, bolszewicki agitator), Honorata Leszczyńska (Pani Granowska) i Kazimierz Junosza-Stępowski (agent bolszewicki). W postać głównej bohaterki filmu, Krysty, wcieliła się natomiast początkująca artystka Jadwiga Smosarska, która w latach późniejszych została okrzyknięta największą gwiazdą polskiego kina w okresie dwudziestolecia międzywojennego.

Kazimierz Junosza-Stępowski.jpg
Kazimierz Junosza-Stępowski - aktor, którego zgubiła miłość

Posłuchaj

03:39 Bolesławski Cud.mp3 Historyk teatru prof. Barbara Osterloff mówi o polskiej twórczości aktora i reżysera Ryszarda Bolesławskiego, w tym o "Cudzie nad Wisłą". Fragment audycji Małgorzaty Szymankiewicz z cyklu "O wszystkim z kulturą". (PR, 21.10.2019)

Sam Ryszard Bolesławski wyjechał z Polski jeszcze przed premierą "Cudu nad Wisłą" i prawdopodobnie nawet nie widział ostatecznej wersji swojego dzieła. Przybył do Stanów Zjednoczonych, gdzie w latach 30. XX wieku stał się jednym z najbardziej rozchwytywanych reżyserów Hollywood. W jego filmach występowali najwybitniejsi aktorzy tamtych lat - m.in. Greta Garbo, Marlena Dietrich i Clark Gable. Reżyser nigdy nie powrócił do ojczyzny. Zmarł w 1937 roku, będąc u szczytu sławy.

jb

Czytaj także

"Narodziny narodu". Kontrowersyjne arcydzieło kina

Ostatnia aktualizacja: 08.02.2024 05:39
Niemy film w reżyserii Davida Warka Griffitha to punkt zwrotny w historii światowego kina, a zarazem jedna z najbardziej problematycznych produkcji, jakie kiedykolwiek powstały. "Narodziny narodu" miały swoją premierę 109 lat temu i wciąż budzą emocje.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Lucjan Żeligowski - żołnierz, polityk, zdobywca Wilna

Ostatnia aktualizacja: 17.10.2023 05:50
17 października 1865 roku w Oszmianie urodził się Lucjan Żeligowski - żołnierz I wojny światowej i wojny polsko-bolszewickiej. Zasłynął jednak buntem, który - na polecenie Józefa Piłsudskiego - wywołał w Wilnie w 1920 roku. Rewolta doprowadziła do powstania nowego państwa - Litwy Środkowej, a w konsekwencji do przyłączenia Wileńszczyzny do Polski. 
rozwiń zwiń
Czytaj także

Loda Niemirzanka - "niezastąpiona w rolach rozkosznych kobieciątek".

Ostatnia aktualizacja: 14.08.2023 05:40
14 sierpnia 1984 roku w Londynie zmarła Loda Niemirzanka. Obecnie zapomniana, w drugiej połowie lat 30. była znaną aktorką. Popularność zdobyła przede wszystkim dzięki roli niesfornej, roześmianej nastolatki, w którą wcieliła się w komedii Konrada Toma "Ada! To nie wypada!".
rozwiń zwiń
Czytaj także

Józef Węgrzyn. Przedwojenna gwiazda polskiego teatru

Ostatnia aktualizacja: 04.09.2023 05:40
4 września 1952 roku zmarł Józef Węgrzyn. Przed wybuchem II wojny światowej był jednym z najpopularniejszych aktorów teatralnych w Polsce. Wyróżniający się talentem i urodą artysta zasłynął rolami bohaterów dramatów romantycznych i słynnego amanta Don Juana. 
rozwiń zwiń
Czytaj także

Pola Negri. "Była Polką, zawsze Polką i wszędzie Polką"

Ostatnia aktualizacja: 03.01.2024 05:51
– Uważała się za Polkę, i to Polkę-patriotkę, choć była pół-Słowaczką. Jej ojciec był słowackim Cyganem. Stąd jej kruczoczarne włosy – mówił w Polskim Radiu Andrzej Krakowski, autor książki "Pollywood. Jak stworzyliśmy Hollywood". Dziś 127. rocznica urodzin Barbary Apolonii Chałupiec, znanej na całym świecie jako Pola Negri.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Zdobywca Oscarów z Suchej Beskidzkiej. Polskie lata Billy'ego Wildera

Ostatnia aktualizacja: 27.03.2024 05:56
Miał kilka lat, gdy zaczęła się jego podróż na zachód. Najpierw Wiedeń, potem Berlin i Paryż, wreszcie: Hollywood. W Ameryce odniósł sukces, o którym nawet mu się nie śniło, gdy jako chłopiec ganiał po Suchej czy po Krakowie. A chłopcem był dosyć niesfornym i nie raz wpadał w kłopoty. 
rozwiń zwiń
Czytaj także

Walka, miłość i poświęcenie. Przedwojenne kino patriotyczne

Ostatnia aktualizacja: 11.11.2023 05:40
- Filmy patriotyczne zaczęto produkować już od 1919 roku. Szczególnie popularny był wówczas temat I wojny światowej - mówił krytyk filmowy Michał Pieńkowski w Polskim Radiu. - Zawsze na pierwszym planie był wątek romansowy, bo wiadomo, że bez wątków miłosnych to filmów w ogóle wtedy nie mogło być - dodał.
rozwiń zwiń